ڈاکٹر: ہرجندر سنگھ دلگیر
مہاراجہ رنجیت سنگھ دا لیکھا-جوکھا
23 اکتوبر 1772 دے دن احمد شاہ درانی دی موت ہو گئی۔ اس مگروں اس دا پتر تیمور شاہ کابل دا حاکم بنیا۔ بھاویں اوہ 18 مئی 1793 جیوندا رہا پر اوہ پنجاب وچ کدے وی بول-بالا قایم نہ کر سکیا۔ اس مگروں اس دا پتر شاہ زمان گدی تے بیٹھیا۔ شاہ زمان نے وی اپنے دادے احمد شاہ درانی وانگ، چار وار پنجاب ول کوچ کیتا: 15 دسمبر 1793, 3 نومبر 1795, 12 اکتوبر 1796 اتے ستمبر 1798। ایہناں چوہاں حملیاں دوران دو وار اس دی ٹکر سکھ فوجاں نال ہوئی، جنہاں وچ افغان فوجاں دا بہت نقصان ہویا۔ اخیر 4 جنوری 1799 دے دن شاہ زمان گرو دا چکّ (امرتسر) توں آخری وار اپنے ملک نوں روانہ ہو گیا۔
لاہور تے رنجیت سنگھ دا قبضہ
1799 وچ لاہور اتے بھنگی مثل دا قبضہ سی۔ چیت سنگھ بھنگی شہر دا نازم سی۔ اوہ طاقت دے ماحول وچ جمیا سی۔ سکھ دھرم دی سکھیا اس دے نیڑیوں وی نہیں سی لنگھی۔ حاکم ہون دی سوچ نال اوہ مغلاں والے رستے تے ہی چل پیا سی۔ اوہ آکڑ-خور، نشئیّ، دھکے-کھورے وی بن گیا سی۔ جون 1799 وچ اس نے اک اجیہی حرکت کیتی جس نے شہر دے سارے امیراں-وزیراں نوں اس دا مخالف بنا دتا۔ اس نے شہر دے اک شریف، دانے اتے موہتبر آدمی میاں بدا الدین نوں ایویں اک نکی جہی گل توں غصے ہو کے گرفتار کر کے جیل وچ سٹّ دتا۔ شہر دے بہت سارے سرکردا آگوآں نے اس نوں میاں نوں رہا کرن واسطے اپیل کیتی۔ پر اس نے ایہناں دی ذرا وی پرواہ نہ کیتی۔ اخیر کجھ سینئر شہری، جنہاں وچ حکیم حاکم گئے، میاں عاشق محمد، میاں محکم دین، محمد باقر، مفتی مکرم، سیر شائدی، بھائی گربخش سنگھ اتے کجھ ہورناں نے اکٹھے بیٹھ کے فیصلہ کیتا کہ چیت سنگھ بھنگی دی تھاں کسے ہور نوں لاہور شہر دا نظام چلاؤن واسطے آکھیا جاوے۔ سوچ-وچار کرن مگروں ایہناں نے اک خط لکھ کے، شکرچکیا مثل دے 19 سالا نوجوان مکھی، رنجیت سنگھ گجراں والہ نوں بھیجیا اتے لاہور تے قبضہ کر کے اتھوں دی حکومت سنبھالن دی عرض کیتی۔ اوہناں نے رنجیت سنگھ نوں یقین دوایا کہ سارے سرکردا شہری، امیر-وزیر تے ہور آگوُ اس دا ساتھ دینگے۔ رنجیت سنگھ نے اس چٹھی بارے اپنی سسّ سدا کور (مکھی نکئی مثل) نال گل بات کیتی۔ اس نے اپنے جوائی دی پوری مدد کرن دا وعدہ کیتا (تے لوڑ پین اُتے فوج دی آپ اگوائی کر کے مہم وچ شامل وی ہوئی)۔
اس ویلے تک ‘سربتّ خالصہ’، سکھ مسلاں جاں آگوآں دا سانجھا اکٹھ تقریباً آخری ساہاں تے سی۔ سن 1783 وچ جسا سنگھ آہلووالیا دی موت مگروں سکھ مسلاں اپنا اک آگوُ نہیں سن چن سکیاں۔ اننج وی اوہ 1783 توں پہلاں ہی آپس وچ طاقت کھوہن دی جنگ ول ٹر چکیاں سن تے اوہناں نے جسا سنگھ آہلووالیا نوں وی نظر-انداز کرنا شروع کر دتا سی۔ سکھ قوم وچلے اتحاد، بھائیچارک سوچ تے پنتھک لہر دا ایہہ اک طرحاں نال نگھار سی۔ اس نوں اس ویلے شاید روکیا جا سکدا سی پر کیونکہ بیلاگ، سچے-سچے پہلی قطار دے سارے آگوُ چڑھائی کر چکے سن۔ اوہناں دے جتے علاقیاں دے ناظم/مالک یعنی وارث اوہ سن جو سکھ فلسفے توں بہتا کر کے انجان سن۔ اوہ سکھ راج نوں نجی راج سمجھدے ہوئے پلے تے وڈے ہوئے سن۔
اس کر کے اک وار شروع ہوئے پٹھے-گیڑٹھے نوں کوئی ٹھلہ نہ پئی۔ نوجوان رنجیت سنگھ نوں لاہور تے قبضہ کرن دا سدا دینا، بھرا-مارو جنگ اتے ودھ توں ودھ طاقت اکٹھی کرن دی ا-سکھ سوچ دی شروعات سی۔ ہندو متھہاس وچ اپنی حکومت دے آلے دوآلے دے دیساں وچ گھوڑا پھیر کے اپنے غلام بناؤن والا طریقہ، رنجیت سنگھ ولوں لاہور تے قبضہ کرن نال، سکھ تواریخ وچ وی شروع ہو گیا سی۔
5 جولائی 1799 دے دن رنجیت سنگھ تے سدا کور 5 ہزار دے قریب فوجاں لے کے لاہور دیا حداں توں کجھ دور پہنچ گئے۔ اگلے دن اوہناں لاہور دیاں سرکردا شخشیئتاں نوں سدا بھیجیا۔ رنجیت سنگھ نوں ملن آئے ڈیپوٹگیشن وچ مسلمان، سکھ اتے ہندو سارے ہی شامل سن۔ اس بیٹھک وچ پلان بنائی گئی کہ اگلی سویر رنجیت سنگھ فوج لے کے لاہور شہر دے دروازے تے پہنچ جاویگا اتے لوک دروازے کھولھ کے اس نوں قلعے تک پجن واسطے مدد دینگے۔
پلان مطابق رنجیت سنگھ 7 جولائی 1799 دی سویر نوں شہر وچ داخل ہو کے قابض ہو گیا۔ قلعے تے قبضہ کرن واسطے چیت سنگھ دی وفادار فوج نے کجھ چر لڑائی کیتی پر اوہناں دی گنتی تھوڑھی ہون کر کے، رنجیت سنگھ دا پلڑا بھارا رہا۔ اخیر چیت سنگھ نے ہتھیار سٹّ دتے تے اس نوں اک جاگیر دے کے باعزت لاہور توں بھیج دتا گیا (جاگیر دا ایہہ پیٹرن سکھ فلسفے وچ منظور نہیں کیتا جا سکدا۔ جد بابا بندہ سنگھ نے سرہند نوں آزاد کروایا تاں اس نے جاگیرداری نوں بالکل ختم کر دتا سی۔ ہن رنجیت سنگھ نے پھیر پٹھا گیڑ چلا دتا سی)۔
بھاویں اک وار تاں چیت سنگھ چلا گیا پر اس دے ساتھیاں نے اس نوں قبول نہ کیتا۔ گلاب سنگھ بھنگی، صاحب سنگھ بھنگی (گجرات) تے جودھ سنگھ رامگڑھیا نے، قصور دے افغان چیف نوں نال رلا کے، رنجیت سنگھ توں لاہور واپس کھوہن دی پلان بنائی۔ اوہناں نے فروری 1801 دے دوجے ادھ وچ لاہور ول کوچ کر دتا۔ ایہہ چارے فوجاں پنڈ بھسین دی جوہ وچ پہنچ گئیاں۔ ادھر رنجیت سنگھ اتے سدا کور دیاں فوجاں دے نال-نال لاہور واسی وی حملہ آوراں دا ٹاکرا کرن واسطے تیار بیٹھے سن۔ دوویں دھراں کجھ دن تاں چپ رہیاں پر پھر چھوٹیاں-موٹیاں جھڑپاں شروع ہو گئیاں، پر وڈی لڑائی شروع نہ ہو سکی۔ فروری دے آخری ہفتے وچ بھنگی آگوآں نے محسوس کیتا کہ وڈی جنگ توں بناں اوہناں نوں کامیابی ہرگز نہیں مل سکنی۔ اس دبدھا وچ دو-تن دن ہور بیت گئے۔ بھنگی آگوآں نے اس الونڈی دے ماحول وچ شراب دا سہارا لینا شروع کر دتا۔ گلاب سنگھ بری طرحاں شرابی ہون لگ پیا۔ اس نے کئی دن لگاتار شراب پینی جاری رکھی جس نال اوہ 28 فروری 1801 دے دن کٹانی پنڈ وچ مر گیا۔ اس دی موت مگروں اس دی ساری فوج تتر-بتر ہو گئی تے باقی فوجاں وی بے دل ہو کے اتھوں چلیاں گئیاں۔ اننج جے کر دوہاں دھراں وچ وڈی لڑائی ہندی تاں ایہناں چودھریاں کارن گھان تاں دوہیں پاسیں سکھ فوجیاں دا ہی ہونا سی۔
اس کامیابی نے رنجیت سنگھ دے حوصلے بلند کر دتے۔ ہن اس نے گجراں والہ اتے لاہور توں علاوہ وی دوجیاں سکھ مسلاں دے علاقیاں ول وی للچائیاں اکھاں نال ویکھنا شروع کر دتا۔ اینا وڈا علاقہ جتن مگروں 21 سال دا جوان رنجیت سنگھ مست گیا۔ اس دا دل مہاراجہ بنن تے کر آیا۔ رنجیت سنگھ نے 11 اپریل 1801 نوں وساکھی دے دن، لاہور وچ شاہی دربار لایا اتے صاحب سنگھ بیدی کولوں “مہاراجہ” دا 'راج تلک' لگوایا۔ اس موقعے تے بادشاہت (مہاراجہ-ادھراجا) والیاں ساریاں ہندو رسماں کیتیاں گئیاں۔ سکھی توں بھٹکن ول ایہہ اک اہم قدم سی۔ سکھاں نے سفنے وچ وی نہیں سوچیا ہونا کہ اوہ ایہو جہیاں ا-سکھ رسماں کرنگے (گرو صاحب نے تاں جنیؤُ دی رسم نوں وی ردّ کیتا سی پر رنجیت سنگھ نے تاں 'حاکم' بنن والا پورا براہمنی پاکھنڈ کیتا سی)۔ حکومت تاں بابا بندہ سنگھ نے وی قایم کیتی سی۔ تلک لواؤن جاں "مہاراجہ" بنن والیاں رسماں تاں کی کرنیاں سن، اس نے تاں خود نوں راجا تک وی نہیں اکھوایا سی۔ اس نے رنجیت سنگھ وانگ دوجیاں مسلاں دے علاقے کھوہنے تاں اک پاسے رہا اوہ تاں جہڑا علاقہ وی جتدا سی اس نوں کسے قابیل جرنیل نوں سونپ کے آپ ہور علاقے جتن واسطے چل پیندا سی۔ "کہاں راجا بھوج کہاں گنگو تیلی"۔
قصور تے حملہ
1799 وچ لاہور تے قبضے مگروں رنجیت سنگھ نے اجے کسے ہور علاقے ول منہ نہیں سی کیتا۔ دراصل اوہ دوجیا مسلاں دا جوابے-املبے (reaction) اڈیک رہا سی۔ جولائی 1799 توں فروری 1801 تک اس نے لاہور دا انتظام بڑے سچجے طریقے نال کیتا۔ اس نے فروری 1801 وچ ، اپنے علاقے واپس حاصل کرن واسطے، لاہور تے حملہ کرن آئے، بھنگیاں اتے اوہناں دا ساتھ دین والی مثل رامگڑھیاں دی تھاں صرف قصور دے افغان حاکم نوں سزا دین دا فیصلہ کیتا۔ اس نے 1801 دیاں گرمیاں وچ قصور تے چڑھائی کر دتی۔ ایہہ حملہ اک مسلمان تے سی اس کر کے کسے سکھ نے رنجیت سنگھ دی ورودھتا نہ کیتی۔ اخیر قصور دے حاکم نے معاملہ دینا منّ کے خلاصی کروائی۔ پر اگلے سال اس نے پھیر معاملہ نہ تاریا تاں رنجیت سنگھ نے پھیر حملہ کر دتا اتے معاملہ اتے جرمانہ دوویں وصول کیتے۔ قصور والا 1806 وچ پھر عاقی ہو گیا تاں رنجیت سنگھ نے اس تے حملہ کر کے اس دے علاقے تے قبضہ کر لیا تے اتھوں دے حاکم نوں ممکوٹ دا قلعہ اتے کجھ جاگیر دے کے قصور توں ٹور دتا)۔
امرتسر تے قبضہ
قصور تے حملہ کرن توں مگروں رنجیت سنگھ نے سانجھے سکھ-نگرکھ، گرو دا چکّ، امرتسر تے قبضہ کرن دا فیصلہ کیتا۔ امرتسر اس ویلے بھنگی مثل کول سی۔ اوہناں ہتھوں لاہور پہلاں ہی خوس چکیا سی۔ 1804 وچ رنجیت سنگھ نے جےَ سنگھ کنھیا توں اک توپ منگ کے امرتسر ول کوچ کر دتا۔ اتھے پجّ کے رنجیت سنگھ نے گلاب سنگھ بھنگی دے پتر توں چالاکی نال ‘بھنگیاں والی توپ’ ادھار منگی۔ اس دے نانہہ کرن تے اس تے حملہ کر کے اس نوں مار کے تے اس دی ماں نوں مینہہ پیدے وچ گھروں کڈھ کے اوہناں دے قلعے تے قبضہ کر لیا۔ انج 25 فروری 1804 دے دن رنجیت سنگھ دا امرتسر تے وی قبضہ ہو گیا۔ اس ویلے اکالی پھولا سنگھ وی امرتسر وچ سی پر اس نے رنجیت سنگھ نوں روکن جاں سمجھوتہ کرواؤن دی تھاں چپّ ہی وٹی رکھی۔ امرتسر تے قبضے نے چھوٹے سکھ سرداراں نوں ڈرا دتا تے اوہناں نے رنجیت سنگھ توں جاگیراں لے کے سمجھوتے کرنے شروع کر دتے۔
ملتان تے قبضہ
لاہور توں بعد مغربی پنجاب وچ دوجا وڈا صوبہ ملتان سی۔ رنجیت سنگھ چاہندا سی کہ اوہ اس تے وی قبضہ کر لوے۔ اس نے 1803 وچ ملتان جتن واسطے اس نگر نوں گھیرا پا لیا۔ پر ملتان دے پٹھان بڑی بہادری نال لڑے۔ رنجیت سنگھ دیاں فوجاں نوں تاں اناج تک دا وی مصلیٰ ساہمنے آیا۔ اخیر، بنا کجھ حاصل کیتے، اوہ واپس مڑ آیا۔ اس مگروں رنجیت سنگھ نے پنج ہور حملے ملتان تے کیتے (1805, 1807, 1810, 1816 تے 1817)। چھ وار دی ناکامیابی مگروں رنجیت سنگھ نے اکالی پھولا سنگھ توں مدد منگی۔ اخیر 30 مئی 1817 دے دن، اکالی پھولا سنگھ دی فوج نے، شہیدیاں دے کے، ملتان جت کے، رنجیت سنگھ دی جھولی وچ پا دتا۔ 1818 وچ رنجیت سنگھ نے سیالکوٹ تے وی قبضہ کر لیا۔
مسلاں دے علاقے کھوہنا
ایہناں دناں وچ ہی رنجیت سنگھ نے رچنا دوآب وچ جسا سنگھ دلو اتے دل سنگھ دا علاقہ کھوہ لیا۔ اس مگروں اس نے جھناں تے جہلم وچکار جودھ سنگھ باجوا دا علاقہ وی کھوہ لیا۔ جد 1807 وچ تارہ سنگھ گیبا دی موت ہوئی تاں رنجیت سنگھ نے ماتم-پرسی کرن دے بہانے راہوں جا کے اس تے قبضہ کر لیا تے پھر اس دے نکودر دے علاقے تے وی قبضہ کر لیا۔ کجھ چر مگروں اس نے کنگ خاندان توں فلور اتے بابا بگھیل سنگھ دی بیواہ توں ہریانہ (موجودہ ضلع ہشیارپور وچ) وی کھوہ لئے۔ اس ویلے بیاس تے راوی وچکارلے علاقیاں وچوں پٹھان کوٹ وچ تارہ سنگھ سندھو، سجانپر وچ بدھ سنگھ بگا، دینانگر وچ گلاب سنگھ خیرا، چمیاری وچ رندھاوا خاندان، معروف وچ بدھ سنگھ قابض سن۔ رنجیت سنگھ نے ایہناں ساریاں دے علاقے کھوہ کے اناں نوں جاگیراں دے دتیاں۔ انج ہی اس نے پھگواڑا (نومبر 1802 وچ)، ہشیارپور، بجواڑا، حجرہ شاہ مقیم (سئیداں توں)، کمالیا (کھرلاں توں)، پنڈی بھٹیاں (بھٹیاں توں)، پنڈی گھیب (نواب خان جودھڑا توں)، فتح جنگ دے آلے دوآلے (محمد خان گھیبا توں) دے علاقے وی کھوہ لئے۔ ایہہ ساریاں جتاں اتے قصور رنجیت سنگھ کول 1802 توں 1808 وچکار آ چکے سن۔ ایہناں دناں وچ ہی بگھیل سنگھ کروڑا سنگھیا دی سردارنی چڑھائی کر گئی تے رنجیت سنگھ نے اس دے علاقے تے وی قبضہ کر لیا۔ رنجیت سنگھ نے تاں اپنی سسّ دسا کور نوں وی نہیں بخشیا تے اس نوں قید وچ سٹّ کے اس دے علاقیاں اُتے قبضہ کر لیا (تے اوہ 11 سال نظربندی/قید وچ رہِ کے مر گئی)۔ ایہہ گل قابل ذکر اے کہ سدا کور دا کوئی پتر نہیں سی تے اس دے مرن مگروں اس دی ریاست رنجیت سنگھ نوں ہی مل جانی سی پر پھر وی رنجیت سنگھ نے اس نوں قید کر کے اس دا علاقہ کھوہ لیا۔1809 وچ انگریزاں نال امرتسر دا عہدنامہ کرن توں پہلاں رنجیت سنگھ نے شیخوپورا اتے کانگڑا (20 اگست 1808 نوں) تے وی قبضہ کر لیا سی۔ عہدنامے مگروں رنجیت سنگھ تے انگریزاں وچکار دریا ستلج نوں حد منّ لیا گیا۔ اس مگروں رنجیت سنگھ نے پچھم ول منہ کر لیا۔ اس نے جنوری 1810وچ گجرات تے کھشاب، فروری 1810 وچ ساہیوال، جون 1810وچ ہلووال، ڈوڈا تے وزیر آباد اتے نومبر 1810وچ ڈسکا تے قبضہ کر لیا۔ اس نے 1811 وچ سنگھپریا اتے نکئی مسلاں دے رچنا-دواب وچلے علاقیاں نوں وی کھوہ لیا۔ 1813 وچ اٹک، ستمبر 1815 وچ جودھ سنگھ رامگڑھیا دا علاقہ، 1818 وچ جھنگ اتے نومبر 1818 وچ ملتان وی ادھ-پچدھا اس دے قبضے وچ آ چکا سی۔ اس مگروں جولائی 1819 وچ کشمیر، 1821 وچ منکیرا تے 1824 وچ نوشہرا وی اس دی ریاست وچ شامل ہو چکے سن۔ یانِ دریا سندھ توں دریا ستلج تک، کپورتھلہ ریاست نوں چھڈّ کے، سارا علاقہ رنجیت سنگھ دی ریاست دا حصہ بن چکا سی۔ انج ہی پہاڑاں وچ جموں، کانگڑا، اکھنور، بھمبر، لکھنپر، نورپور، گلیر، سیبا، کوٹلہ، جسوان، داتارپر وی اس دی حکومت دا حصہ سن۔ رنجیت سنگھ نے سکھ مسلاں، مغلاں، بلوچاں، افغاناں، ڈوگریاں تے پہاڑی راجپوتاں توں ریاستاں کھوہ کے اپنے ہیٹھ کر لئیاں سن۔ 1824 توں مگروں ڈیرہ اسمٰعیل خان (1831)، پشاور (1834)، بنو، کوہاٹ اتے ڈیرہ غازی خان (1836) وی اس دے قبضے وچ آ چکے سن۔
رنجیت سنگھ ولوں یورپین ‘جرنیلاں ‘دی بھرتی
رنجیت سنگھ نے ایہہ ساریاں جتاں سکھ فوجاں دیاں قربانیاں صدقہ حاصل کیتیاں سن۔ اوہ اپنی حکومت نوں ‘خالصہ دربار’ آکھ کے، سکھاں نوں خالصہ راج دے ناں تے ورتدا رہا۔ اس دی فوج دی گنتی، جو شروع وچ 5 ہزار سی، اس دے مرن ویلے تک اک لکھ کے قریب پہنچ چکی سی۔ اس کول 300توپاں، 20ہزار بندوقاں تے پنجاہ ہزار دے قریب گھوڑ سوار سن۔ 1822 وچ، جد اس دی فوج وچ ایلرڈ تے وینتورا فرانسیسی جرنیل شامل ہوئے، تاں ادوں تک سارے اہم علاقے سکھ فوجاں جت چکیاں سن۔ سو، رنجیت سنگھ دے یورپین، براہمن جاں ڈوگرا جرنیلاں نے اس دے راج دے فیلاء وچ کوئی اہم رول ادا نہیں سی کیتا۔ اس دے باو جود رنجیت سنگھ دی فوج دیاں بہت ساریاں پلٹناں یورپین افسراں دی کمان ہیٹھ سن۔ رنجیت سنگھ تاں اوہناں دی قومیت بارے وی پوری طرحاں واقف نہیں سی۔ غیرملکی جرنیلاں نوں رکھن ویلے اوہناں دی پرکھ دا کوئی طریقہ نہیں سی۔ اوہ تاں اوہناں دے غیرملکی ہون کارن ہی اوہناں نوں اچے-اچے عہدے دے دیا کردا سی۔ (ویکھو غیرملکی جرنیلاں: الیغزیندر گارڈینر تے ہینری لارینس دیاں کتاباں)۔ اس دی فوج وچ 20بریٹیش، 4 امریکن، 5 اٹیلیئن، 24 فرانسیسی، 3 سکاٹش، 1 آئرش، 4 روسی، 2 جرمن، 1 آسٹریئن، 1 ہنگیریئن، 1 پرتگیز، 4 یونانی تے 1 پرشیئن افسر سن۔ ایہناں وچوں کئی تاں بریٹیش ایسٹ انڈیا کمپنی نال باقاعدہ رابطہ رکھ راے سن تے کئیاں نے نوکری چھڈن مگروں راز 'ویچے' تے غداری کیتی۔
رنجیت سنگھ نے غیرملکی جرنیلاں نوں سکھ فوجیاں دے مکابلے وچ وڈیاں-وڈیاں تنخواہاں وی دتیاں سن، جہڑیاں کئی وار اک عامَ سکھ فوجی توں 500گناں ودھ تک وی سن۔ رنجیت سنگھ نے تاں یورپین جرنیلاں دیاں گلاں سن کے فوجیاں دی وردی وی بدل کے یورپین طرز دی کر دتی۔ سکھ فوجیاں دی وردی دا لڑائی نال کوئی تعلق نہیں سی۔ ہاں، اس نال پنجاب اتے اس دے فوجی کلچر اُتے سدھا نفی-اثر ضرور پیا سی۔
ڈوگریاں اتے براہمناں دا گھیرا
جد رنجیت سنگھ کول اتھاہ طاقت آ گئی تاں اس نے اپنی حکومت وچ غیر-سکھاں نوں ودھیرے طاقت دینی شروع کر دتی۔ خوشامد-پسندمد طبیعت والے راجے نوں خوبصورت پہاڑی کڑیاں، شراب تے ہور نشے مہیا کروا کے براہمن، ڈوگرے تے پہاڑیئے رنجیت سنگھ دی کیبنٹ وچ طاقت حاصل کردے راے۔ ایہناں وچوں سبھ توں ودھ خطرناک سن جموں دے راجا جیت سنہ پتر راجا رنجیت دیؤ (جس توں 1815 وچ رنجیت سنگھ نے جموں کھوہیا سی) دا چچیرا بھرا کشورا سنہ تے اس دے تن پتر: گلاب سنہ، دھیان سنہ تے سچیت سنہ۔ رنجیت سنگھ نے 1821 وچ کشورا سنہ نوں جموں دا راجا بنا دتا۔ دراصل گلاب سنہ تے اس دے بھرا دعوہ کردے سن کہ اوہ جموں دے راجے رنجیت دیؤ (جہڑا بندہ سنگھ دے خلاف مہم وچ سبھ توں موہرلی قطار وچ سی) دے بھرا دے پوترے سن۔ پر جے۔ڈی۔کننگھم (ہسٹری آف د سکھز، صفحہ 161) مطابق ایہہ اوہناں دی ‘ناجائز’ اولاد سی۔
1822 وچ کشورا سنہ ڈوگرا دے مرن تے گلاب سنہ راجا بن گیا۔ گلاب سنہ، رنجیت سنگھ دی حکومت وچ، اکو-اککو راجا سی جس نوں اپنی فوج آپ رکھن دا حق ملیا ہویا سی (کننگھم، صفحہ 213)। اس توں کجھ چر مگروں گلاب سنہ ڈوگرا دا بھرا سچیت سنہ ڈوگرا رامنگر دا راجا بن گیا تے 1827 وچ دھیان سنہ دا پتر ہیرا سنہ وی راجا بن گیا تے دھیان سنہ ڈوگرا تاں راجا-کلاں (وڈا راجا) سی۔ (اخیر ایہہ ڈوگرے رنجیت سنگھ دی حکومت نوں تباہ کرن دا مکھ کارن بنے)۔ ڈوگریاں واسطے تاں رنجیت سنگھ وڈے پننے لین واسطے وی تیار ہو جاندا سی۔ 1828 وچ جد کانگڑے دا نواں راجا انردھ چنند اپنی ماں تے بھیناں نال فتح سنگھ آہلووالیا دے پتر دے ویاہ وچ شامل ہون واسطے آیا تاں دھیان سنہ ڈوگرا نے کوشش کیتی کہ اس دے پتر ہیرا سنہ دا ویاہ (کانگڑے دے مر چکے راجے) دنیا چند دی دھی اتے نویں راجے انردھ چند دی بھین نال ہو جاوے۔ پر کانگڑے دے راجے اس ‘ناجائز’ پروار نوں اپنے توں بہت ہی نیواں سمجھدے سن۔ اس کر کے کڑیاں دی ماں اپنیاں دھیاں نوں نال لے کے رنجیت سنگھ دے علاقے وچوں بھجّ کے انگریزی علاقے وچ چلی گئی۔ اس گل نوں ماں نے دل نوں لا لیا تے اوہ کجھ ہی دناں وچ دل دے دورے نال مر گئی۔ ادھر رنجیت سنگھ نے انردھ چند نوں اپنیاں بھیناں موڑ لیاؤن واسطے کیہا۔ اوہ اوہناں نوں لیاؤن دے بہانے انگریزی علاقے ول گیا پر مڑ کے نہ آیا۔ چھیتی ہی اوہ وی صدمے نال مر گیا۔ ہن رنجیت سنگھ نے دنیا چند دے ناجائز پتراں وچوں اک نوں کانگڑے دا راجا بنا دتا پر نال ہی بدلہ لین واسطے دنیا چند دیاں دوہاں دھیاں نوں آپ (جبری) ویاہ لیا (کننگھم، 167-68)।
انج ہی مصر بیلی رام اس دا خزانچی سی۔ رنجیت سنگھ دا دھرم-مطلب (دان دین دے فیصلے کرن والا) وزیر اک براہمن ہون کر کے اس دے خزانے دا بہت وڈا حصہ ہندو مندراں نوں جاندا رہا۔ ایہہ وزیر جان بجھ کے، دکھاوے وجوں کجھ رقم دربار صاحب نوں بھیٹ کروا دیندا سی، پر اس توں کئی گنا ودھیرے مندراں نوں دوا دیندا سی۔ رنجیت سنگھ دے کروڑاں روپے تھانیسر (کروکشیتر)، ہردوار تے کاشی دے براہمناں نوں ملے جاں کانگڑا، جوالامکھی، جموں، بنارس دے مندراں تے سونا چڑاؤن واسطے دتے گئے۔ ٹلا گورکھ ناتھ، دھیانپر، پنڈوری تے دھمتال دے جوگیاں دے ڈیرے، درجناں شوالے تے مندر وی رنجیت سنگھ توں وڈیاں رقماں حاصل کردے راے۔ اداسیاں تے نرملیاں دے ڈیرے وی کافی پیسہ وصول کردے راے۔
رنجیت سنگھ دے اس براہمن وزیر نے دربار صاحب دے دوآلے بہت ساری زمین اداسیاں نوں دوا دتی سی (جتھے اوہناں نے اکھاڑے تے ڈیرے بنا لئے جتھے سکھ فلسفے دے الٹ مریادا چلائی جاندی سی تے مگروں ایہناں ڈیریاں وچ سکھ تواریخ، فلاسفی تے گربانی نوں وگاڑن والیاں کئی کتاباں وی لکھیاں تے پرچاریاں گئیاں)، حالاں کہ گرو دا چکّ (امرتسر) دی ایہہ ساری زمین دربار صاحب دی سی جس نوں 1564 وچ گرو رام داس صاحب نے تنگ پنڈ دے لوکاں توں پورا ملّ تار کے خریدیا سی تے اس نوں اگے ویچیا جاں دان نہیں سی دتا جا سکدا۔
رنجیت سنگھ نے تاں گرو صاحب ولوں ردّ کیتے بیدی، سوڈھی پرواراں نوں وی گورو-انشو آکھ کے چنگیاں رقماں دتیاں۔ گوردواریاں نوں دتیاں رقماں وی پجاری تے سربراہ ہی ڈکاردے راے۔ رنجیت سنگھ دیاں مذہبی گرانٹاں وچوں 75 فیصدی ہندواں 10فی صدی سکھاں تے 15 فی صدی دوجے فرقیاں تے قوماں نوں ملدیاں رہیاں سن۔ رنجیت سنگھ نے تاں امرتسر دا اجاریدار (ٹیکس وصولن والا) وی اک براہمن رلیا رام مصر نوں بنایا ہویا سی۔ اس رلیا رام مصر دی حویلی گرودوارہ ٹاہلی صاحب امرتسر دے ساہمنے سی۔ اس عمارت وچ 1947 توں مگروں وی اس دے وارث رہندے راے سن۔ (امر سنگھ، ظفرنامہ رنجیت سنگھ، سال 1815 دے حالات)۔ اسے لکھاری مطابق پنڈت گنگا رام دیوان نوں وی سبھ توں اچے عہدیاں وچوں اک عہدہ دتا گیا سی (اسے گنگا رام دیاں سکھ-ورتکنیک کاروائیاں کارن اکالی فولا سنگھ امرتسر چھڈّ کے انندپور چلا گیا سی)۔ ایہناں براہمن صلاحکاراں نے رنجیت سنگھ توں اس دے جھنڈے دا رنگ وی نیلے توں سفید تے پھر بھگوا/کیسری/پیلا کروا لیا سی۔رنجیت سنگھ اینا نائہل، انجان تے مورکھ سی کہ اس نوں پتہ ہی نہ لگ سکیا کہ براہمناں تے ڈوگریاں نے اس دا دربار، تاج، خزانہ، فوج تے نظام سبھ اپنے قبضے وچ کیتے ہوئے سن۔ ایہناں نے سکھاں نوں رنجیت سنگھ دے وچاروان-صلاح کار-سرکلکار (ٹھہنک ٹنک) توں دور رکھن وچ کمال دی کامیابی حاصل کر لئی سی۔ایہو جاے راج دا حشر کوئی وی آسانی نال سمجھ سکدا سی۔
رنجیت سنگھ واسطے لڑن والے جرنیل اکالی پھولا سنگھ، حکما سنگھ چمنی، ندھان سنگھ پنج-ہتھا، نہال سنگھ تے شام سنگھ اٹاریوالے، ہری سنگھ نلوا، دھنا سنگھ ملوئی، مجیٹھیئے، چھاچھی تے آہلووالیئے سردار سن۔ پر اس دی مہر ودھیرے کر کے ہندواں تے ہی رہی، بھاویں اوہ بھئیئے سن، پہاڑیئے جاں پنجابی ہندو۔ ایہناں وچ مکھ بھئیئے براہمن: بھوانی داس، خوش حال چند، رام سنہ، سکھراج، گنگا رام، بیلی رام، روپ لال، کشن لال، ایدھیا پرساد، دینا ناتھ، مصر دیوان چند؛ ڈوگرے: دھیان چند، گلاب چند، سچیت رام، ہیرا سنہ؛ پنجابی ہندو: دیوان موہکم چند، دیوان دھنپت رائے، دیوان موتی رام، دیوان ساون ملّ، دیوان کرپا رام، دیوان ایدھیا پرساد، دیوان سکھ دیال، دیوان سرب دیال، اتھر مل چوپڑہ توں علاوہ مسلمان: فقیر بھرا (ازیج-اد-دینج، نور-اد-دین تے امام-اد-دینم) سن۔ وسطی رام دے پتر گوبند رام اتے رام سنگھ وی رنجیت سنگھ توں وڈے نذرانے حاصل کردے رہندے سن۔
جے رنجیت سنگھ نے ہری سنگھ نلوا جاں کسے ہور سکھ جرنیل نوں گورنری جاں کوئی ہور اہم عہدہ دتا تاں اوہ صرف اس کر کے دتا سی تاں جو اوہ سکھ جرنیل اس علاقے وچ امن قایم کر سکے تے جدوں امن قایم ہو جاندا سی جاں حالات سوکھے ہو جاندے سن تاں ایہناں تھانواں تے پھر ہندو عہدیدار اتے افسر لا دتے جاندے سن۔
رنجیت سنگھ دے دربار وچ غیر-سکھاں دا قبضہ ویکھ کے اک وار، 1814 وچ، اکالی پھولا سنگھ امرتسر چھڈّ کے انندپور جا بیٹھا سی۔ 1837 وچ جرنیل ہری سنگھ نلوا نے رنجیت سنگھ نوں کیہا کہ اس نے ایہہ راج سکھاں دیاں قربانیاں صدقہ حاصل کیتا اے تے اوہ وصیت کر کے اس نوں سکھاں دی کونسل دے حوالے کر دین بارے ہدایت کر جاوے۔ کننگھم وی نلوا دے اس ‘سچ’ ول اشارہ کردا اے کہ اوہ (نلوا) اس گل دے خلاف سی صرف رنجیت سنگھ دا کوئی اک پتر ہی سکھ ملک دا اگلا راجا بنے (کننگھم، صفحہ 173)। جد ڈوگریاں نے ایہہ سنیا تاں اوہناں رنجیت سنگھ نوں سمجھایا کہ ایہہ تاں اس دا نجی راج اے تے سکھاں دا نہیں، اس کر کے اس دا وارث اس دا ولی-عہد (وڈا پتر) ہی ہووےگا۔ اس توں کجھ دن مگروں ہی ڈوگریاں نے اک سازش بنا کے ہری سنگھ نلوا نوں مروا دتا۔ پہلاں اکالی پھولا سنگھ نوں وی اک سازش رچ کے ڈوگریاں نے ہی مروایا سی۔ ڈوگریاں نے تاں رنجیت سنگھ دا اک وی سینئر سکھ ساتھی زندہ نہیں رہن دتا سی۔
رنجیت سنگھ نال جڑیاں لوک کہانیاں دی اصلیت
اس دا مطلب ہرگز ایہہ نہیں کہ رنجیت سنگھ دا کجھ وی جمع-پکھیاں نہیں سی۔ اس دے راج وچ کدے کسے نوں فانسی نہیں سی دتی گئی۔ اس دے ہندیاں عامَ لوکاں نال کدے وی دھکہ نہیں سی ہویا۔ اس دی حکومت وچ مغلاں تے افغاناں نالوں گھٹ مالیا وصول کیتا جاندا سی۔
رنجیت سنگھ اتے انگریز
1808 تک رنجیت سنگھ پنجاب تے اس دے آلے دوآلے دا سبھ توں وڈا حاکم بن چکا سی۔ اوہ ادوں تک دا تے آؤن والے وقتاں وچ وی اس زون وچ سبھ توں وڈے علاقے دا مہاراجہ سی۔ ایشیا دی تواریخ وچ اس کھیتر وچوں صرف دو راجیاں دا ذکر آؤندا اے، اک پورس دا تے دوجا رنجیت سنگھ دا۔ (پر پورس دی حکومت کجھ پنڈاں اتے سی پر رنجیت سنگھ دے مکابلے تے تاں اوہ پاسکو وی نہیں سی۔ اننج پورس اینا چھوٹا راجا ہون دے باو جود سکندر ورگی وڈی طاقت نال لڑیا سی؛ پر رنجیت سنگھ نے، اینی وڈی سلطنت ہون دے باو جود، انگریزاں توں ڈر کے اوہناں نال سمجھوتہ کرن وچ دیر نہیں سی لائی)۔
رنجیت سنگھ نے انگریزاں نوں چھیڑن دی بجائ اوہناں نال پہلی جنوری 1806 اتے 25 اپریل 1809 نوں دو عہدنامے کر لئے۔ 1805 وچ، جدوں انگریزاں دا بھجایا ہویا مرہٹا جسونت سنگھ راؤ ہولکر پنجاب پجا تاں رنجیت سنگھ نے سربتّ خالصہ بلا کے اوہناں توں اس دا ساتھ دین بارے رائے پچھی۔ گرمتے مطابق رنجیت سنگھ نے اس دا ساتھ تاں نہ دتا پر انگریزاں نال سمجھوتہ ضرور کروا دتا۔ پر، اس توں بعد رنجیت سنگھ نے سربتّ خالصہ دا اکٹھ ہی نہیں ہون دتا۔ اننج وی اوہ سکھ مسلاں دے علاقے کھوہن لگ پیا سی تے جے اوہ سربت خالصہ بلاؤندا تاں پہلاں اپنیاں ایہناں حرکتاں واسطے جواب-دیہب ہندا۔ شاید اس مسلاں-ماروں راجے دے سدے تے کوئی سکھ جرنیل آؤندا وی نہ۔
1820 وچ ناگپور دا راجا اپا صاحب انگریزاں توں ہار کے رنجیت سنگھ کول پجا۔ اس کول بہت ساری دولت وی سی پر رنجیت سنگھ نے اس دی مدد کرن توں نانہہ کر دتی تے اپنے علاقے وچوں نکل جان واسطے کیہا (اس تے اپا صاحب کانگڑے چلا گیا)۔
اننج 1809 وچ جے رنجیت سنگھ انگریزاں نال ٹکر لے لیندا تاں اوہ انگریزاں نوں یقیناً ہرا دیندا۔ 1845–46 اتے 1848–49 دیاں سکھاں اتے انگریزاں دیاں لڑائیاں توں نتیجہ کڈھیا جا سکدا اے کہ جے 1809 وچ رنجیت سنگھ دی اگوائی وچ ایہو جہی سکھ-انگریز لڑائی ہندی تاں انگریز آسانی نال یمنا پار دھکے گئے ہندے۔ 1845 تے 1849 وچ سکھ آگوُ ہین ہون اتے غداری دے باو جود انگریزاں نوں اصل وچ تاں ہرا ہی گئے سن، جد کہ 1809 وچ تاں سکھ قومیت دی سوچ نال لڑدے سن۔
سردار ندھان سنگھ پنج کتھا بارے وچ کجھ پتہ لگ سگدا ایں تے دسوں ۔۔۔میں توقیر حسن پنجتھہ پنجاب سرگودھا تو آں
جواب دیںحذف کریں