29 مارچ، سکھ اتہاس دا اوہ منحوس دن اے، جدوں 1849 وچ اس دن، وڈی شہنشاہی دی مالک قوم برطانوی غلامی وچ جکڑ دتی گئی سی ۔ جہڑی غلامی اسیں اج بھوگ رہے ہاں، ایہہ اک توں بعد دوجی غلامی اے، برطانوی سامراج توں بعد دلی دے ہندتوی سامراج دی غلامی اے ۔ اج جدوں میں اس دن بارے کجھ لکھن لئی سوچ رہا ساں، تاں مینوں جیل دے دنھاں وچ لکھیا اپنا ہی اک لیکھ یاد آ گیا، جو اس ویلے کئی رسالیاں وچ چھپیا سی ۔ میں پرانیاں لکھتاں دی پھولا پھالی بعد اس لیکھ نوں لبھّ کے پڑھیا، تاں محسوس ہویا کہ ایہہ لیکھ ہی اس دن تے دوستاں نال سانجھا کرن لئی سبھّ توں ڈھکواں رہے گا ۔ “اک سورج ڈبّ گیا” دے نام ہیٹھ لکھیا ایہہ لیکھ اک لما لیکھ اے، جو فیس بک لئی ڈھکواں نہیں اے، پر اس دن لئی بہت ڈھکواں اے ۔ میں ایہہ لیکھ اس بھاوناں نال سانجھا کر رہا ہاں کہ میرے کجھ نہ کجھ نویں دوست، نویں پیڑی دے دوست قوم دے انے وڈے دکھانت نال جڑھ کے کجھ ہنجھو کیرن لئی وقت کڈھ ہی لین گے ۔
گجندر سنگھ، دل خالصہ
اوہ سورج، جس نوں چڑھن لگیاں 1699 توں 1799 تک، اک سو سال دا سماں لگا سی، جس دا تیز چالی سال دے ویلے ( 1799–1839 ) وچ دور دور تک پھیل گیا سی، اس نوں اتہاس دے ڈونگھے ہنیریاں وچ غرق ہون لگیاں صرف دس سال ( 1839–1849 ) ہی لگے ۔ اتنے تیجسوی سورج دا، انے تھوڑھے ویلے وچ ہی غرق ہو جانا، کی اپنے ویلے دی سبھاوک تریخی عمل سی ؟ کی ایہہ انگریزاں دی کٹل پالیسی سی ؟ کی غداراں دی غداری سی ؟ کی سکھ لیڈرشپّ دی کمزوری سی ؟ کی ایہہ گھر دی فٹ سی ؟ جاں ایہہ کجھ ہور سی ؟ آؤ، اس دن نوں انا سوالیا چنھاں وچوں لنگھاؤندے ہوئے یاد کریئے ۔
کجھ ویراں دی ایہہ رائے اے کہ پرانے سکھ اتہاس دیاں سخشیئتاں اتے کسے قسم دا کنتو نہیں کیتا جانا چاہیدا ۔ میری سوچ اس اپروکت رائے نال نہیں ملدی، میرے خیال وچ پرانے اتے نوین، سکھ اتہاس دی ہر سرجناتمک سخشیئت دا پورا پورا ستکار کیتا جانا چاہیدا اے، پر اپنیاں غلطیاں دی پڑھچول نہ کرنا، جاں اوہناں متعلق اکھاں بند کر کے رکھنا، کسے ترا وی قومی ہتّ وچ نہیں ہو سکدا ۔ کوئی وی سخشیئت پوری ترا ٹھیک نہیں ہو سکدی، ٹھیک نوں ٹھیک کیہا جانا چاہیدا اے، تے غلطیاں دی اسارو تنقید ہونی چاہیدی اے ۔ غلطیاں دی نشاندیہی، عنہ نوں درست کرن دی اچھا پیدا کردی اے، تے ایہہ اچھا ہی آن والے وقت دیاں سپھلتاواں دا بنیاد بندی اے ۔ ”بھلن اندر سبھ کو ابھلّ گرو کرتار” ۔
1699 دی وساکھی نوں، دسم پاتشاہ ولوں امرتِ دی دات بخش کے سکھاں نوں سنگھ بناؤن نال، خالصے دے روپ وچ اک نویں قوم دی سرجنا مکمل ہندی اے۔ اس دن توں سکھ لہر جدوجہد دے اک نویں دور وچ داخل ہندی اے ۔ ہن اس دا جدوجہد ادور پرکھ دی فوج دا جدوجہد اے، ادور پرکھ دی خلقت اتے ظلم ڈھاہن والیاں دے خلاف ۔ ظلم دی پرتیک اتھے دلی دی مغلیا ہکومتّ اے، اتے خالصہ اس دے خلاف مظلوم خلقت دیاں بھاوناواں اتے ادور پرکھ دی رضا دا پرتیک بن کے لڑھ رہا اے ۔ ایہہ جدوجہد قومی مکتی دا جدوجہد اے، ایہہ جنگ قومی مکتی دی جنگ اے، اک سو سال دے لمے دور وچ پھیلی آزادی دی جنگ ۔
12 مئی 1710, ‘چپڑھ چڑی’ دی جنگ وچ فتح حاصل کرن توں بعد، بابا بندہ سنگھ بہادر دی اگوائی وچ، خالصے دا سرہند اتے قبضہ ہندا اے، اتے باج سنگھ سرہند دے پہلے سکھ گورنر تھاپے جاندے ہن ۔ پجامب دی اس دھرتی اتے پہلے خالصہ راج دی نیہہ رکھ دتی جاندی اے، جس دی [[راجگڑھ]] سڈھورے نیڑھے ‘مکھلسپر’ نوں بنایا جاندا اے ۔ گرو دے نام دیاں موہراں تے سکے جاری ہندے ہن ۔
موہر اپر اکرے شبد سن-
” دیغ و تیغ و فتح نصرت بے-
درنگ یافت از نانک گرو گوبند سنگھ ”
اتے سکے اتے اکرے شبد ایہہ سن-
” سکہ زد برہر دو عالم تیغِ نانک صاحب است
فتح گوبند سنگھ شاہ شاہان سچا صاحب است ”
7 دسمبر 1715 نوں، بابا بندہ سنگھ بہادر اپنے ساتھیاں سنے گرداس ننگل دے قلعے چوں گرفتار کر لیا جاندا اے، اتے پہلا خالصہ راج اپنے پنج سالا دور دیاں کئیاں لوک بھلائی دیاں یاداں چھڈّ کے سماپت ہو جاندا اے ۔ 9 جون 1716 نوں دلی وچ بابا بندہ بہادر نوں اسیہہ تے اکہِ تسیاے دے کے شہید کر دتا جاندا اے ۔ بابا بندہ سنگھ بہادر دی شہادت توں پہلاں، اس دے نال گرفتار کرکے لیاندے گئے، اس دے 740 ساتھیاں نوں شہید کیتا جاندا اے ۔ پر لہو دے دریاواں نوں چیردا خالصے دا سفر جاری رہندا اے ۔
ججھارو سنگھاں دے جتھیاں دا ابھار، سنگھاں دیاں دور دور تک ماراں، اتے لاہور دے حاکماں دی نیند حرام کر دینی، لاہور دے گورنر ولوں سنگھاں نوں نوابی دی پیش کش، نوابی دا پہلاں ٹھکرایا جانا، تے پھر قبولیا جانا، اتے نواب کپور سنگھ دی اگوائی وچ سنگھاں دے ودھدے ہوئے قدماں نال سکھ اتہاس اگے ودھدا اے ۔
” چٹھی لکھے سنگھ بوتا، ہتھ اے سوٹا وچ راہ کھلوتا آنا لایا گڈے نوں تے پیسہ لایا کھوتا، آکھو بھابی خانو نوں یوں کہے اے سنگھ بوتا ”
ایہہ وی اک ادھارن اے، بابا بوتا سنگھ تے بابا گرجا سنگھ ولوں سرائے نوردین دے کول، جی ٹی روڈ اتے قائم کیتی گئی اک چنھاتمک خالصہ ہکومتّ دی، جو اوہناں دوہاں سوربیراں دی شہادت تک قایم رہی ۔
10 مارچ 1746 نوں، لاہور دے گورنر یہئیا خان اتے دیوان لکھپت رائے دے دور وچ سکھاں دے قتل عام دا حکم ۔ جون 1746 وچ، کاہنووان دے جنگلاں توں سری ہرگوبندپر تک چھوٹا گھلوگھارا جاں سکھاں دے وہِ رہے لہو دی دھارا، کجھ وی کہہ لوو مطلب اوہی رہنگے ۔
1748 دی وساکھی، سکھ سرداراں دا سری ادور تکھتّ صاحب تے اکٹھ، نواب کپور سنگھ جی ولوں 65 جتھیاں نوں گیاراں مسلاں دے روپ وچ نویں سرؤں جتھیبند کیتا جانا ۔ ساریاں مسلاں دی سانجھی طاقت تے اکٹھ نوں ‘دل خالصہ’ دا نام دتا جانا اتے دل خالصہ دی جتھیداری سردار جسا سنگھ آہلووالیا نوں سونپی جانی ۔ بارویں مثل پھلکیاں والے سرداراں دی سی ۔ سکھ جدوجہد دی نرنترتا ہر حالت وچ قایم رہندی اے ۔
1748 توں 1768 تک، احمد شاہ ابدالی ولوں پنجاب اتے دس حملے، دلی دے تکھتّ دا جیتو، گھوڑیاں دیاں کانٹھیاں تے واس کرن والے بادشاہت دے داعویدار باغیاں ہتھوں پریشان ۔ ابدالی دے چھویں حملے دوران، 5 فروری 1762 نوں برنالے دے نیڑھے سکھاں دا قتل عام، جس نوں اتہاس نے وڈے گھلوگھارے دا نام دتا اے ۔ سری دربار صاحب دی بے حرمتی کیتی گئی، سروور پور دتا گیا، اتے سری ہرمندر صاحب بارود نال اڈا دتا گیا ۔ اس سبھّ کجھ دے باو جود جدوجہد جاری رہا، جاری ہی نہیں رہا، اس نے نویاں سکھراں چھوہیاں ۔
صرف چند مہینے بعد، 17 اکتوبر 1762 نوں 60,00 سنگھاں دا دیوالی دے موقعے پھیر امرتسر وچ اکٹھ، اتے احمد شاہ ابدالی توں بدلہ لین دا فیصلہ ۔ سکھاں دے اکٹھ دی خبر سن کے، ابدالی دا امرتسر اتے پھیر حملہ اتے ایس وار ہند دے جیتو دا سنگھاں ہتھوں شکشت کھا کے پرتنا ۔ درڑتا دے ایس دلیر مظاہرے دی مثال، جے اسمبھو نہیں تاں اوکھی ضرور اے ۔
اس دور وچ وی لاہور سنگھاں دی مار توں باہر نہیں رہا ۔ نومبر 1761 وچ، سردار جسا سنگھ آہلووالیا دی کمانڈ ہیٹھ سنگھاں نے لاہور اتے قبضہ کر لیا ۔ سردار جسا سنگھ آہلووالیا نے، سلطان-ال-کومتان دا خطاب حاصل کیتا تے نانک شاہی سکے جاری کیتے ۔
1764 توں 1798 تک دے دور نوں، سکھ اتہاس وچ اسیں مسلاں دی سرداری دا دور آکھ سکدے ہاں، جدوں جمنا توں جہلم تک دا علاقہ 12 سکھ مسلاں دی سرداری وچ آ چکا سی ۔
19 اکتوبر 1797 نوں، قابل دے تخت اتے ابدالی دے وارث شاہ زمان نے، سکھاں نوں اپنی ادھینگی وچ لیا کے، پجامب اتے اپنی پربھوستا قایم کرن لئی آخری ہلاں کیتا ۔ کئی لڑائیاں اتے سمجھوتیاں دیاں کوششاں توں بعد، اپنے مقصد وچ ناکام ہو کے، بہت بیبسی دی حالت وچ شاہ زمان جنوری 1799 وچ مڑھ کدے نہ پرتن لئی، پجامب توں قابل لئی روانہ ہو گیا ۔ 5 جنوری 1799 نوں سنگھ لاہور اتے پھیر قابض ہو گئے اتے اس ترا فیصلہ کن روپ وچ پجامب اتے سکھاں دی سرداری قائم ہو گئی ۔
اس توں بعد شکرچکیا مثل دے سردار رنجیت سنگھ دی چڑھت دا دور شروع ہندا اے ۔ 6 جولائی 1799 نوں سردار رنجیت سنگھ نے، بھنگی مثل دے سرداراں کولوں لاہور دا قبضہ حاصل کیتا، اتے فروری 1801 وچ بابا صاحب سنگھ بیدی ولوں راجگی دا تلک لگائے جان توں بعد ”مہاراجہ” دا خطاب دھارن کیتا ۔ اس دن قائم ہوئی ہکومتّ نوں ”سرکار خالصہ” دا نام دتا گیا تے مہاراجہ رنجیت سنگھ نوں ”سرکار” شبد نال سمبودھت کیتا جان لگا اتے انجھ پجامب دی دھرتی اتے نانک شاہی سکیاں دی مالکی قائم ہو گئی ۔ اس دے نال ہی ”سرکار خالصہ” دیاں فتح یابیاں اتے خالصہ راج دیاں سرحداں دے پسار دا سلسلہ شروع ہو گیا ۔
خالصہ راج دیاں حداں وچ تیزی نال ہو رہے وادھے توں چنعنصر ہو کے، اتے ستلجّ پار دیاں ریاستاں دے سدے نوں بنیاد بنا کے، برطانوی ہکومتّ ولوں فروری 1809 وچ، ستلجّ پار دیاں ریاستاں نوں اپنی سرکھیا وچ لین دا اعلان کیتا گیا ۔ 25 اپریل 1809 نوں، مہاراجہ رنجیت سنگھ تے برطانوی گورنر جنرل وچکار سندھی ہون توں بعد ستلجّ دریا دوہاں حکومتاں وچ سرحد تہہ ہو گئی ۔
برطانوی ہند نال ستلجّ دریا حد تہہ ہو جان توں بعد خالصہ راج دا پسار ستلجّ نوں چھڈّ کے باقی سبھّ سمتاں وچ جاری رہا ۔ 24 اگست 1809 نوں نیپالی جرنیل امر سنگھ تھاپا نوں ہرا کے کانگڑا اتے فتح حاصل کرن اپرنت سکھ فوجاں خراج لے کے واپس پرط آئیاں اتے فروری 1818 وچ ملتان نوں اک وار پھیر فتح کر کے پوری ترا خالصہ راج وچ شامل کر لیا گیا ۔ 4 جولائی 1819 نوں خالصہ فوجاں جیتو دے روپ وچ سری نگر وچ داخل ہوئیاں، اتے اس ترا کشمیر دی فتح مکمل ہوئی ۔
26 اکتوبر 1831 نوں مہاراجہ رنجیت سنگھ دی ہند دے برتانچی گورنر جنرل ولیئم بینٹک نال روپڑ دے مقام تے ملاقات ہوئی ۔ ایہہ ملاقات، دو پورن طور تے آزاد ہکومتاں دے آگوآں دی برابری دے بنیاد تے ہوئی ملاقات سی ۔
اکتوبر 1838 وچ، فروزپور دے مقام تے مہاراجہ رنجیت سنگھ اتے برطانوی ہند دے گورنر جنرل لارڈ آکلینڈ وچکار ملاقات ہوئی ۔ اس ملاقات وچ وی مہاراجہ رنجیت سنگھ نوں اک پورن پربھوستا سمپن دیش دے حکمران وجوں روائتی مان ستکار دتا گیا سی ۔ اس ویلے تک مہاراجہ رنجیت سنگھ دی اگوائی وچ خالصہ راج دیاں حداں ستلج توں جمرود تک تے لداخ توں شکار پور سندھ تک پھیل چکیاں سن ۔
پورن طور تے متحد، طاقتور اتے آزاد خالصہ راج دا راج پرمکھ مہاراجہ رنجیت سنگھ 27 جون 1839 نوں ادور چلانا کر گیا ۔ اک سو سال دے خونی جدوجہد توں بعد، ہزاراں نہیں لکھاں سکھاں دیاں شہادتاں توں بعد، قایم ہویا خالصہ راج اتے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے چالی سالا دور وچ لاہور دے میداناں توں شروع ہو لداخ دیاں آکاش نال چھوہندیاں چوٹیاں تک اپڑن والا خالصہ راج، مہاراجے دے سورگواس ہون توں بعد صرف دس سال دے بہت چھوٹے جاے ویلے وچ کسے ریت دے محل وانگ کر گیا ۔ اس دس سال دے ویلے وچ خالصہ راج دا انت نیڑے لیاؤن لئی اک توں بعد دوسری گھٹنا کجھ اس ترا واپردی رہی جویں پہلاں توں تیار کیتے کسے ناٹک نوں کھیڈیا جا رہا ہووے ۔
اج اس دور دیاں واقعے بارے سوچدے ہوئے اکثر من وچ آؤندا اے، ”جے انجھ نہیں تے انجھ ہو جاندا تاں ایہہ ہو جانا سی” اتے اس ترا سوچدے ہوئے اپنے آپ وچ کچیچیاں وٹّ کے رہِ جائیدا اے ۔
اک وڈا راج نوں اس دے انت ول لجاندا گھٹنا کرم دیکھو-مہاراجہ کھڑک سنگھ دا تخت نشین ہونا، کنور نونہال سنگھ دا پیؤ نوں گدی توں لاہ کے تخت سامبھنا، مہاراجہ کھڑک سنگھ دی موت، اس دی چتا نوں اگّ لا کے پرتدے ہوئے راہ وچ ہی کنور نونہال سنگھ دی موت ۔ رانی چند کور تے مہاراجہ شیر سنگھ دیاں حامی فوجاں وچ لاہور تے قبضے لئی خونی لڑائی، مہاراجہ شیر سنگھ دا لاہور تے قبضہ تے سندھاوالیاں ہتھوں قتل ۔ دھیان سنگھ ڈوگرا سندھاوالیاں ہتھوں قتل، اتے سندھاوالیئے دھیان سنگھ دے پتر ہیرا سنگھ ہتھوں قتل ۔ پنج سال دی عمر وچ شاہزادہ دلیپ سنگھ دی تخت نشینی،
سکھ/انگریز جنگاں اتے 29 مارچ، 1849 نوں گیاراں سال دی عمر وچ مہاراجہ دلیپ سنگھ نوں تخت توں لاہ کے انگریزاں ولوں پجامب اتے مکمل قبضے دا اعلان ۔
ساہ محمدا اک سرکار بازوں، فوجاں جت کے انت نوں ہاریاں نی
اتھے میں اک گل کہنی چاہانگا، کہ سن 1799 وچ لاہور وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ دی اگوائی وچ قایم ہوئی ہکومتّ نوں، میں مہاراجہ رنجیت سنگھ دی ذاتی مالکیت نہیں سمجھدا ۔ ایہہ سنگھاں دے اک سو سالا جدوجہد توں بعد قایم ہوئی ‘سرکار خالصہ’ سی، جس دی اگوائی مہاراجہ رنجیت سنگھ کر رہا سی ۔ ایہہ سکھ قوم دے مکتی جدوجہد دی آخری پوڑی سی، اس نوں بندہ بہادر توں، بوتا سنگھ/گرجا سنگھ توں، جسا سنگھ آہلووالیا اتے دل خالصہ دی کمانڈ ہیٹھ سکھ مسلاں دے جدوجہد توں وکھ کرکے نہیں ویکھیا جا سکدا ۔
خالصہ راج دے دکھدائی انت دی گل، پیڑاں نال بھری ہوئی اک سچائی اے۔ اٹھارویں صدی دے انت وچ جدوں سکھ جدوجہد اپنی سفلتا نوں مکمل اتے پکیاں کر رہا سی، اس ویلے، پجانہ سال بعد اس دا انت کرن دا کارن بنن والیاں کجھ برائییاں وی پنپنیاں شروع ہو گئیاں سن ۔
سبھ توں پہلی گل، ایہہ ہکومتّ خالسئی ہکومتّ سی، کیسری نشان صاحب دی تابیا سی، نانک شاہی سکیاں دی مالکی سی، پر اس دے کار وہار وچ سکھ نظریات دا دخل بہت گھٹ سی ۔ سکھ نظریات تے مشتمل راج نظام نوں ترقی یافتہ کرن دی کوئی سنجیدہ کوشش نہیں کیتی گئی، بلکہ مغل دور تے ہندو ریاستاں دی راج نظام نوں ہی جاری رکھیا گیا ۔ راج دی بولی وی فارسی ہی بنی رہی، گرمکھی دا آدر ضرور سی پر راج کاج دے معاملیاں وچ کوئی استھان نہیں سی ۔
ایہہ ٹھیک اے کہ اس دور وچ کیسادھاری سکھاں دی گنتی وچ بہت تیزی نال وادھا ہویا، ڈوگریاں اتے پوربیاں نے ہی کیس داڑی نہیں رکھے، سگوں راج دے یورپیئن ملازماں نے وی حاکماں دی خوشی حاصل کرن لئی داڑیاں رکھ لئیاں، پر اس سبھّ دے باو جود سکھ سبھیاچار اس دور وچ ترقی یافتہ نہیں ہو سکیا ۔ ہندو ریتی رواجاں دا اثر راج گھرانے اتے ضرورت توں بہت زیادہ سی، جس دی اس توں وڈی مثال ہور کی ہو سکدی اے کہ مہاراجہ رنجیت سنگھ، مہاراجہ کھڑک سنگھ، کنور نونہال سنگھ اتے مہاراجہ شیر سنگھ، ہر اک دی چتا نال کئی کئی عورتاں ستی ہندیاں رہیاں، جدکہ گربانی وچ اس ہندو پرمپرا دی سخت مخالفت ملدی اے ۔ خالصہ راج دی سالانہ فوجی پریڈ دسہرے والے دن ہندی سی، جدکہ اس دن دا سکھ اتہاس نال کوئی دور دا رشتہ وی نہیں اے۔ ‘سرکار خالصہ’ دے پرمکھ ولوں ‘جوالا دیوی’ دے دربار دیاں حاضریاں بھرنیاں، اتے ‘گنگا مئیا’ دے اشنان، ہندو دھرم اتے ریتی رواجاں دے قبولے گئے اثر دیاں ہی اداہرناں ہن ۔ دوجے دھرماں متعلق سہنشیلتا ہونی، اوہناں دا ستکار کرنا تاں اک اچھائی اے، پر سکھ نظریات دی قیمت اتے عنہ دا اثر قبولنا، کسے اچھائی دے کھاتے وچ نہیں آؤندا ۔
راج دا پوری ترا اک سخشیئت دوآلے مرتکز ہونا، اتے اک سخشیئت اتے انحصار ہونا وی اس وڈا خالصہ راج نوں بہت تیزی نال تباہی ول لجان دا کارن بنیاں ۔ راج دا ہر فیصلہ مہاراجہ رنجیت سنگھ دی خوشی اتے اچھا تک محدود ہون کرکے بہت سارے موقع پرست چاپلوس قسم دے لوک، بہت تھوڑے ویلے وچ ہی اتنے طاقتور ہو گئے کہ قوم دا درد رکھن والے سکھ سردار اوہناں ساہمنے بیبسّ ہو کے رہِ گئے سن ۔ اس دی سبھّ توں وڈی مثال ڈوگرے بھرا ہن ۔ 1819 وچ کشمیر دی مہم دوران جموں دے تن ڈوگرے بھرا گلاب سنگھ، دھیان سنگھ تے سچیت سنگھ، خالصہ دربار دی فوج وچ ستّ روپئے مہینہ اتے سپاہیاں وجوں بھرتی ہوئے سن ۔ 1821 وچ جد مہاراجہ رنجیت سنگھ اکھنور دے دورے تے گیا، اودوں دھیان سنگھ ڈوگرا اس دے ذاتی عملے وچ سی ۔ 1872 وچ چھپی کتاب، ‘شیر-اے-پجامب’ دا لکھاری رائے کالی رائے، ڈوگرا خاندان دے ترقی کرن متعلق اس ترا لکھدا اے، ”جموں وچ میاں دھیان سنگھ بے تکلف ہو کے مہاراجے نوں اپنے گھر لے گیا تے اس نے اپنے گھر دیاں سبھّ چھوٹیاں وڈیاں عورتاں نوں مہاراجے نال ملایا” । تے اتھوں اس خاندان اتے بخششاں دی بوچھاڑھ شروع ہوئی اتے دنا وچ ہی تناں بھراواں نوں راجگی دے خطاب تے جاگیراں مل گئیاں ۔ 1839 وچ مہاراجہ دے سورگواس دے ویلے، میاں دھیان سنگھ ڈوگرا خالصہ دربار دا وزیر اعظم سی اتے باقی دو بھرا وی اچ عہدیاں تے وڈیاں جاگیراں دے مالک سن ۔ کیسی حیرانی دی گل اے کہ 1819 وچ 7 روپئے مہیناں اتے خالصہ دربار دی فوج وچ نوکری کرن والے دھیان سنگھ ڈوگرا دا چھوٹا بھرا سچیت سنگھ ڈوگرا، 1844 وچ جدوں اپنے ہی بھتیجے ہیرا سنگھ ہتھوں قتل ہویا، تاں اس دی چتا وچ 10 ویاہتا عورتاں تے تن سو رکھیلاں ستی ہوئیاں ۔ 1846 وچ امرتسر دا معاہدہ مطابق، خالصہ دربار وچ ملازمتّ کرن والا گلاب سنگھ ڈوگرا، خالصہ دربار اپر پائے گئے جنگ دے خرچے وچوں 75 لکھ روپیہ ادا کرکے کشمیر دی ریاست حاصل کردا اے، کیہا ایہہ جاندا اے کہ خالصہ دربار ایہہ رقم ادا کرن دی حالت وچ نہیں ۔ کیسی ہاسو ہینی حالت اے، کہ ہکومتّ رقم ادا نہیں کر سکدی پر ہکومتّ دا اک ملازم رقم ادا کر سکدا اے ۔ اتہاس دے ایہناں پنیاں اتے دھاہاں مار کے رون نوں جی کردا اے ۔
-اتہاسکار مہاراجہ رنجیت سنگھ دیاں 21 ویاہتا جاں مستقل بیویاں دے نام دندے ہن-
1) مہتاب کور،
2) راج کور،
3) رانی جنداں،
4) رتن کور،
5) دئیا کور،
6) مہتاب دیوی،
7) راج بنسی،
8) بیبی موراں،
9) گل بیگم، 10) روپ کور،
11) چند کور،
12) لچھمی،
13) راج دیوی،
14) ہر دیوی،
15) دیونو،
16) رام دیوی،
17) رانی دیوی،
18) ثمن کور،
19) گلاب کور،
20) بنت،
21) دانو ۔
عامَ طور تے راجیاں مہراجیاں دے معاملے وچ بہہتیاں عورتاں رکھنا کوئی برائی نہیں سمجھی جاندی ۔ اکثر اپنے ویراں دے مونہوں ایہہ لفظ سنے ہن، ” راجے مہاراجے انجھ کردے ہی ہندے ہن ”، سکھی وچ اک توں ودھ شادیاں ویسے وی بحث دا موضوع اے ۔ پر جدوں میں اس موضوع تے سوچدا، ہاں تاں میری سوچ وچ صرف اک ‘مہاراجہ’ ہی نہیں ہندا، اس دے پچھے سو سال دا قومی جدوجہد وی ہندا اے، نظریات دی کھاتر ڈلھیا ہویا لہو وی ہندا اے ۔
‘مہاراجے’ دے نام نال جدوں لفظ سکھ جڑھ جاندا اے، تاں ‘سکھ مہاراجہ’ بن جاندا اے، اتے اس توں پرانے سکھ اتہاس دے حوالہ وچ کجھ وکھری امید پیدا ہونی وی پھر قدرتی اے ۔ ایہہ گل مہاراجہ رنجیت سنگھ تک ہی محدود نہیں، کنور نونہال سنگھ دی بہت چھوٹی عمر وچ تن کڑیاں نال اکٹھیاں شادی ہوئی سی ۔ بہہتیاں رانیاں مہلاتی سازشاں دا مڈھ بنن دا کارن بندیاں نے اتے اتہاس گواہ اے کہ ایہہ کمزوری وی خالصہ راج دے پتن دے کارنا وچ شامل سی ۔
-خالصہ دربار دی فٹ وی تیزی نال پتن دا اک مکھ کارن بنی ۔ سکھ سرداراں دے آپسی ورودھاں کارن ہی دشمنا نوں اپنے منصوبیاں وچ کامیابی ملدی رہی ۔ جس وی سکھ سردار نوں قوم دی نظر وچ گرانا ہندا سی، اس بارے ‘انگریزاں دا ایجنٹ’ ہون دا پرچار شروع کر دتا جاندا سی ۔ اجیاے پرچار کرکے ہی مہاراجہ کھڑک سنگھ اپنے پتر دے ہتھوں قید ہویا، اجیاے پرچار کرکے ہی سندھاوالیئے سردار پجامب چھڈّ کے انگریزاں دی پناہ وچ گئے تے پھیر اوہناں دے ہتھوں مہاراجہ شیر سنگھ دا قتل ہویا ۔ اسے فٹ کارن بھرا دے ہتھوں بھرا تاں مردا رہا پر اصل دشمن اخیر تک لکے رہے ۔
اس وچ کوئی شکّ دی گل نہیں کہ پجامب دی آزادی نوں ہڑپّ کرن دی بھاونا، انگریزاں دے دلّ وچ شروع توں ہی سی ۔ 1808 دے ادھ تک فرانس اتے روس دے سانجھے سمبھاوت خطرے دے خلاف انگریزاں نوں اک طاقتور سہیوگی دے روپ وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ دی لوڑھ سی، پجامب دی اک بپھر سٹیٹ دے روپ وچ لوڑھ سی ۔ 1809 دے شروع وچ ترکی اتے ایران دی، برتانیاں نال دوستی سندھی ہو گئی اتے اس خطے وچ فرانس دی حالت کمزور ہون توں بعد انتر قومی پرحالات تبدیل ہو گئیاں ۔ اس تبدیلی توں بعد انگریزاں لئی خالصہ دربار دی آزاد ہوند کوئی ضرورت نہیں سی رہِ گئی ۔ ہن عنہ نوں اپ-براعظم اتے اپنا قبضہ مکمل کرن لئی پجامب نوں اپنے سامراج وچ جذب کرن دی لالسا سی، اتے اس مقصد لئی اوہ اچھے موقعے دی تلاش وچ رہن لگے ۔
مہاراجہ رنجیت سنگھ دی موت توں بعد پیدا ہوئی ااستحکام نے اجیہا موقع انگریزاں نوں بہت چھیتی دے دتا اتے اوہناں نے اس دا فائدہ اٹھاؤن وچ کوئی چوک نہیں کیتی ۔ انگریزاں اتے سکھاں دیاں پہلیاں جنگاں توں بعد، 16 دسمبر 1846 نوں، دوہاں سرکاراں وچ بھیرووال دا معاہدہ ہوئی، جس مطابق مہاراجہ رنجیت سنگھ دے بالغ ہون تک، ‘لاہور دربار’ دا پربندھ چلاؤن لئی اک انگریز ریجینٹ ہینری لارینس دی کمانڈ ہیٹھ، اٹھ درباری میمبراں تے مشتمل اک ‘ریجینسی کونسل’ دا گٹھن کیتا گیا ۔ اس سندھی مطابق، مہاراجہ دلیپ سنگھ سولاں سال دا ہون تے، یعنی 4 ستمبر 1854 نوں، لاہور دربار دا پورن طور تے آزاد حکمران بن جانا سی، اس دن تک راج اتے مہاراجے دی سرکھیا دی پورن ذمہ واری انگریزاں دی سی ۔
جنوری/فروری 1849 وچ چیلیانوالی تے گجرات دیاں جنگاں توں بعد، 29 مارچ 1849 نوں، لاہور دے قلعے وچ سرداراں اتے درباریاں دے ساہمنے ‘ہینری ایلیئٹ’ ولوں گورنر جنرل ہند دا اک اعلان خالصہ راج نوں ہڑپّ کرن متعلق پڑیا گیا اتے اس ترا عملی طور تے خالصہ راج دا سورج اتہاس دے ہنیریاں وچ غرق ہو گیا ۔ اس مقصد لئی جو لکھتی سندھی تیار کیتی گئی سی، اس اتے بال مہاراجہ دے دستخط 5 اپریل 1849 نوں لئے گئے ۔ مہاراجہ دلیپ سنگھ دے بالغ ہون تک، اس دے راج پربندھ دی لئی ہوئی ذمہ واری اتے 4 ستمبر 1854 نوں اس دے سارے اختیار واپس سونپن دا کیتا ہویا وعدہ، نہ نبھاؤن کرکے انگریز اج تک مہاراجہ دلیپ سنگھ دے راج حصہ دی وارث سکھ قوم دے قرضدار ہن ۔
پاٹھک ایہہ نہ سمجھن کہ میں مہاراجہ رنجیت سنگھ دے گناں دا قدردان نہیں ہاں ۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ اک بہت وڈے جیتو جنگجو سن، رن پالیسی وچ نپن سن، اک شردھاوان سکھ سن، اتے ہور بہت سارے گناں دے مالک سن ۔ اوہناں نے اک مثل دی سرداری توں اٹھ کے، اک بہت وڈا ہکومتّ قایم کیتی اتے اس نوں ‘سرکار خالصہ’ دا نام دتا اتے پنتھ ول کدے پٹھّ وی نہیں کیتی ۔ پر میرے اس لیکھ دا موضوع مہاراجہ رنجیت سنگھ دی ذات نہیں، خالصہ راج دے ڈبھے ہوئے سورج دی یاد اے ۔ ایہہ یاد ساڈا کومی سرمایہ اے، ایہہ یاد سنہری قومی مستقبل لئی ساڈی اچھا طاقت اے اتے ایہہ یاد ہی اج دی قومی آزادی لہر دا پریرنا سروت اے ۔
اج پھیر سکھ قوم گواچی ہوئی پہچان، گواچے ہوئے مان تے راج حصہ لئی جدوجہد کر رہی اے ۔ سانوں اکثر تریخی سمیاں نال ملدے جلدے حالات دا ساہمنا ہندا رہندا اے ۔ گرو میہر کرے! اسیں اپنیاں پرانیاں غلطیاں نوں پھیر نہ دہرائیے
گجندر سنگھ، دل خالصہ
اوہ سورج، جس نوں چڑھن لگیاں 1699 توں 1799 تک، اک سو سال دا سماں لگا سی، جس دا تیز چالی سال دے ویلے ( 1799–1839 ) وچ دور دور تک پھیل گیا سی، اس نوں اتہاس دے ڈونگھے ہنیریاں وچ غرق ہون لگیاں صرف دس سال ( 1839–1849 ) ہی لگے ۔ اتنے تیجسوی سورج دا، انے تھوڑھے ویلے وچ ہی غرق ہو جانا، کی اپنے ویلے دی سبھاوک تریخی عمل سی ؟ کی ایہہ انگریزاں دی کٹل پالیسی سی ؟ کی غداراں دی غداری سی ؟ کی سکھ لیڈرشپّ دی کمزوری سی ؟ کی ایہہ گھر دی فٹ سی ؟ جاں ایہہ کجھ ہور سی ؟ آؤ، اس دن نوں انا سوالیا چنھاں وچوں لنگھاؤندے ہوئے یاد کریئے ۔
کجھ ویراں دی ایہہ رائے اے کہ پرانے سکھ اتہاس دیاں سخشیئتاں اتے کسے قسم دا کنتو نہیں کیتا جانا چاہیدا ۔ میری سوچ اس اپروکت رائے نال نہیں ملدی، میرے خیال وچ پرانے اتے نوین، سکھ اتہاس دی ہر سرجناتمک سخشیئت دا پورا پورا ستکار کیتا جانا چاہیدا اے، پر اپنیاں غلطیاں دی پڑھچول نہ کرنا، جاں اوہناں متعلق اکھاں بند کر کے رکھنا، کسے ترا وی قومی ہتّ وچ نہیں ہو سکدا ۔ کوئی وی سخشیئت پوری ترا ٹھیک نہیں ہو سکدی، ٹھیک نوں ٹھیک کیہا جانا چاہیدا اے، تے غلطیاں دی اسارو تنقید ہونی چاہیدی اے ۔ غلطیاں دی نشاندیہی، عنہ نوں درست کرن دی اچھا پیدا کردی اے، تے ایہہ اچھا ہی آن والے وقت دیاں سپھلتاواں دا بنیاد بندی اے ۔ ”بھلن اندر سبھ کو ابھلّ گرو کرتار” ۔
1699 دی وساکھی نوں، دسم پاتشاہ ولوں امرتِ دی دات بخش کے سکھاں نوں سنگھ بناؤن نال، خالصے دے روپ وچ اک نویں قوم دی سرجنا مکمل ہندی اے۔ اس دن توں سکھ لہر جدوجہد دے اک نویں دور وچ داخل ہندی اے ۔ ہن اس دا جدوجہد ادور پرکھ دی فوج دا جدوجہد اے، ادور پرکھ دی خلقت اتے ظلم ڈھاہن والیاں دے خلاف ۔ ظلم دی پرتیک اتھے دلی دی مغلیا ہکومتّ اے، اتے خالصہ اس دے خلاف مظلوم خلقت دیاں بھاوناواں اتے ادور پرکھ دی رضا دا پرتیک بن کے لڑھ رہا اے ۔ ایہہ جدوجہد قومی مکتی دا جدوجہد اے، ایہہ جنگ قومی مکتی دی جنگ اے، اک سو سال دے لمے دور وچ پھیلی آزادی دی جنگ ۔
12 مئی 1710, ‘چپڑھ چڑی’ دی جنگ وچ فتح حاصل کرن توں بعد، بابا بندہ سنگھ بہادر دی اگوائی وچ، خالصے دا سرہند اتے قبضہ ہندا اے، اتے باج سنگھ سرہند دے پہلے سکھ گورنر تھاپے جاندے ہن ۔ پجامب دی اس دھرتی اتے پہلے خالصہ راج دی نیہہ رکھ دتی جاندی اے، جس دی [[راجگڑھ]] سڈھورے نیڑھے ‘مکھلسپر’ نوں بنایا جاندا اے ۔ گرو دے نام دیاں موہراں تے سکے جاری ہندے ہن ۔
موہر اپر اکرے شبد سن-
” دیغ و تیغ و فتح نصرت بے-
درنگ یافت از نانک گرو گوبند سنگھ ”
اتے سکے اتے اکرے شبد ایہہ سن-
” سکہ زد برہر دو عالم تیغِ نانک صاحب است
فتح گوبند سنگھ شاہ شاہان سچا صاحب است ”
7 دسمبر 1715 نوں، بابا بندہ سنگھ بہادر اپنے ساتھیاں سنے گرداس ننگل دے قلعے چوں گرفتار کر لیا جاندا اے، اتے پہلا خالصہ راج اپنے پنج سالا دور دیاں کئیاں لوک بھلائی دیاں یاداں چھڈّ کے سماپت ہو جاندا اے ۔ 9 جون 1716 نوں دلی وچ بابا بندہ بہادر نوں اسیہہ تے اکہِ تسیاے دے کے شہید کر دتا جاندا اے ۔ بابا بندہ سنگھ بہادر دی شہادت توں پہلاں، اس دے نال گرفتار کرکے لیاندے گئے، اس دے 740 ساتھیاں نوں شہید کیتا جاندا اے ۔ پر لہو دے دریاواں نوں چیردا خالصے دا سفر جاری رہندا اے ۔
ججھارو سنگھاں دے جتھیاں دا ابھار، سنگھاں دیاں دور دور تک ماراں، اتے لاہور دے حاکماں دی نیند حرام کر دینی، لاہور دے گورنر ولوں سنگھاں نوں نوابی دی پیش کش، نوابی دا پہلاں ٹھکرایا جانا، تے پھر قبولیا جانا، اتے نواب کپور سنگھ دی اگوائی وچ سنگھاں دے ودھدے ہوئے قدماں نال سکھ اتہاس اگے ودھدا اے ۔
” چٹھی لکھے سنگھ بوتا، ہتھ اے سوٹا وچ راہ کھلوتا آنا لایا گڈے نوں تے پیسہ لایا کھوتا، آکھو بھابی خانو نوں یوں کہے اے سنگھ بوتا ”
ایہہ وی اک ادھارن اے، بابا بوتا سنگھ تے بابا گرجا سنگھ ولوں سرائے نوردین دے کول، جی ٹی روڈ اتے قائم کیتی گئی اک چنھاتمک خالصہ ہکومتّ دی، جو اوہناں دوہاں سوربیراں دی شہادت تک قایم رہی ۔
10 مارچ 1746 نوں، لاہور دے گورنر یہئیا خان اتے دیوان لکھپت رائے دے دور وچ سکھاں دے قتل عام دا حکم ۔ جون 1746 وچ، کاہنووان دے جنگلاں توں سری ہرگوبندپر تک چھوٹا گھلوگھارا جاں سکھاں دے وہِ رہے لہو دی دھارا، کجھ وی کہہ لوو مطلب اوہی رہنگے ۔
1748 دی وساکھی، سکھ سرداراں دا سری ادور تکھتّ صاحب تے اکٹھ، نواب کپور سنگھ جی ولوں 65 جتھیاں نوں گیاراں مسلاں دے روپ وچ نویں سرؤں جتھیبند کیتا جانا ۔ ساریاں مسلاں دی سانجھی طاقت تے اکٹھ نوں ‘دل خالصہ’ دا نام دتا جانا اتے دل خالصہ دی جتھیداری سردار جسا سنگھ آہلووالیا نوں سونپی جانی ۔ بارویں مثل پھلکیاں والے سرداراں دی سی ۔ سکھ جدوجہد دی نرنترتا ہر حالت وچ قایم رہندی اے ۔
1748 توں 1768 تک، احمد شاہ ابدالی ولوں پنجاب اتے دس حملے، دلی دے تکھتّ دا جیتو، گھوڑیاں دیاں کانٹھیاں تے واس کرن والے بادشاہت دے داعویدار باغیاں ہتھوں پریشان ۔ ابدالی دے چھویں حملے دوران، 5 فروری 1762 نوں برنالے دے نیڑھے سکھاں دا قتل عام، جس نوں اتہاس نے وڈے گھلوگھارے دا نام دتا اے ۔ سری دربار صاحب دی بے حرمتی کیتی گئی، سروور پور دتا گیا، اتے سری ہرمندر صاحب بارود نال اڈا دتا گیا ۔ اس سبھّ کجھ دے باو جود جدوجہد جاری رہا، جاری ہی نہیں رہا، اس نے نویاں سکھراں چھوہیاں ۔
صرف چند مہینے بعد، 17 اکتوبر 1762 نوں 60,00 سنگھاں دا دیوالی دے موقعے پھیر امرتسر وچ اکٹھ، اتے احمد شاہ ابدالی توں بدلہ لین دا فیصلہ ۔ سکھاں دے اکٹھ دی خبر سن کے، ابدالی دا امرتسر اتے پھیر حملہ اتے ایس وار ہند دے جیتو دا سنگھاں ہتھوں شکشت کھا کے پرتنا ۔ درڑتا دے ایس دلیر مظاہرے دی مثال، جے اسمبھو نہیں تاں اوکھی ضرور اے ۔
اس دور وچ وی لاہور سنگھاں دی مار توں باہر نہیں رہا ۔ نومبر 1761 وچ، سردار جسا سنگھ آہلووالیا دی کمانڈ ہیٹھ سنگھاں نے لاہور اتے قبضہ کر لیا ۔ سردار جسا سنگھ آہلووالیا نے، سلطان-ال-کومتان دا خطاب حاصل کیتا تے نانک شاہی سکے جاری کیتے ۔
1764 توں 1798 تک دے دور نوں، سکھ اتہاس وچ اسیں مسلاں دی سرداری دا دور آکھ سکدے ہاں، جدوں جمنا توں جہلم تک دا علاقہ 12 سکھ مسلاں دی سرداری وچ آ چکا سی ۔
19 اکتوبر 1797 نوں، قابل دے تخت اتے ابدالی دے وارث شاہ زمان نے، سکھاں نوں اپنی ادھینگی وچ لیا کے، پجامب اتے اپنی پربھوستا قایم کرن لئی آخری ہلاں کیتا ۔ کئی لڑائیاں اتے سمجھوتیاں دیاں کوششاں توں بعد، اپنے مقصد وچ ناکام ہو کے، بہت بیبسی دی حالت وچ شاہ زمان جنوری 1799 وچ مڑھ کدے نہ پرتن لئی، پجامب توں قابل لئی روانہ ہو گیا ۔ 5 جنوری 1799 نوں سنگھ لاہور اتے پھیر قابض ہو گئے اتے اس ترا فیصلہ کن روپ وچ پجامب اتے سکھاں دی سرداری قائم ہو گئی ۔
اس توں بعد شکرچکیا مثل دے سردار رنجیت سنگھ دی چڑھت دا دور شروع ہندا اے ۔ 6 جولائی 1799 نوں سردار رنجیت سنگھ نے، بھنگی مثل دے سرداراں کولوں لاہور دا قبضہ حاصل کیتا، اتے فروری 1801 وچ بابا صاحب سنگھ بیدی ولوں راجگی دا تلک لگائے جان توں بعد ”مہاراجہ” دا خطاب دھارن کیتا ۔ اس دن قائم ہوئی ہکومتّ نوں ”سرکار خالصہ” دا نام دتا گیا تے مہاراجہ رنجیت سنگھ نوں ”سرکار” شبد نال سمبودھت کیتا جان لگا اتے انجھ پجامب دی دھرتی اتے نانک شاہی سکیاں دی مالکی قائم ہو گئی ۔ اس دے نال ہی ”سرکار خالصہ” دیاں فتح یابیاں اتے خالصہ راج دیاں سرحداں دے پسار دا سلسلہ شروع ہو گیا ۔
خالصہ راج دیاں حداں وچ تیزی نال ہو رہے وادھے توں چنعنصر ہو کے، اتے ستلجّ پار دیاں ریاستاں دے سدے نوں بنیاد بنا کے، برطانوی ہکومتّ ولوں فروری 1809 وچ، ستلجّ پار دیاں ریاستاں نوں اپنی سرکھیا وچ لین دا اعلان کیتا گیا ۔ 25 اپریل 1809 نوں، مہاراجہ رنجیت سنگھ تے برطانوی گورنر جنرل وچکار سندھی ہون توں بعد ستلجّ دریا دوہاں حکومتاں وچ سرحد تہہ ہو گئی ۔
برطانوی ہند نال ستلجّ دریا حد تہہ ہو جان توں بعد خالصہ راج دا پسار ستلجّ نوں چھڈّ کے باقی سبھّ سمتاں وچ جاری رہا ۔ 24 اگست 1809 نوں نیپالی جرنیل امر سنگھ تھاپا نوں ہرا کے کانگڑا اتے فتح حاصل کرن اپرنت سکھ فوجاں خراج لے کے واپس پرط آئیاں اتے فروری 1818 وچ ملتان نوں اک وار پھیر فتح کر کے پوری ترا خالصہ راج وچ شامل کر لیا گیا ۔ 4 جولائی 1819 نوں خالصہ فوجاں جیتو دے روپ وچ سری نگر وچ داخل ہوئیاں، اتے اس ترا کشمیر دی فتح مکمل ہوئی ۔
26 اکتوبر 1831 نوں مہاراجہ رنجیت سنگھ دی ہند دے برتانچی گورنر جنرل ولیئم بینٹک نال روپڑ دے مقام تے ملاقات ہوئی ۔ ایہہ ملاقات، دو پورن طور تے آزاد ہکومتاں دے آگوآں دی برابری دے بنیاد تے ہوئی ملاقات سی ۔
اکتوبر 1838 وچ، فروزپور دے مقام تے مہاراجہ رنجیت سنگھ اتے برطانوی ہند دے گورنر جنرل لارڈ آکلینڈ وچکار ملاقات ہوئی ۔ اس ملاقات وچ وی مہاراجہ رنجیت سنگھ نوں اک پورن پربھوستا سمپن دیش دے حکمران وجوں روائتی مان ستکار دتا گیا سی ۔ اس ویلے تک مہاراجہ رنجیت سنگھ دی اگوائی وچ خالصہ راج دیاں حداں ستلج توں جمرود تک تے لداخ توں شکار پور سندھ تک پھیل چکیاں سن ۔
پورن طور تے متحد، طاقتور اتے آزاد خالصہ راج دا راج پرمکھ مہاراجہ رنجیت سنگھ 27 جون 1839 نوں ادور چلانا کر گیا ۔ اک سو سال دے خونی جدوجہد توں بعد، ہزاراں نہیں لکھاں سکھاں دیاں شہادتاں توں بعد، قایم ہویا خالصہ راج اتے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے چالی سالا دور وچ لاہور دے میداناں توں شروع ہو لداخ دیاں آکاش نال چھوہندیاں چوٹیاں تک اپڑن والا خالصہ راج، مہاراجے دے سورگواس ہون توں بعد صرف دس سال دے بہت چھوٹے جاے ویلے وچ کسے ریت دے محل وانگ کر گیا ۔ اس دس سال دے ویلے وچ خالصہ راج دا انت نیڑے لیاؤن لئی اک توں بعد دوسری گھٹنا کجھ اس ترا واپردی رہی جویں پہلاں توں تیار کیتے کسے ناٹک نوں کھیڈیا جا رہا ہووے ۔
اج اس دور دیاں واقعے بارے سوچدے ہوئے اکثر من وچ آؤندا اے، ”جے انجھ نہیں تے انجھ ہو جاندا تاں ایہہ ہو جانا سی” اتے اس ترا سوچدے ہوئے اپنے آپ وچ کچیچیاں وٹّ کے رہِ جائیدا اے ۔
اک وڈا راج نوں اس دے انت ول لجاندا گھٹنا کرم دیکھو-مہاراجہ کھڑک سنگھ دا تخت نشین ہونا، کنور نونہال سنگھ دا پیؤ نوں گدی توں لاہ کے تخت سامبھنا، مہاراجہ کھڑک سنگھ دی موت، اس دی چتا نوں اگّ لا کے پرتدے ہوئے راہ وچ ہی کنور نونہال سنگھ دی موت ۔ رانی چند کور تے مہاراجہ شیر سنگھ دیاں حامی فوجاں وچ لاہور تے قبضے لئی خونی لڑائی، مہاراجہ شیر سنگھ دا لاہور تے قبضہ تے سندھاوالیاں ہتھوں قتل ۔ دھیان سنگھ ڈوگرا سندھاوالیاں ہتھوں قتل، اتے سندھاوالیئے دھیان سنگھ دے پتر ہیرا سنگھ ہتھوں قتل ۔ پنج سال دی عمر وچ شاہزادہ دلیپ سنگھ دی تخت نشینی،
سکھ/انگریز جنگاں اتے 29 مارچ، 1849 نوں گیاراں سال دی عمر وچ مہاراجہ دلیپ سنگھ نوں تخت توں لاہ کے انگریزاں ولوں پجامب اتے مکمل قبضے دا اعلان ۔
ساہ محمدا اک سرکار بازوں، فوجاں جت کے انت نوں ہاریاں نی
اتھے میں اک گل کہنی چاہانگا، کہ سن 1799 وچ لاہور وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ دی اگوائی وچ قایم ہوئی ہکومتّ نوں، میں مہاراجہ رنجیت سنگھ دی ذاتی مالکیت نہیں سمجھدا ۔ ایہہ سنگھاں دے اک سو سالا جدوجہد توں بعد قایم ہوئی ‘سرکار خالصہ’ سی، جس دی اگوائی مہاراجہ رنجیت سنگھ کر رہا سی ۔ ایہہ سکھ قوم دے مکتی جدوجہد دی آخری پوڑی سی، اس نوں بندہ بہادر توں، بوتا سنگھ/گرجا سنگھ توں، جسا سنگھ آہلووالیا اتے دل خالصہ دی کمانڈ ہیٹھ سکھ مسلاں دے جدوجہد توں وکھ کرکے نہیں ویکھیا جا سکدا ۔
خالصہ راج دے دکھدائی انت دی گل، پیڑاں نال بھری ہوئی اک سچائی اے۔ اٹھارویں صدی دے انت وچ جدوں سکھ جدوجہد اپنی سفلتا نوں مکمل اتے پکیاں کر رہا سی، اس ویلے، پجانہ سال بعد اس دا انت کرن دا کارن بنن والیاں کجھ برائییاں وی پنپنیاں شروع ہو گئیاں سن ۔
سبھ توں پہلی گل، ایہہ ہکومتّ خالسئی ہکومتّ سی، کیسری نشان صاحب دی تابیا سی، نانک شاہی سکیاں دی مالکی سی، پر اس دے کار وہار وچ سکھ نظریات دا دخل بہت گھٹ سی ۔ سکھ نظریات تے مشتمل راج نظام نوں ترقی یافتہ کرن دی کوئی سنجیدہ کوشش نہیں کیتی گئی، بلکہ مغل دور تے ہندو ریاستاں دی راج نظام نوں ہی جاری رکھیا گیا ۔ راج دی بولی وی فارسی ہی بنی رہی، گرمکھی دا آدر ضرور سی پر راج کاج دے معاملیاں وچ کوئی استھان نہیں سی ۔
ایہہ ٹھیک اے کہ اس دور وچ کیسادھاری سکھاں دی گنتی وچ بہت تیزی نال وادھا ہویا، ڈوگریاں اتے پوربیاں نے ہی کیس داڑی نہیں رکھے، سگوں راج دے یورپیئن ملازماں نے وی حاکماں دی خوشی حاصل کرن لئی داڑیاں رکھ لئیاں، پر اس سبھّ دے باو جود سکھ سبھیاچار اس دور وچ ترقی یافتہ نہیں ہو سکیا ۔ ہندو ریتی رواجاں دا اثر راج گھرانے اتے ضرورت توں بہت زیادہ سی، جس دی اس توں وڈی مثال ہور کی ہو سکدی اے کہ مہاراجہ رنجیت سنگھ، مہاراجہ کھڑک سنگھ، کنور نونہال سنگھ اتے مہاراجہ شیر سنگھ، ہر اک دی چتا نال کئی کئی عورتاں ستی ہندیاں رہیاں، جدکہ گربانی وچ اس ہندو پرمپرا دی سخت مخالفت ملدی اے ۔ خالصہ راج دی سالانہ فوجی پریڈ دسہرے والے دن ہندی سی، جدکہ اس دن دا سکھ اتہاس نال کوئی دور دا رشتہ وی نہیں اے۔ ‘سرکار خالصہ’ دے پرمکھ ولوں ‘جوالا دیوی’ دے دربار دیاں حاضریاں بھرنیاں، اتے ‘گنگا مئیا’ دے اشنان، ہندو دھرم اتے ریتی رواجاں دے قبولے گئے اثر دیاں ہی اداہرناں ہن ۔ دوجے دھرماں متعلق سہنشیلتا ہونی، اوہناں دا ستکار کرنا تاں اک اچھائی اے، پر سکھ نظریات دی قیمت اتے عنہ دا اثر قبولنا، کسے اچھائی دے کھاتے وچ نہیں آؤندا ۔
راج دا پوری ترا اک سخشیئت دوآلے مرتکز ہونا، اتے اک سخشیئت اتے انحصار ہونا وی اس وڈا خالصہ راج نوں بہت تیزی نال تباہی ول لجان دا کارن بنیاں ۔ راج دا ہر فیصلہ مہاراجہ رنجیت سنگھ دی خوشی اتے اچھا تک محدود ہون کرکے بہت سارے موقع پرست چاپلوس قسم دے لوک، بہت تھوڑے ویلے وچ ہی اتنے طاقتور ہو گئے کہ قوم دا درد رکھن والے سکھ سردار اوہناں ساہمنے بیبسّ ہو کے رہِ گئے سن ۔ اس دی سبھّ توں وڈی مثال ڈوگرے بھرا ہن ۔ 1819 وچ کشمیر دی مہم دوران جموں دے تن ڈوگرے بھرا گلاب سنگھ، دھیان سنگھ تے سچیت سنگھ، خالصہ دربار دی فوج وچ ستّ روپئے مہینہ اتے سپاہیاں وجوں بھرتی ہوئے سن ۔ 1821 وچ جد مہاراجہ رنجیت سنگھ اکھنور دے دورے تے گیا، اودوں دھیان سنگھ ڈوگرا اس دے ذاتی عملے وچ سی ۔ 1872 وچ چھپی کتاب، ‘شیر-اے-پجامب’ دا لکھاری رائے کالی رائے، ڈوگرا خاندان دے ترقی کرن متعلق اس ترا لکھدا اے، ”جموں وچ میاں دھیان سنگھ بے تکلف ہو کے مہاراجے نوں اپنے گھر لے گیا تے اس نے اپنے گھر دیاں سبھّ چھوٹیاں وڈیاں عورتاں نوں مہاراجے نال ملایا” । تے اتھوں اس خاندان اتے بخششاں دی بوچھاڑھ شروع ہوئی اتے دنا وچ ہی تناں بھراواں نوں راجگی دے خطاب تے جاگیراں مل گئیاں ۔ 1839 وچ مہاراجہ دے سورگواس دے ویلے، میاں دھیان سنگھ ڈوگرا خالصہ دربار دا وزیر اعظم سی اتے باقی دو بھرا وی اچ عہدیاں تے وڈیاں جاگیراں دے مالک سن ۔ کیسی حیرانی دی گل اے کہ 1819 وچ 7 روپئے مہیناں اتے خالصہ دربار دی فوج وچ نوکری کرن والے دھیان سنگھ ڈوگرا دا چھوٹا بھرا سچیت سنگھ ڈوگرا، 1844 وچ جدوں اپنے ہی بھتیجے ہیرا سنگھ ہتھوں قتل ہویا، تاں اس دی چتا وچ 10 ویاہتا عورتاں تے تن سو رکھیلاں ستی ہوئیاں ۔ 1846 وچ امرتسر دا معاہدہ مطابق، خالصہ دربار وچ ملازمتّ کرن والا گلاب سنگھ ڈوگرا، خالصہ دربار اپر پائے گئے جنگ دے خرچے وچوں 75 لکھ روپیہ ادا کرکے کشمیر دی ریاست حاصل کردا اے، کیہا ایہہ جاندا اے کہ خالصہ دربار ایہہ رقم ادا کرن دی حالت وچ نہیں ۔ کیسی ہاسو ہینی حالت اے، کہ ہکومتّ رقم ادا نہیں کر سکدی پر ہکومتّ دا اک ملازم رقم ادا کر سکدا اے ۔ اتہاس دے ایہناں پنیاں اتے دھاہاں مار کے رون نوں جی کردا اے ۔
-اتہاسکار مہاراجہ رنجیت سنگھ دیاں 21 ویاہتا جاں مستقل بیویاں دے نام دندے ہن-
1) مہتاب کور،
2) راج کور،
3) رانی جنداں،
4) رتن کور،
5) دئیا کور،
6) مہتاب دیوی،
7) راج بنسی،
8) بیبی موراں،
9) گل بیگم، 10) روپ کور،
11) چند کور،
12) لچھمی،
13) راج دیوی،
14) ہر دیوی،
15) دیونو،
16) رام دیوی،
17) رانی دیوی،
18) ثمن کور،
19) گلاب کور،
20) بنت،
21) دانو ۔
عامَ طور تے راجیاں مہراجیاں دے معاملے وچ بہہتیاں عورتاں رکھنا کوئی برائی نہیں سمجھی جاندی ۔ اکثر اپنے ویراں دے مونہوں ایہہ لفظ سنے ہن، ” راجے مہاراجے انجھ کردے ہی ہندے ہن ”، سکھی وچ اک توں ودھ شادیاں ویسے وی بحث دا موضوع اے ۔ پر جدوں میں اس موضوع تے سوچدا، ہاں تاں میری سوچ وچ صرف اک ‘مہاراجہ’ ہی نہیں ہندا، اس دے پچھے سو سال دا قومی جدوجہد وی ہندا اے، نظریات دی کھاتر ڈلھیا ہویا لہو وی ہندا اے ۔
‘مہاراجے’ دے نام نال جدوں لفظ سکھ جڑھ جاندا اے، تاں ‘سکھ مہاراجہ’ بن جاندا اے، اتے اس توں پرانے سکھ اتہاس دے حوالہ وچ کجھ وکھری امید پیدا ہونی وی پھر قدرتی اے ۔ ایہہ گل مہاراجہ رنجیت سنگھ تک ہی محدود نہیں، کنور نونہال سنگھ دی بہت چھوٹی عمر وچ تن کڑیاں نال اکٹھیاں شادی ہوئی سی ۔ بہہتیاں رانیاں مہلاتی سازشاں دا مڈھ بنن دا کارن بندیاں نے اتے اتہاس گواہ اے کہ ایہہ کمزوری وی خالصہ راج دے پتن دے کارنا وچ شامل سی ۔
-خالصہ دربار دی فٹ وی تیزی نال پتن دا اک مکھ کارن بنی ۔ سکھ سرداراں دے آپسی ورودھاں کارن ہی دشمنا نوں اپنے منصوبیاں وچ کامیابی ملدی رہی ۔ جس وی سکھ سردار نوں قوم دی نظر وچ گرانا ہندا سی، اس بارے ‘انگریزاں دا ایجنٹ’ ہون دا پرچار شروع کر دتا جاندا سی ۔ اجیاے پرچار کرکے ہی مہاراجہ کھڑک سنگھ اپنے پتر دے ہتھوں قید ہویا، اجیاے پرچار کرکے ہی سندھاوالیئے سردار پجامب چھڈّ کے انگریزاں دی پناہ وچ گئے تے پھیر اوہناں دے ہتھوں مہاراجہ شیر سنگھ دا قتل ہویا ۔ اسے فٹ کارن بھرا دے ہتھوں بھرا تاں مردا رہا پر اصل دشمن اخیر تک لکے رہے ۔
اس وچ کوئی شکّ دی گل نہیں کہ پجامب دی آزادی نوں ہڑپّ کرن دی بھاونا، انگریزاں دے دلّ وچ شروع توں ہی سی ۔ 1808 دے ادھ تک فرانس اتے روس دے سانجھے سمبھاوت خطرے دے خلاف انگریزاں نوں اک طاقتور سہیوگی دے روپ وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ دی لوڑھ سی، پجامب دی اک بپھر سٹیٹ دے روپ وچ لوڑھ سی ۔ 1809 دے شروع وچ ترکی اتے ایران دی، برتانیاں نال دوستی سندھی ہو گئی اتے اس خطے وچ فرانس دی حالت کمزور ہون توں بعد انتر قومی پرحالات تبدیل ہو گئیاں ۔ اس تبدیلی توں بعد انگریزاں لئی خالصہ دربار دی آزاد ہوند کوئی ضرورت نہیں سی رہِ گئی ۔ ہن عنہ نوں اپ-براعظم اتے اپنا قبضہ مکمل کرن لئی پجامب نوں اپنے سامراج وچ جذب کرن دی لالسا سی، اتے اس مقصد لئی اوہ اچھے موقعے دی تلاش وچ رہن لگے ۔
مہاراجہ رنجیت سنگھ دی موت توں بعد پیدا ہوئی ااستحکام نے اجیہا موقع انگریزاں نوں بہت چھیتی دے دتا اتے اوہناں نے اس دا فائدہ اٹھاؤن وچ کوئی چوک نہیں کیتی ۔ انگریزاں اتے سکھاں دیاں پہلیاں جنگاں توں بعد، 16 دسمبر 1846 نوں، دوہاں سرکاراں وچ بھیرووال دا معاہدہ ہوئی، جس مطابق مہاراجہ رنجیت سنگھ دے بالغ ہون تک، ‘لاہور دربار’ دا پربندھ چلاؤن لئی اک انگریز ریجینٹ ہینری لارینس دی کمانڈ ہیٹھ، اٹھ درباری میمبراں تے مشتمل اک ‘ریجینسی کونسل’ دا گٹھن کیتا گیا ۔ اس سندھی مطابق، مہاراجہ دلیپ سنگھ سولاں سال دا ہون تے، یعنی 4 ستمبر 1854 نوں، لاہور دربار دا پورن طور تے آزاد حکمران بن جانا سی، اس دن تک راج اتے مہاراجے دی سرکھیا دی پورن ذمہ واری انگریزاں دی سی ۔
جنوری/فروری 1849 وچ چیلیانوالی تے گجرات دیاں جنگاں توں بعد، 29 مارچ 1849 نوں، لاہور دے قلعے وچ سرداراں اتے درباریاں دے ساہمنے ‘ہینری ایلیئٹ’ ولوں گورنر جنرل ہند دا اک اعلان خالصہ راج نوں ہڑپّ کرن متعلق پڑیا گیا اتے اس ترا عملی طور تے خالصہ راج دا سورج اتہاس دے ہنیریاں وچ غرق ہو گیا ۔ اس مقصد لئی جو لکھتی سندھی تیار کیتی گئی سی، اس اتے بال مہاراجہ دے دستخط 5 اپریل 1849 نوں لئے گئے ۔ مہاراجہ دلیپ سنگھ دے بالغ ہون تک، اس دے راج پربندھ دی لئی ہوئی ذمہ واری اتے 4 ستمبر 1854 نوں اس دے سارے اختیار واپس سونپن دا کیتا ہویا وعدہ، نہ نبھاؤن کرکے انگریز اج تک مہاراجہ دلیپ سنگھ دے راج حصہ دی وارث سکھ قوم دے قرضدار ہن ۔
پاٹھک ایہہ نہ سمجھن کہ میں مہاراجہ رنجیت سنگھ دے گناں دا قدردان نہیں ہاں ۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ اک بہت وڈے جیتو جنگجو سن، رن پالیسی وچ نپن سن، اک شردھاوان سکھ سن، اتے ہور بہت سارے گناں دے مالک سن ۔ اوہناں نے اک مثل دی سرداری توں اٹھ کے، اک بہت وڈا ہکومتّ قایم کیتی اتے اس نوں ‘سرکار خالصہ’ دا نام دتا اتے پنتھ ول کدے پٹھّ وی نہیں کیتی ۔ پر میرے اس لیکھ دا موضوع مہاراجہ رنجیت سنگھ دی ذات نہیں، خالصہ راج دے ڈبھے ہوئے سورج دی یاد اے ۔ ایہہ یاد ساڈا کومی سرمایہ اے، ایہہ یاد سنہری قومی مستقبل لئی ساڈی اچھا طاقت اے اتے ایہہ یاد ہی اج دی قومی آزادی لہر دا پریرنا سروت اے ۔
اج پھیر سکھ قوم گواچی ہوئی پہچان، گواچے ہوئے مان تے راج حصہ لئی جدوجہد کر رہی اے ۔ سانوں اکثر تریخی سمیاں نال ملدے جلدے حالات دا ساہمنا ہندا رہندا اے ۔ گرو میہر کرے! اسیں اپنیاں پرانیاں غلطیاں نوں پھیر نہ دہرائیے
کوئی تبصرے نہیں:
ایک تبصرہ شائع کریں