پہلی اینگلو سکھ جنگ

 

پہلی اینگلو سکھ جنگ
پنج پانیاں دے دیس پنجاب دا نقشہ
تریخ 1845–1846 تھاں پنجاب نتیجہ انگریزاں دی جت
لڑن آلے
ایسٹ انڈیا کمپنی پٹیالہ ریاست[1][2] جیند ریاست[3]	سکھ راج

پہلی اینگلو سکھ جنگ سکھ راج اتے ایسٹ انڈیا کمپنی دے وچکار 1845 اتے 1846 وچّ لڑی گئی سی۔ اسدے نتیجے دے طور تے انشک طور تے سکھ راج انگریزاں دے ماتحت ہو گیا سی۔

پہلی اینگلو سکھ جنگ دیاں لڑائیاں

انگریزاں اتے سکھاں دی پہلی لڑائی (1845-46 ): ایہہ لڑائی دسمبر 1845 توں فروری 1846 وچالے لڑی گئی سی۔ مکھ طور تے اس لڑائی دیاں 5 بھڑنتاں الیکھیوگ نیں۔ ایہہ نیں:—

• مدکی دی لڑائی (18 دسمبر 1845 )
• فیروزشاہ دی لڑائی(21 دسمبر 1845 )
• بدووال دی لڑائی(21 جنوری 1846 )
• علی وال دی لڑائی(28 جنوری 1846 )
• سبھراؤں دی لڑائی(10 فروری 1846 )۔

انگریزاں دی تیاری

سکھ توپاں

لال سنگھ ،سکھ سپہ سالار

روڈانوالا آؤٹ پوسٹ

فیروزشاہ دی لڑائی

10 فروری 1846 نوں انگریزی فوج ستلج پار کردی ہوئی

علی وال دی لڑائی

مہاراجہ رنجیت سنگھ دے مرن توں بعد لاہور دربار وچ پسری اراجکتا توں انگریز پورا لابھ اٹھاؤنا چاہندے سن۔ اوہناں نے پنجاب دی سرحد اتے اپنی فوجی طاقت ودھاؤنی شروع کر دتی۔ ادھر سکھ فوج انگریزاں دیاں سامراجی سکیماں کرکے اوہناں دے خلاف ہو گئی۔ پنجاب نوں برطانوی راج تحت کرن لئی بھاویں گورنر جنرل لارڈ ایلنبرا نے ہی سکیم بناؤنی شروع کر دتی سی، پر جولائی 1844 وچ اس دی تھاں اتے لارڈ ہینری ہارڈنگ نوں ہندستان دا گورنر جنرل بنا دتا گیا۔ اوہ اک ہنڈیا ہویا فوجی سالار سی۔ اس نے آؤندیاں ہی سکھاں نال یدھ کرکے لاہور اتے قبضہ کرن دا من بنا لیا۔ اس نے پنجاب دیاں سرحداں اتے، خاص طور اتے فیروزپور، لدھیانہ ، انبالہ اتے میرٹھ وچ فوجاں اتے توپاں دی گنتی کافی ودھا دتی۔ ستلج دریا اتے بیڑیاں دا پل بناؤن لئی بمبئی وچ 35-35 ٹن دیاں 70 بیڑیاں تیار کروائیاں گئیاں۔ لدھیانے وچ بریٹیش ایجینٹ وجوں نامزد میجر براڈفٹ اس وقت گورنر جنرل دا سبھ توں وڈا صلاح کار سی۔ اس دی صلاحَ نال 6 دسمبر 1845 نوں گورنر جنرل نے میرٹھ اتے انبالہ توں انگریزی فوجاں نوں لدھیانے اتے فیروزپور جان دا حکم دتا۔ ایہہ فوجاں 11 دسمبر تک اپنیاں مقررہ تھانواں تے پہنچ گئیاں۔

مدکی دی لڑائی

ستمبر 1845 وچ لال سنگھ سکھ راج دا پردھان منتری بنیا اتے تیز سنگھ نے سکھ فوج دے پردھان سالار دا عہدہ سمبھالیا۔ ایہہ دوویں سکھ فوج توں بہت گھبراؤندے سن اتے اس نوں کمزور کرنا چاہندے سن۔ اندروں اوہ انگریزاں نال ملے ہوئے سن۔ اک پرکار نال لاہور دربار وچ اوہ انگریزاں دے ایجینٹ سن۔ 11-12 دسمبر 1845 نوں لگبھگ سٹھّ ہزار سکھ فوجاں نال لال سنگھ اتے تیز سنگھ ستلج دریا دے کنڈھے پہنچ گئے اتے بوہتی فوج نے دریا پار وی کر لیا۔ 13 دسمبر نوں لارڈ ہارڈنگ وی سکھاں دے خلاف لڑائی لئی آ ڈٹیا۔ اس ویلے انگریزاں کول فیروزپور وچ صرف اٹھ ہزار فوجی سن۔ جے لال سنگھ ترنت حملہ کر دندا تاں انگریزاں دی ہار یقینی سی۔ پر انگریزاں نال ملے ہون کارن اوہ حملہ کرنوں ٹلدا رہا۔ جدوں تک سر ہیوگ گف اک وڈی انگریز فوج لے کے مدکی والے تھاں اتے نا پہنچ گیا۔ اودھروں لال سنگھ مقابلتاً تھوڑی فوج لے کے لڑائی لئی جا ڈٹیا اتے 18 دسمبر 1845 نوں لڑائی شروع ہندیاں ہی پہلاں متھی سازش مطابق جنگ دے میدان وچوں بھج نکلیا۔ سکھ سینک بڑی ویرتا نال لڑے ، پر ہار گئے۔

فیروزشاہ دی لڑائی

مدکی دی لڑائی توں بعد 20 دسمبر، 1845 نوں فروزپور توں جان لٹلر دا فوجی دستہ ہیوگ گف دی فوج نال آ رلیا۔ 21 دسمبر دی شام نوں انگریز فوج نے فیروز شہر کول ڈیرے لائی بیٹھی سکھ فوج اتے حملہ بول دتا۔ گھمسان یدھ توں بعد سکھاں دی چڑھت ہو گئی۔ پر لال سنگھ اتے تیز سنگھ دے جنگ دے میدانی وچوں کھسکن کارن 22 دسمبر نوں انگریز فوج دی ہار جت وچ بدل گئی۔ اس لڑائی وچ انگریزاں نے 73 توپاں سکھاں توں کھوہیاں اتے اوہناں دے 700 سپاہی اتے اہلکار مارے اتے 1700 گھائل کیتے۔

علی وال دی لڑائی

فروز شہر (پھیرو شہر) توں ہار کے سکھ فوج ستلج پار کرکے اپنے علاقے وچ پہنچی اتے اپنی ہار دا بدلہ لین لئی سبھراؤں دے نیڑے تیاری وچ جٹ گئی۔ ادھر انگریز فوج وی فیروزپور دی چھاؤنی وچ اپنی تیاری کرن لگی۔ اسے دوران لدھیانے دے نیڑے بدووال (21 جنوری 1846 ) اتے علی وال (28 جنوری 1846 ) وچ انگریز اتے سکھ فوجاں وچالے دو نکیاں نکیاں لڑائیاں ہوئیاں۔ سکھ فوج دے جرنیل رنجودھ سنگھ مجیٹھیا دے وساہ گھات کارن اتھے وی 28 جنوری 1846 نوں انگریزاں دی جت ہوئی، بھاویں انگریزاں دے کافی فوجی مارے گئے۔

سبھراؤں دی لڑائی

سکھاں اتے انگریزاں دی آخیرلی اتے نرنائک لڑائی 10 فروری 1846 نوں سبھراواں دے تھاں تے ہوئی۔ اس لڑائی لئی 30 ہزار سکھ فوج سنے 70 توپاں، بیڑیاں دے پل راہیں دریا پار کرکے لڑائی لئی آ ڈٹی۔ فوجاں وچ لال سنگھ اتے تیز سنگھ دے دھروہ دے باو جود بڑا اتساہ سی۔ پر لاہور دربار وچ سکھ فوجاں نوں تباہ کراؤن دیاں کاروائیاں زوراں تے سن۔ راجا گلاب سنگھ نوں جموں توں بلوا کے لاہور دربار دا انگریزاں نال گپت سمجھوتہ کر لیا گیا سی اتے سکھ فوج نوں ختم کرن دا منصوبہ وی بنا لیا گیا سی۔ ادھر سارے بھید اتے فوجی مورچہ بندی دی کاروائی لال سنگھ نے 8 فروری نوں اپنے رازدان شمسدین خان قصوریئے راہیں میجر لارنس پاس پہنچا دتی سی۔ 10 فروری 1846 نوں دوہاں دھراں وچ بھیانک لڑائی شروع ہوئی۔ گنی-متھی سازش مطابق سکھ فوج دا کمانڈر ان چیف تیز سنگھ پہلا گولہ چلدیاں ہی جنگ دے میدان توں بھج نکلیا اتے جاندیاں جاندیاں بیڑیاں دا پل وی توڑ گیا تاں جو فوج پرت کے دریا پار ن کر سکے۔ سردار شام سنگھ اٹاریوالا نے اس یدھ وچ بڑی بہادری نال ویر-گتی حاصل کیتی۔ نائک-ہین سکھ فوج دے انت وچ جنگ دے میدان توں پیر اکھڑ گئے۔ پل ٹٹ چکا سی، جاناں بچاؤن لئی اوہ دریا وچ کد پئے، پر ویری دیاں بندوقاں نے ہزاراں سپاہی بھنّ دتے۔ سکھ فوج دی بری طرحاں ہار ہوئی۔

کشمیر دا سودا

انگریز سرکار اتے لاہور دربار وچ لڑائی توں پہلاں ہوئے گپت سمجھوتے مطابق 12 فروری 1846 نوں گورنر جنرل دریاؤں پار قصور پہنچ گیا اتے گلاب سنگھ لاہور دربار دے کجھ اہلکاراں نال اوس نوں قصوروں لین آیا۔ جموں کشمیر دا علاقہ 75 لکھ روپئے دی ناں-ماتر رقم دے بدلے راجا گلاب سنگھ نوں دے دتا گیا۔ ستلج اتے بیاس وچلا علاقہ انگریزی راج نال ملا لیا گیا اتے لاہور سرکار دے رہندے علاقے اتے دلیپ سنگھ دا راج منّ لیا گیا۔ پنجاب فوج دی نفری بہت گھٹا دتی گئی۔ انگریز ریزیڈینٹ لاہور وچ رہن لگ گیا اتے گورا فوج دی چھاؤنی لاہور وچ قایم کر دتی گئی۔
اس توں بعد جدوں راجا گلاب سنگھ کشمیر راج دی واگ-ڈور سنبھالن گیا تاں اتھے لاہور دربار ولوں نامزد حاکم شیخ امامدین نے راج اختیار سونپنوں انکار کر دتا۔ اس سبھ دا مول کارن ایہہ سی کہ پردھانمنتری لال سنگھ نے شیخ نوں قبضہ دینوں روکیا ہویا سی۔ فلسروپ انگریزاں نے فوجی طاقت دے زور تے راجا گلاب سنگھ نوں راج-ادھیکار دوایا اتے لال سنگھ نوں انگریزاں دے فیصلے وچ روڑا بنن کرکے پردھان منتری دے عہدے توں ہٹا دتا اتے پینشن دے کے پنجابوں باہر بھیج دتا۔ جنگ توں بعد ہوئے عہدنامے مطابق سال 1846 دے انت وچ انگریز فوج نے لاہوروں جانا سی، پر اس نوں واپس نا کیتا گیا اتے 16 دسمبر 1846 نوں بھیرووال پنڈ والی تھاں تے نواں عہدنامہ کیتا گیا۔

بھیرووال دا معاہدہ

مہاراجہ دلیپ سنگھ پہلی انگریز سکھ جنگ مگروں ،انگریزی فوجی دستے دی حفاظت چ لہر چ اپنے محل چ داخل ہندا ہویا

بھیرووال والے عہدنامے مطابق گورنر جنرل ولوں نامزد کیتے گئے انگریز اہلکار نوں ہر اک محکمے دے ہر کم وچ دخل دین دے سدھے اتے پورے اختیار ہونگے۔ گورنر جنرل لوڑ مطابق لاہور راج دے کسے علاقے وچ امن قایم رکھن لئی اتھوں دے قلعے اتے قبضہ کر سکدا اے۔ مہاراجہ دلیپ سنگھ دی رکھیا لئی انگریز فوج لاہور وچ رہندی رہیگی۔ لاہور دربار انگریز فوج دے خرچ لئی 22 لکھ روپئے سالانہ دیویگی۔ مہارانی جنداں نوں اگوں لئی صرف ڈیڈھ لکھ روپیہ سالانہ خرچ لئی ملیگا۔ ایہہ معاہدہ پتر مہاراجہ دے بالغ ہون توں بعد ختم سمجھیا جاویگا۔
اس عہدنامے نال رانی جنداں دا لاہور راج وچ اختیار اتے دخل ختم ہو گیا۔ انگریزاں ولوں ہینری لارنس نوں ریزیڈینٹ نامزد کیتا گیا۔ اس عہدنامے مطابق اٹھ شخصیتاں— تیز سنگھ، شیر سنگھ اٹاریوالا ، دیوان دینا ناتھ، فقیر نوردین، رنجودھ سنگھ مجیٹھیا ، بھائی ندھان سنگھ، عطر سنگھ سندھاوالیا اتے شمشیر سنگھ سندھاوالیا— دی کونسل بنائی گئی جس دی ذمہ واری لاہور دربار دے اندرلے پربندھ نوں چلاؤنا سی۔ جولائی، 1847 وچ گورنر نے ریزیڈینٹ نوں ایہہ اختیار وی دے دتا کہ اوہ کونسل دے میمبراں نوں ہٹا اتے نامزد کر سکدا اے۔ نالے جتھے چاہے اوہ سکھ فوج ہٹا کے انگریز فوج رکھ سکدا اے۔ اس طرحاں انگریزاں نے لاہور دربار وچ اپنا دابا حدوں ودھ ودھا لیا۔

نواب شیر محمد خان

نواب شیر محمد خان (موت 1710)، مغلاں دا اک افغان سامنت، ریاست ملیرکوٹلا دا نواب سی اتے سرہند دی سرکار جاں ڈویزن وچّ اک اچّ فوجی عہدے دا مالک سی۔ اس نے چمکور دی لڑائی وچ حصہ لیا سی۔ اتے اوہ ادوں سرہند عدالت وچ موجود سی، جدوں نواب وزیر خان، فوجدار نے گرو گوبند سنگھ دے چھوٹے پتراں 9 اتے 7 سال دے صاحبزادہ زورآور سنگھ اتے صاحبزادہ فتح سنگھ لئی موت دی سزا دتی سی۔ کیہا جاندا ہے کہ شیر محمد خان نے اینے چھوٹے بچیاں نوں اجیہی کٹھور سزا دتے جان تے اعتراز کیتا سی اتے اس ادھار تے موت دی سزا دے خلاف اپیل کیتی سی اپنے پیؤ دے کماں لئی چھوٹے بچیاں نوں کسے وی معاملے چ ذمہ وار نہیں سی ٹھہرایا جا سکدا۔ پر وزیر خان نے اسدی اپیل ردّ کر دتی سی اتے صاحبزادیاں نوں بے رحمی نال کندھاں وچّ چنوا کے موت دے گھاٹ اتار دتا گیا سی۔ 

بندہ سنگھ بہادر نے جدوں 1710 وچ سرہند تے چڑھائی کیتی، تاں فوج دی ملیرکوٹلا ٹکڑی دے مکھی وجوں نواب شیر محمد خان، وزیر خان دی فوج دا حصہ بنیا سی۔ اوہ 12 مئی 1710 نوں چپڑ چڑی دی لڑائی وچّ ماریا گیا سی۔

دوجی اینگلو سکھ جنگ

دوسری اینگلو-سکھ جنگ
پنج پانیاں دے دیس پنجاب دا نقشہ
تریخ 1848–1849 تھاں پنجاب نتیجہ ایسٹ انڈیا کمپنی دی جت سکھ راج دا خاتمہ
لڑن آلے
ایسٹ انڈیا کمپنی	سکھ راج

دوسری اینگلو-سکھ جنگ سکھ راج اتے ایسٹ انڈیا کمپنی دے وچکار 1848 اتے 1849 وچّ لڑی گئی سی۔ ہار جان کرکے سکھ راج دا خاتمہ ہو گئیا اتے اس توں بعد پنجاب، اتلے لہندے سرحدی صوبے اتے کشمیر انگریزاں نے اپنے نال ملا لئے۔

لڑائی دی وجہ

انگریزاں اتے سکھاں دی دوجی لڑائی (1848-49): ایہہ لڑائی 22 نومبر 1848 توں 21 فروری 1849 وچالے لڑی گئی۔ انگریزاں ولوں من-مرضی نال کیتے بھیرووال دے عہدنامے اتے اس توں بعد لاہور دربار وچ اپنی پکڑ مضبوط کرن دے یتناں توں اوہناں دی سامراجی رچی صاف اگھڑدی سی ، جس نوں سہن کرنا سکھاں لئی ممکن نہیں سی۔ اوہ پوری طرحاں غیرمطمئن اتے اپنے فوجی سالار تیز سنگھ ، پردھان منتری لال سنگھ اتے راجا گلاب سنگھ ڈوگرا دے کماں تے بدعہدی اتے بہت ناخوش سن۔ پنجاب دے سماجی اتے دھارمی رسماں اتے رواجاں وچ انگریزاں دی دخل- اندازی اتے کجھ روایتی رسماں اتے پابندی لگائی جانی وی پنجابیاں نوں پسند نہیں سی۔اس توں علاوہ سکھ فوجیاں دی گنتی گھٹاؤن اتے تنخواہ دی رقم وچ کمی کرن دے فیصلے وی سکھاں دی مالی حثیت وگاڑ رہے سن۔ مہارانی جنداں نال ماڑا سلوک کرن، اس دی پینشن نوں گھٹا کے پنجابوں باہر بھیجن نال وی لاہور دربار نال وفادار لوک روس نال بھر گئے سن۔ ملتان دے ناظم مول راج ، ہزارا دے گورنر چتر سنگھ اٹاریوالے اتے اس دے پتر راجا شیر سنگھ اٹاریوالے اتے بھائی مہاراج سنگھ دیاں انقلابی کاروائیاں نے انگریزاں نوں سکھاں خلاف فوجی کاروائی کرن لئی اکسایا اتے پنجاب نوں مقامی طور ’تے برطانوی راج-پربندھ ہیٹھ لیاؤن لئی سکیم بناؤن لگ گئے۔ ایہہ سبھ دوجی لڑائی دے ذمہ وار کارن کہے جا سکدے نیں۔

لڑائی

سبھ توں پہلاں 16 نومبر 1848 نوں برطانوی فوج نے لارڈ گف دی اگوائی ہیٹھ راوی دریا پار کیتا اتے شیر سنگھ اٹاری والے دی چناب دریا کنڈھے ڈیرہ لائی بیٹھی قوج اتے رامنگر دے تھاں اتے 22 نومبر نوں حملہ کر دتا۔ اس لڑائی وچ شیر سنگھ نے بڑی ساودھانی نال اپنے آپ نوں سمبھل کے حملے دا جواب دتا اتے برطانوی فوج نوں تکڑی ہار دتی۔

رامنگر دی ہار توں بعد لارڈ گف نے ڈیڈھ مہینے تک بمبئی توں ہور فوجی مدد پہنچن تک سکھاں نال لڑائی نا کیتی۔ پر اچانک اس نوں پتہ لگا کہ چتر سنگھ اٹاریوالے دی فوج نے اٹک اتے قبضہ کر لیا ہے تاں اس نے شیر سنگھ دی قوج اتے چلیاں-والا تھاں اتے 13 جنوری 1849 نوں حملہ کر دتا تاں جو اس دی فوج نال چتر سنگھ دی سینا دا میل ن ہو جائے۔ سکھاں نے انگریزی فوج دا بڑی درڑہتا نال مقابلہ کیتا اتے لگبھگ 2500 فوجی اتے افسر مار دتے۔ اس نوں انگریزاں دی وڈی ہار سمجھیا جاندا اے۔ اس ہار دے فلسروپ لارڈ گف نوں فوجی سالاری توں ہٹاؤن دا فیصلہ وی کیتا جان لگیا۔

ملتان دی لڑائی

بمبئی توں فوج دے پہنچ جان’تے جنرل وش نے دسمبر 1848 وچ ملتان دے قلعے اتے حملہ کر دتا۔ کئی دن گھیرا پائی رکھیا۔ 30 دسمبر نوں انگریزاں ولوں قلعے اندر سٹے گئے اک گولے نال بارود دے ذخیرے نوں اگّ لگ گئی۔ سٹے وجوں قلعے اندرلا بارود تباہ ہو گیا اتے 500 فوجی مارے گئے۔ مجبور ہو کے مول راج نے اپنی فوج سہت 22 جنوری 1849 نوں ہتھیار سٹ دتے۔ مولراج نوں قید کر لیا گیا اتے قلعے اتے انگریزاں دا قبضہ ہو گیا۔

گجرات دی لڑائی

انگریزاں اتے سکھاں وچ انتلی نرنائک بھڑنت گجرات وچ ہوئی۔ چتر سنگھ اٹاریوالا اپنے پتر راجا شیر سنگھ اٹاریوالے نال آ ملیا۔ بھائی مہاراج سنگھ نے وی اپنی فوجی ٹکڑی سہت ساتھ دتا۔ افغانستان دے حاکم امیر دوست محمد خان نے وی سکھاں دی مدد لئی اپنے پتر دی اگوائی وچ تنّ ہزار گھوڑسوار فوج بھیجی۔ اس طرحاں سکھاں دی گنتی چالی ہزار دے قریب سی اتے کلّ توپاں 59 سن۔ انگریز فوج دی گنتی 68 ہزار سی اتے 96 توپاں سن۔ 21 فروری 1849 نوں سویرے دوہاں دلاں وچ گھمسان دا یدھ ہویا۔ خوب توپاں چلیاں۔ اس نوں ‘توپاں دی لڑائی’ وی کیہا جاندا ہے۔ پر سکھ فوجاں دا گولہ-بارود اک گھنٹے توں بعد ختم ہو گیا۔ اس توں بعد انگریزاں دی وڈی پیدل اتے گھوڑسوار فوج سکھ فوج اتے ٹٹ کے پے گئی۔ سکھاں نے بڑی درڑہتا نال یدھ کیتا، پر انگریز سینا دے بہو-گنتی وچ ہون کارن سکھاں دی انت وچ ہار ہوئی اتے چار ہزار توں ودھ فوجی یدھ وچ مارے گئے۔ سکھ فوج 53 توپاں وی کھہا بیٹھی۔ چتر سنگھ، شیر سنگھ اتے مہاراج سنگھ راولپنڈی والے پاسے بھج گئے اتے ہور کجھ راہ نا نکلدا ویکھ کے دوہاں پیو-پتراں نے 10 مارچ 1849 انگریز جنرل گلبرٹ اگے ہتھیار رکھ دتے اتے 14 مارچ نوں باقی دی سکھ-فوج نے وی ہتھیار سٹ دتے۔

سٹہ

اس طرحاں ہندستان وچ انگریزاں نے گجرات دی لڑائی وچ فیصلہ کن جت حاصل کیتی اتے پنجاب نوں برطانوی ہند دا انگ بنا لیا۔ مول راج اتے مہاراج سنگھ نوں کالے پانی بھیج دتا، خالصہ-فوج نوں توڑ کے غیرمسلج کر دتا، سرداراں دی طاقتاں نوں کمزور کر دتا، پنجاب وچ اچے عہدےآں اتے انگریز افسراں نوں نامزد کر دتا اتے پنجاب راج دے پربندھکی ڈھانچے دی پنر-ووستھا کیتی۔ اس طرحاں مہاراجہ رنجیت سنگھ ولوں قایم کیتا اک طاقتور راج اپنیاں اندرلیاں کمزوریاں کرکے ہی برباد ہو گیا اتے پنجاب دے مالک انگریز بن بیٹھے۔

▼    سکھ سلطنت راجے  • رنجیت سنگھ  • کھڑک سنگھ  • نونہال سنگھ  • چند کور  • شیر سنگھ  • دلیپ سنگھ لڑائیاں افغان سکھ لڑائیاں  • اٹک دی لڑائی  • ملتان دی لڑائی  • شوپیا دی لڑائی  • نوشہرہ دی لڑائی  • پیشاور دی لڑائی  • جمرود دی لڑائی پہلی اینگلو سکھ جنگ  • مدکی دی لڑائی  • فیروزشاہ دی لڑائی  • علی وال دی لڑائی  • سبھراؤں دی لڑائی دوسری اینگلو سکھ جنگ  • رامنگر دی لڑائی  • چیلیانوالا دی لڑائی  • ملتان دی لڑائی  • گجرات دی لڑائی ہور جنگاں  • بھنگانی دی لڑائی  • انندپور دی لڑائی  • بجرور دی لڑائی  • نرموہگڑھ دی لڑائی  • انندپور صاحب دی پہلی لڑائی  • انندپور تے اچانک حملہ  • انندپور صاحب دی دوجی لڑائی  •انندپور صاحب دی تیجی لڑائی  • انندپور صاحب دی چوتھی لڑائی  • بسولی دی لڑائی  • چمکور صاحب تے اچانک حملہ  • چمکور دی لڑائی  • سرسا دی لڑائی  • نادون دی لڑائی  •ستلج دی لڑائی  • کھدرانا دی لڑائی  • نرموہ دی لڑائی  • شاہی ٹبہ دی لڑائی دشمن  • مغل سلطنت  • افغانسان دے امیر  • برطانیہ سلطنت قلعے  • قلعہ ڈلیوال  • قلعہ جمرود  • قلعہ ملتان  • ہرکشن گڑھ  • سمیرگڑھ  • قلعہ اری  • قلعہ لاہور

پنجاب دیاں دیسی ریاستاں

 

پنجاب دی ونڈ توں پہلاں پنجاب دیاں بہت ساریاں دیسی ریاستاں سن۔ ایہہ ریاستاں مکمل طور تے پنجاب دے اندر شامل سن پر ریاست بیکانیر تے ریاست جموں کشمیر کچھ معاملات چ پنجاب سرکار دے ماتحت سی۔ 1947 چ پنجاب دی ونڈ ویلے ایہناں ریاستیاں وچوں کُچھ ریاستاں پاکستان تے کُچھ بھارت چ شامل ہو گئیاں تے ہُݨ ایہ ریاستاں پاکستان تے بھارت دے وکھو وکھ علاقیاں تے صوبیاں وچ ضم نیں۔

پنجاب دیاں دیسی ریاستاں[سورس وچ لکھو]

ریاست دا ناں	برطانوی ایجنٹ	ہُݨ حصہ	آخری نواب یا مہاراجا
ریاست بہاولپور	نوابی ریاست	پنجاب, پاکستان	نواب صادق محمد خان (پنجواں)
ریاست بلاسپور	نوابی ریاست	ہماچل پردیش, بھارت	راجا کیرتی چند, راجا بلاسپور
ریاست فرید کوٹ	نوابی ریاست	پنجاب, بھارت	فرزند سعادت نشان حضرت قیصر ہند راجا بھرت اندر سنگھ برار بہادر, راجا فرید کوٹ
ریاست جند	نوابی ریاست	ہریانہ, بھارت	مہاراجا ستبیر سنگھ ("پرنس سنی"), مہاراجا جند
کالسیا	نوابی ریاست	ہریانہ, بھارت	راجا ہمت شیر سنگھ صاحب بہادر
ریاست کانگڑا	نوابی ریاست	ہماچل پردیش, بھارت	راجہ آدتیہ دیو چند کٹوچ
ریاست کپور تھلہ	نوابی ریاست	پنجاب, بھارت	بریگیڈیئر مہاراجا سری سکھجیت سنگھ صاحب بہادر, مہاراجا کپور تھلہ
ریاست لوہارو	نوابی ریاست	ہریانہ, بھارت	نواب مرزا علاالدین احمد خان (دوسرا), نواب لوہارو
ریاست مالیر کوٹلہ	نوابی ریاست	پنجاب, بھارت
ریاست مندی	نوابی ریاست	ہماچل پردیش, بھارت	راجا سری اشوک پال سنگھ, راجا مندی
ریاست پٹیالہ	نوابی ریاست	پنجاب, بھارت	مہاراجا دھیرج سر یوداوندرا سنگھ مہندر بہادر
ریاست سیبا	نوابی ریاست	ہماچل پردیش, بھارت	راجا ڈاکٹر اشوک کے ٹھاکر
سدھوال	نوابی ریاست	پنجاب, بھارت	راجہ بھائی بابر جنگ سنگھ
ریاست سرمور	نوابی ریاست	ہماچل پردیش, بھارت	لیفٹیننٹ مہاراجا راجندر پرکاش بہادر
سوکٹ/ سرندرنگر	نوابی ریاست	ہماچل پردیش, بھارت	راجا ہری سین, راجا سوکٹ"
مملکت گھروال	نوابی ریاست	اتراکھنڈ, بھارت	مہاراجا منوجندرا شاہ صاحب بہادر
ریاست امب	نوابی ریاست	خیبر پختونخوا, پاکستان	نواب محمد سعید خان
ریاست پھلرا	نوابی ریاست	خیبر پختونخوا, پاکستان	خان عطاء محمد خان
بیکانیر	نوابی ریاست	راجستھان, بھارت	سری راج راجیشور مہاراجا دھیرج نریندر سوائی مہاراجا شرومنی روی راج سنگھ جی بہادر
ریاست جموں و کشمیر	نوابی ریاست	جموں کشمیر, بھارت;  ازاد کشمیر, پاکستان;  سنکیانگ, چین	شریمان راجیشور مہاراجا دھیرج سری سر ہری سنگھ اندر مہندر بہادر, مہاراجا جموں کشمیر
ریاست چمبا	نوابی ریاست	ہماچل پردیش, بھارت	ٹِکا لکشمن سنگھ
ریاست پونچھ	نوابی ریاست	جموں تے کشمیر, بھارت ازاد کشمیر, پاکستان	دھیان سنگھ