پنجاب دے اتہاس اتے، اپنے حملیاں کارن، ڈونگھی چھاپ چھڈن والے افغان شہنشاہ احمد شاہ ابدالی دا 23 اکتوبر، 1772 دے دن قندھار وکھے انتقال ہو گیا۔ اس دی قبر اتے افغانیاں ''شاہِ درانی، جس دیاں جتاں نال دشمناں دے کنّ بولے ہو جاندے۔" اکریا۔
احمد شاہ ('ابدالی' اس دی الّ سی) متعلق دسیا جاندا اے کہ اوہ زمان خاں ناں دے غریب پٹھان دا پتر سی۔ نادر شاہ دی فوج وچ معمولی سپاہی وجوں بھرتی ہویا اتے ترقی کردا کردا فوج دا جرنیل بن گیا اتے نادر شاہ نوں قتل کرکے ایران دا بادشاہ بنیا پر پھلار وچ گیاں جانکاری ملدی اے کہ اوہ سدوزئی گھرانے وچوں سی۔ اس دا پیؤ زمان خاں ایران وچ ہندی گڑبڑ اتے راج پلٹیاں توں تنگ آ کے ملتان آ وسیا سی۔ ایتھے ہی احمد شاہ دا جم ہویا۔ نادرشاہ بادشاہ بنیاں تاں ایہہ پروار مڑ اپنے جدی شہر صوبہ ہرات وچ جا وسیا۔ زمان خاں نوں سرکاری نوکری وچ لے لیا گیا اتے اس دے دوویں پتر نادر شاہ دی نظری چڑھ گئے۔ احمد شاہ ابدالی نوں نادر دیاں فوجاں دا جرنیل بنایا گیا اتے اس دا وڈا بھائی ذوالفقار خاں ہرات دا صوبیدار تعینات ہویا۔ نادر شاہ دے بھارت اتے حملے (جنوری، 1739) ویلے احمد شاہ ابدالی جرنیل وجوں فوج وچ شامل سی۔
نادر شاہ 9 جون، 1747 دے دن قتل ہو گیا تاں ابدالی اقتدار جدوجہد وچ شامل ہو گیا۔ اس نے افغانستان نوں اپنے قبضے وچ لے لیا اتے ''شاہِ درانی" دا لقب اختیار کرکے افغانستان دا حاکم بن گیا۔ اس دا ایران نالوں ناطہ ٹٹ گیا۔
ابدالی افغانستان وچ اپنی حکومت نوں پیریں کھڑا کرکے ادھ دسمبر، 1747 نوں بھارت تے حملہ کرن لئی پشاور توں تر پیا۔
اس نے ایہہ حملہ کیوں کیتا؟
اس دا تتکالی کارن پنجاب (لاہور) دے صوبیدار شاہ نواز دا سدا دسیا جاندا اے۔ شاہ نواز نے مغل شہنشاہ دی مرضی توں الٹ لاہور اتے اپنے ہی بھرا یاہیا خاں نوں ہرا کے قبضہ کر لیا سی اتے اپنی گدی نوں پکا کرن لئی اس ابدالی نوں اپنی مدد دا یقین دواؤندیاں بھارت اتے حملہ کرن دا سدا دتا پر وکھ وکھ اتہاسکاراں نے اس دے وکھ وکھ کارن گنے ہن۔ ابدالی دا وچار سی کہ باہر دے حملے اتے جتاں اس دی گھر وچ طاقت مضبوط کرن وچ سہائی ہونگیاں۔ دوجا، اس دی فوج دی گنتی اینی ودھ گئی سی کہ حملے ہی اس دا خرچ کڈھ سکدے سن۔ اوہ افغانیاں دے لالچی سبھاء توں جانو سی۔ اس توں علاوہ افغان فوج وچ انوحکمرانی لیاؤن وچ وی حملہ آور ہونا معاون بندا سی۔ ہن تک افغان فوجاں لٹیریاں دی اک بھیڑ سی۔ مہماں اتے جان نال اوہناں دا فوجی مریادا وچ بجھّ جانا سبھاوک سی۔ سبھ توں ودھ ابدالی جد نادر شاہ نال ہندوستان آیا سی تاں اس نے مغل سامراج دی کمزوری، شہنشاہ دی بزدلی، وزیراں دا اویسلاپن، اہل کاراں دی لاپرواہی اتے تھاں تھاں بغاوت دے چنہ ویکھے سن۔
قندھار، کابل، اتے پشاور تے قبضے پچھوں اوہ پنجاب ول ودھیا۔ اس اندر اپنی حکومت دا پھلار اتے خزانے دی حصول دیاں بھاوناواں سن۔ ابدالی اٹک پہنچ کے اپنا سفیر لاہور بھیجیا پر ہن تک شاہ زمان دا دلی دربار نال سمجھوتہ ہو گیا سی۔ اس نے نہ صرف ابدالی لئی بے ادبی والے شبد ورتے بلکہ سفیر دے منہ سڑدا سکہ پا کے اس نوں مار دتا۔ ابدالی نوں سبھ توں پہلی لڑھائی لاہور دے صوبیدار شاہ زمان نال ہی لڑنی پئی۔ شاہ زمان افغاناں دا مقابلہ نہ کر سکیا اتے دلی بھجّ گیا۔ ابدالی لاہور تے قبضہ کرکے اک مہینہ ایتھے رکیا اتے پھیر اپنا صوبیدار تعینات کرکے دلی ول ودھیا۔
دو مارچ (1748) نوں اوہ سرہند جا پجا۔ ایتھوں تھوڑی دور مانوپور وکھے اس دا مقابلہ مغل فوجاں نال ہویا۔ میر منوں دی اگوائی ہیٹھ دلی دربار دیاں فوجاں نے ابدالی نوں ہرا دتا۔ ہن اوہ واہو داہی لاہور دے رستے افغانستان ول مڑیا۔ ہن اس نوں چھاپاماری کردے سکھ جتھیاں دی یدھپالیسی دا ساہمنا کرنا پیا۔ لگبھگ 60 سکھ کھاڑکو جتھیاں ابدالی دا پچھا سندھ دریا تک کیتا۔ ابدالی دی رسد لٹی گئی، گھوڑے کھواے گئے۔ لاہور وچ کئی دناں تک اپھرا تپھری رہی۔ اس دا وی سنگھاں لابھ اٹھایا۔ ابدالی دا اینا نقصان مانوپر دی ہار نال نہیں ہویا سی، جنھاں سنگھاں نے کر دتا۔ اس نوں اوہ کدی بھلا نہیں۔
میر منوں دے صوبیدار بنن نال پنجاب دے حالات بدلے۔ ابدالی دے حملے ہون دی امید کردیاں میر نے سنگھاں نال سمجھوتہ کر لیا۔ امرتسر وچ جاگیر دے دتی گئی تا کہ سنگھاں نوں لٹّ مار دی لوڑ نہ راے۔ ایہہ سمجھوتہ چار سال تک چلیا۔ اس دوران سنگھاں نے دل خالصہ بنا لیا، مسلاں وچ اپنے آپ نوں جتھیبند کر لیا۔
ابدالی نے دوسرا حملہ دسمبر، 1748 وچ کیتا۔ میر منوں نے اپنے آپ نوں کمزور مندیاں ابدالی دیاں شرطاں منّ لئیاں۔ اس نوں چار محال (گجرات، پسرور، سیالکوٹ اتے اورنگ آباد) دا معاملہ دینا منّ لیا۔ ابدالی ایتھوں ہی واپس ہو گیا۔ سکھاں نال اس دا ساہمنا نہیں ہویا۔
ابدالی دے تیسرے حملے (دسمبر، 1751) وچ میر منوں دی دررفتار ہوئی۔ اوہ لڑھائی وچ ہار گیا اتے تیہہ لکھ روپے ہرجانہ دے کے چھٹیا۔ لاہور اتے ملتان دے صوبے ابدالی دے قبضے ہیٹھ چلے گئے۔ ابدالی نے میر منوں نوں صوبیدار بنائی رکھیا۔ میر منوں اپنی ہار دا کارن دل خالصہ نوں مندا سی کیونکہ اس لڑھائی ویلے مدد نہیں کیتی سی اپنی ہار دا بدلہ اس جاگیر ضبط کرکے اتے سکھاں دے قتل-اے-آمل ولوں لئی پر ہن تک دل خالصے دے جتھے (مسلاں) اینیاں کو مضبوط ہو چکیاں سن کہ برابری تے لڑائی کردیاں۔
چوتھا حملہ 1756–57 وچ دلی لٹن لئی کیتا گیا۔ اپھگانیاں نے دلی نوں خوب لٹیا۔ اک رپورٹ مطابق 28 ہزار ہاتھیاں، اوٹھاں، خچراں، گھوڑیاں، بلداں اتے گڈیاں وچ لٹّ دا مال لدّ کے ابدالی دے فوجی افغانستان لئی چلے پر رستے وچ اوہناں نوں اپنی لٹّ سکھاں دے جتھیاں نال ونڈنی پئی۔
1758 وچ مرہٹیاں نے سرہند اتے لاہور اتے حملے کرکے افغان ستا نوں ختم کرن دے یتن کیتے تاں سکھاں دے کئی جتھے اوہناں دے نال سن۔ اپنی ستا نوں مڑ قائم کرن اتے مرہٹیاں نوں کیتے دی سزا دین لئی ابدالی نے 1759 وچ بھارت تے پنجواں حملہ کیتا۔ پنجویں حملے ویلے ابدالی دو سال توں ودھیرے سماں بھارت وچ رہا۔ اس نے اودھّ، روہلا کھنڈ اتے اتری بھارت دے مسلماناں نوں اک جٹّ کرکے مرہٹیاں نوں پانیپت دی تیجی لڑھائی وچ ہرا دتا۔ جدوں اوہ مارچ، 1761 وچ واپس افغانستان جا رہا سی تاں سکھاں دی مصیبت دا اس نوں پھر ساہمنا کرنا پیا۔ پر ہن لڑھائی دا دائرہ وڈا سی۔ ابدالی دے کابل جان پچھوں سکھاں لاہور اتے قبضے کر لیا۔ افغان صوبیدار نوں بھجّ کے جان بچاؤنی پئی۔
سکھاں دی مسئلہ نوں سدا لئی حل کرن لئی ابدالی مڑ 1762 ای۔ وچ حملہ آور ہویا۔ اس نے سکھاں دے خون نال ہولی کھیڈی۔ وڈا گھلوکارا ایسے حملے ویلے واپریا۔ جدوں اوہ لاہور پرتیا تاں 50 گڈے سکھاں دے سراں نال لدے ہوئے سن اتے سینکڑے زنجیراں وچ جکڑے ہوئے سن۔ اس حملے ویلے اس ہرمندر دی عمارت نوں وی ڈھیہہ ڈھیری کر دتا پر ادھی قوم شہید کروا دین پچھوں وی سنگھاں ابدالی دا کھہڑا نہیں چھڈیا۔ 17 اکتوبر، (1762) دے دن ابدالی نوں امرتسر دا گھیرا چکّ کے لاہور مڑن لئی مجبور ہونا پیا۔
1764 وچ ابدالی نے ستواں حملہ کیتا۔ ایہہ حملہ وی سکھاں نوں دباؤن لئی کیتا گیا سی پر ابدالی دے ہتھ کجھ نہیں لگا۔ سنگھاں 10 اپریل، 1765 دے دن لاہور اتے اپنا قبضہ جما لیا۔ اس نوں توڑن لئی 1766 وچ ابدالی مڑ حملہ آور ہویا۔ اس وار اس لہنا سنگھ (بھنگی) نوں لاہور دی صوبیداری دی پیش کش کیتی پر سنگھ نہیں منیں۔ ابدالی پھر تر کے واپس قابل پجا۔ تد تک سنگھاں مڑ لاہور اتے خالصائی جھنڈے جھلا لئے سن۔ 1767 دے انت تک سارے پنجاب تے سکھاں دا قبضہ سی۔
پنجاب نوں مڑ فتح کرن لئی ابدالی نے آخری حملہ 1769 وچ کیتا پر اوہ جہلم توں اگے نہیں ٹپّ سکیا۔ بیمار اتے بے بس اوہ واپس قندھار مڑ آیا اتے 23 اکتوبر، 1772 دے دن ﷲ نوں پیارا ہو گیا۔
احمد شاہ ('ابدالی' اس دی الّ سی) متعلق دسیا جاندا اے کہ اوہ زمان خاں ناں دے غریب پٹھان دا پتر سی۔ نادر شاہ دی فوج وچ معمولی سپاہی وجوں بھرتی ہویا اتے ترقی کردا کردا فوج دا جرنیل بن گیا اتے نادر شاہ نوں قتل کرکے ایران دا بادشاہ بنیا پر پھلار وچ گیاں جانکاری ملدی اے کہ اوہ سدوزئی گھرانے وچوں سی۔ اس دا پیؤ زمان خاں ایران وچ ہندی گڑبڑ اتے راج پلٹیاں توں تنگ آ کے ملتان آ وسیا سی۔ ایتھے ہی احمد شاہ دا جم ہویا۔ نادرشاہ بادشاہ بنیاں تاں ایہہ پروار مڑ اپنے جدی شہر صوبہ ہرات وچ جا وسیا۔ زمان خاں نوں سرکاری نوکری وچ لے لیا گیا اتے اس دے دوویں پتر نادر شاہ دی نظری چڑھ گئے۔ احمد شاہ ابدالی نوں نادر دیاں فوجاں دا جرنیل بنایا گیا اتے اس دا وڈا بھائی ذوالفقار خاں ہرات دا صوبیدار تعینات ہویا۔ نادر شاہ دے بھارت اتے حملے (جنوری، 1739) ویلے احمد شاہ ابدالی جرنیل وجوں فوج وچ شامل سی۔
نادر شاہ 9 جون، 1747 دے دن قتل ہو گیا تاں ابدالی اقتدار جدوجہد وچ شامل ہو گیا۔ اس نے افغانستان نوں اپنے قبضے وچ لے لیا اتے ''شاہِ درانی" دا لقب اختیار کرکے افغانستان دا حاکم بن گیا۔ اس دا ایران نالوں ناطہ ٹٹ گیا۔
ابدالی افغانستان وچ اپنی حکومت نوں پیریں کھڑا کرکے ادھ دسمبر، 1747 نوں بھارت تے حملہ کرن لئی پشاور توں تر پیا۔
اس نے ایہہ حملہ کیوں کیتا؟
اس دا تتکالی کارن پنجاب (لاہور) دے صوبیدار شاہ نواز دا سدا دسیا جاندا اے۔ شاہ نواز نے مغل شہنشاہ دی مرضی توں الٹ لاہور اتے اپنے ہی بھرا یاہیا خاں نوں ہرا کے قبضہ کر لیا سی اتے اپنی گدی نوں پکا کرن لئی اس ابدالی نوں اپنی مدد دا یقین دواؤندیاں بھارت اتے حملہ کرن دا سدا دتا پر وکھ وکھ اتہاسکاراں نے اس دے وکھ وکھ کارن گنے ہن۔ ابدالی دا وچار سی کہ باہر دے حملے اتے جتاں اس دی گھر وچ طاقت مضبوط کرن وچ سہائی ہونگیاں۔ دوجا، اس دی فوج دی گنتی اینی ودھ گئی سی کہ حملے ہی اس دا خرچ کڈھ سکدے سن۔ اوہ افغانیاں دے لالچی سبھاء توں جانو سی۔ اس توں علاوہ افغان فوج وچ انوحکمرانی لیاؤن وچ وی حملہ آور ہونا معاون بندا سی۔ ہن تک افغان فوجاں لٹیریاں دی اک بھیڑ سی۔ مہماں اتے جان نال اوہناں دا فوجی مریادا وچ بجھّ جانا سبھاوک سی۔ سبھ توں ودھ ابدالی جد نادر شاہ نال ہندوستان آیا سی تاں اس نے مغل سامراج دی کمزوری، شہنشاہ دی بزدلی، وزیراں دا اویسلاپن، اہل کاراں دی لاپرواہی اتے تھاں تھاں بغاوت دے چنہ ویکھے سن۔
قندھار، کابل، اتے پشاور تے قبضے پچھوں اوہ پنجاب ول ودھیا۔ اس اندر اپنی حکومت دا پھلار اتے خزانے دی حصول دیاں بھاوناواں سن۔ ابدالی اٹک پہنچ کے اپنا سفیر لاہور بھیجیا پر ہن تک شاہ زمان دا دلی دربار نال سمجھوتہ ہو گیا سی۔ اس نے نہ صرف ابدالی لئی بے ادبی والے شبد ورتے بلکہ سفیر دے منہ سڑدا سکہ پا کے اس نوں مار دتا۔ ابدالی نوں سبھ توں پہلی لڑھائی لاہور دے صوبیدار شاہ زمان نال ہی لڑنی پئی۔ شاہ زمان افغاناں دا مقابلہ نہ کر سکیا اتے دلی بھجّ گیا۔ ابدالی لاہور تے قبضہ کرکے اک مہینہ ایتھے رکیا اتے پھیر اپنا صوبیدار تعینات کرکے دلی ول ودھیا۔
دو مارچ (1748) نوں اوہ سرہند جا پجا۔ ایتھوں تھوڑی دور مانوپور وکھے اس دا مقابلہ مغل فوجاں نال ہویا۔ میر منوں دی اگوائی ہیٹھ دلی دربار دیاں فوجاں نے ابدالی نوں ہرا دتا۔ ہن اوہ واہو داہی لاہور دے رستے افغانستان ول مڑیا۔ ہن اس نوں چھاپاماری کردے سکھ جتھیاں دی یدھپالیسی دا ساہمنا کرنا پیا۔ لگبھگ 60 سکھ کھاڑکو جتھیاں ابدالی دا پچھا سندھ دریا تک کیتا۔ ابدالی دی رسد لٹی گئی، گھوڑے کھواے گئے۔ لاہور وچ کئی دناں تک اپھرا تپھری رہی۔ اس دا وی سنگھاں لابھ اٹھایا۔ ابدالی دا اینا نقصان مانوپر دی ہار نال نہیں ہویا سی، جنھاں سنگھاں نے کر دتا۔ اس نوں اوہ کدی بھلا نہیں۔
میر منوں دے صوبیدار بنن نال پنجاب دے حالات بدلے۔ ابدالی دے حملے ہون دی امید کردیاں میر نے سنگھاں نال سمجھوتہ کر لیا۔ امرتسر وچ جاگیر دے دتی گئی تا کہ سنگھاں نوں لٹّ مار دی لوڑ نہ راے۔ ایہہ سمجھوتہ چار سال تک چلیا۔ اس دوران سنگھاں نے دل خالصہ بنا لیا، مسلاں وچ اپنے آپ نوں جتھیبند کر لیا۔
ابدالی نے دوسرا حملہ دسمبر، 1748 وچ کیتا۔ میر منوں نے اپنے آپ نوں کمزور مندیاں ابدالی دیاں شرطاں منّ لئیاں۔ اس نوں چار محال (گجرات، پسرور، سیالکوٹ اتے اورنگ آباد) دا معاملہ دینا منّ لیا۔ ابدالی ایتھوں ہی واپس ہو گیا۔ سکھاں نال اس دا ساہمنا نہیں ہویا۔
ابدالی دے تیسرے حملے (دسمبر، 1751) وچ میر منوں دی دررفتار ہوئی۔ اوہ لڑھائی وچ ہار گیا اتے تیہہ لکھ روپے ہرجانہ دے کے چھٹیا۔ لاہور اتے ملتان دے صوبے ابدالی دے قبضے ہیٹھ چلے گئے۔ ابدالی نے میر منوں نوں صوبیدار بنائی رکھیا۔ میر منوں اپنی ہار دا کارن دل خالصہ نوں مندا سی کیونکہ اس لڑھائی ویلے مدد نہیں کیتی سی اپنی ہار دا بدلہ اس جاگیر ضبط کرکے اتے سکھاں دے قتل-اے-آمل ولوں لئی پر ہن تک دل خالصے دے جتھے (مسلاں) اینیاں کو مضبوط ہو چکیاں سن کہ برابری تے لڑائی کردیاں۔
چوتھا حملہ 1756–57 وچ دلی لٹن لئی کیتا گیا۔ اپھگانیاں نے دلی نوں خوب لٹیا۔ اک رپورٹ مطابق 28 ہزار ہاتھیاں، اوٹھاں، خچراں، گھوڑیاں، بلداں اتے گڈیاں وچ لٹّ دا مال لدّ کے ابدالی دے فوجی افغانستان لئی چلے پر رستے وچ اوہناں نوں اپنی لٹّ سکھاں دے جتھیاں نال ونڈنی پئی۔
1758 وچ مرہٹیاں نے سرہند اتے لاہور اتے حملے کرکے افغان ستا نوں ختم کرن دے یتن کیتے تاں سکھاں دے کئی جتھے اوہناں دے نال سن۔ اپنی ستا نوں مڑ قائم کرن اتے مرہٹیاں نوں کیتے دی سزا دین لئی ابدالی نے 1759 وچ بھارت تے پنجواں حملہ کیتا۔ پنجویں حملے ویلے ابدالی دو سال توں ودھیرے سماں بھارت وچ رہا۔ اس نے اودھّ، روہلا کھنڈ اتے اتری بھارت دے مسلماناں نوں اک جٹّ کرکے مرہٹیاں نوں پانیپت دی تیجی لڑھائی وچ ہرا دتا۔ جدوں اوہ مارچ، 1761 وچ واپس افغانستان جا رہا سی تاں سکھاں دی مصیبت دا اس نوں پھر ساہمنا کرنا پیا۔ پر ہن لڑھائی دا دائرہ وڈا سی۔ ابدالی دے کابل جان پچھوں سکھاں لاہور اتے قبضے کر لیا۔ افغان صوبیدار نوں بھجّ کے جان بچاؤنی پئی۔
سکھاں دی مسئلہ نوں سدا لئی حل کرن لئی ابدالی مڑ 1762 ای۔ وچ حملہ آور ہویا۔ اس نے سکھاں دے خون نال ہولی کھیڈی۔ وڈا گھلوکارا ایسے حملے ویلے واپریا۔ جدوں اوہ لاہور پرتیا تاں 50 گڈے سکھاں دے سراں نال لدے ہوئے سن اتے سینکڑے زنجیراں وچ جکڑے ہوئے سن۔ اس حملے ویلے اس ہرمندر دی عمارت نوں وی ڈھیہہ ڈھیری کر دتا پر ادھی قوم شہید کروا دین پچھوں وی سنگھاں ابدالی دا کھہڑا نہیں چھڈیا۔ 17 اکتوبر، (1762) دے دن ابدالی نوں امرتسر دا گھیرا چکّ کے لاہور مڑن لئی مجبور ہونا پیا۔
1764 وچ ابدالی نے ستواں حملہ کیتا۔ ایہہ حملہ وی سکھاں نوں دباؤن لئی کیتا گیا سی پر ابدالی دے ہتھ کجھ نہیں لگا۔ سنگھاں 10 اپریل، 1765 دے دن لاہور اتے اپنا قبضہ جما لیا۔ اس نوں توڑن لئی 1766 وچ ابدالی مڑ حملہ آور ہویا۔ اس وار اس لہنا سنگھ (بھنگی) نوں لاہور دی صوبیداری دی پیش کش کیتی پر سنگھ نہیں منیں۔ ابدالی پھر تر کے واپس قابل پجا۔ تد تک سنگھاں مڑ لاہور اتے خالصائی جھنڈے جھلا لئے سن۔ 1767 دے انت تک سارے پنجاب تے سکھاں دا قبضہ سی۔
پنجاب نوں مڑ فتح کرن لئی ابدالی نے آخری حملہ 1769 وچ کیتا پر اوہ جہلم توں اگے نہیں ٹپّ سکیا۔ بیمار اتے بے بس اوہ واپس قندھار مڑ آیا اتے 23 اکتوبر، 1772 دے دن ﷲ نوں پیارا ہو گیا۔
کوئی تبصرے نہیں:
ایک تبصرہ شائع کریں