خالصہ پنتھ دی ہندوستان نوں دین

خالصہ پنتھ دی ہندوستان نوں دین

ڈاکٹر. سکھدیال سنگھ

سابقہ مکھی اتے پروفیسر، پنجاب اتہاس مطالعہ ڈیپارٹمنٹ ، پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ

اج جدوں وی سکھاں دی، ہندستان نوں دین بارے سوچیا جاں وچاریا جاندا اے تاں عامَ طور تے انگریزاں خلاف چھیڑے گئے آزادی سنگرام نوں ہی ساہمنے رکھیا جاندا اے۔  کل ہندوستانیاں دے مقابلے جیلھاں وچ سکھ کتنے فیصد گئے سن جاں پھانسی چڑھن والیاں وچ سکھ کنے فیصد سن جاں جلاوطن ہون وچ سکھاں دی کنی گنتی سی وغیرہ ، وغیرہ ۔  اس طرحاں اج سکھاں دی دین نوں جس طرحاں دیکھیا جاندا اے اوہ صرف 1947 توں پہلاں دے آزادی سنگرام تک ہی محدود ہو کے رہِ گئی اے۔  دھیان دین یوگ گل ایہہ اے کہ 1947 تو پہلاں دا آزادی سنگرام غیر-پنجابیاں اتے غیر-سکھاں دی اگوائی ہیٹھ سی۔  اس غیر-پنجابیاں اتے غیر-سکھاں دی اگوائی والے جدوجہد دا سٹہ سکھاں اتے پنجاب دی تباہی وچ نکلیا سی۔  جہڑا سنگرام صرف سکھاں دی اگوائی ہیٹھ چلیا سی اس نے ہندوستان نوں مڑ توں ایکتا دے وچ پروئیا سی اتے دیش نوں مضبوط کیتا سی پر جہڑا سنگرام سکھاں اتے پنجابیاں توں علاوہ ہندوستانی لیڈراں دی اگوائی ہیٹھ چلیا سی اس دی دین ساڈے دیش دی ونڈ وچ اتے پنجاب دی بربادی دے روپ وچ ساہمنے آئی سی۔  خالصے دی ہندوستان نوں جو دین سی اس دے ساہمنے 1947 دی آزادی بالکل بے کار اتے بے ایمانہ لگدی اے۔ 
جدوں اسیں ہندوستان متعلق خالصے دی دین نوں وچارنا اے تاں کجھ گلاں دا دھیان رکھنا اتی ضروری اے۔  اک ایہہ کہ پنجاب خالصے دی جنمزمین سی۔  خالصے نے اپنے جدوجہد نوں پنجاب وچوں ہی شروع کیتا سی۔  پنجاب ہندوستان دے اوÎتر-پچھم وچ اے اتے اس دا سندھ دریا نال نہوں-ماسں دا تعلق اے۔  کیونکہ پنجاب سندھ دریا دے تٹی-کھیتر دا اہم اتے سرمور کھیتر اے۔  1947 دی ونڈ نے پنجاب نوں سندھ دے تٹی کھیتر وچوں وی کڈھیا اے اتے اس دے پنج دریاواں نوں وی کھنڈت کیتا اے۔  جدوں وی سکھاں نے کوئی سیاسی حصول کیتی سی اس ویلے ہی سندھ دا ایہہ تٹی-کھیتر مضبوط ہویا سی اتے ہندوستان ودھیرے سرکھات ہویا سی پر 1947 دی آزادی نے پنجابی تجزیہ اتے بھائیچارے نوں ختم کیتا اے۔ 
ساڈے دیش دا اصل ناں ہندوستان اے۔  بھارت پچھوں پرچلت کیتا ہویا ناں اے۔  ہندوستان اتے بھارت ناواں وچکار تریخی اتے تہذیبی وکھریواں اے۔  ہندوستان ناں سندھ دریا توں پرچلت ہویا اے جدوں کہ بھارت ناں آریہ قبیلیاں دے آؤن بعد عاریاں دے ہی اک وڈے قبیلے بھرتاں دے ناں توں پرچلت ہویا اے۔  دریا سندھ نوں ایرانی اتے عرب لوک 'ہ' اکھر نال 'ہند' بولدے سن۔  سندھ دے  ساحلی علاقے نوں اوہ 'سندھستان' کہن دی بجائے 'ہندوستان' کہندے سن۔  اس دے وسنیک اتے ایہناں دی بولی نوں کرموار 'ہندو' تے 'ہندی/ہندوی' سمجھیا جاندا سی۔  ہندوستان، ہندو اتے ہندی جاں ہندوی جغرافیائی تشریح والے ناں سن نہ کہ فرقو۔  سندھ دے سمچے تٹی-کھیتر نوں ہی ہندوستان کیہا جاندا سی1 اتے ایہہ تٹی-کھیتر لکھاں ورگمیلاں دے کھیتر وچ پھیلیا ہویا سی۔  سندھ دریا اس دی ریڑھ دی ہڈی سی۔  سندھ گھاٹی دی رہتل وی اصل وچ ہندوستانی رہتل سی۔  اس طرحاں ہندوستان ناں ساڈے دیش دی پورب-آریہ اتے غیر-آریہ رہتل دا پرتیک اے۔ 
سندھ گھاٹی دی رہتل توں بعد اتھے آریہ حملہ آور آئے۔  انھاں آریہ حملہ آوراں نے سندھ گھاٹی دی رہتل نوں برباد اتے ختم کرکے اتھے ویدک رہتل قائم کیتی۔  آریہ لوکاں دے مکمل اثر والی حکومت سرسوتی توں لے کے گنگا-جمنا دے دریاواں والی دھرتی اپر قائم ہوئی سی۔  اس نوں 'آریہ-ورتّ' کیہا جاندا سی۔  'آریہ ورت' دا مطلب اے عاریاں دا دیش۔  ہولی-ہولی سماں پا کے 'آریہ ورتّ' وچ عاریاں دے بھرت قبیلے دا بول بالا ہو گیا۔  ایوں 'آریہ ورتّ' ناں 'بھرت ورش' وچ تبدیل ہو گیا۔  'بھرت ورش' دا مطلب سی بھرتاں دا دیش۔  بھرتاں دا دبدبا سارے دیش اوÎپر پھیل جان کارن سارے دیش دا ناں ہی 'بھارت ورش' پرچلت ہو گیا سی۔  ایوں بھارت ناں آریہ سبھیاچار جاں ویدک سبھیاچار نوں درساؤندا اے۔ 
اج دے بھارت وچ نہ ہی تاں سندھ دا پورا تٹی-کھیتر اے اتے نہ ہی اس وچ سندھ دریا ہی اے۔  اتھوں تک کہ اس وچ پنجاب دے پنج دریا وی پورے نہیں ہن۔  ایہی سندھ اتے پنجاب دے دریا ہندوستان دا مکھ بنیاد سن۔  اج ساڈے لکھاری جدوں پرانے ہندوستان دی گل کردے ہن تاں اوہ اس نوں جاں تاں بھارتی اپ-براعظم دے ناں نال لکھدے ہن تے جاں پھر بھارت-پاکستان دا سانجھا ناں لکھ کے سمبودھن کردے ہن۔  اصل وچ اس طرحاں لکھنا صرف اک بتا سارن والی گل ہی اے۔  ایہہ اس مہان دیش دا اصل ناں نہیں اے۔  یگاں-یگانتراں توں ساڈے دیش دے دکھن ول دے وڈا ساگر نوں ہند مہانساگر کیہا جاندا سی نہ کہ بھارتی اپ-مہانساگر۔  پر اج اس نوں وی ہندھ مہانساگر نہیں کیہا جاندا سگوں اس نوں 'اندھ مہانساگر' جاں 'شانت مہانساگر' کیہا جانا شروع ہو گیا اے۔ 2 ایہہ سبھ اسے کرکے ہی اے کہ 1947 دی ونڈ نے ہندوستان دے سمچے تجزیہ نوں ہی ختم کر دتا اے۔ 
جدوں خالصے دی ہندوستان متعلق دین نوں دیکھنا اے تاں پورے ہندوستان نوں ساہمنے رکھنا چاہیدا اے ناں کہ 1947 دے فرقو بنیاد تے ونڈے ہوئے دیش نوں۔  ایہہ وی کہ خالصے دی دین تریخی اتے تہذیبی روپ وچ وی دیکھنی چاہیدی اے۔  سیاسی دین تاں خالصے دی اے ہی سی۔  1469 وچ گرو نانک دیوَ جی دے جم نال ہی سکھ جدوجہد شروع ہویا سی۔  سکھ دھرم دے جدوجہد دا جاں سکھ لہر دا مکھ مقصد اوہناں لوکاں نوں ابھارن دا سی جہڑے براہمنوادی سماج وچ صدیاں توں اتے یگاں-یگانتراں توں لتاڑیندے آ راے سن۔  اج دے سماج وچ جنہاں لوکاں نوں پچھڑیاں جاتاں والے جاں سڈیولڈ کاسٹ کہہ دتا جاندا اے ایہی لوک براہمنوادی سماج وچ شودر سن۔  ایہی 'شودر' ویدک دور وچ 'داس' کاے جاندے سن۔  ایہہ 'داس' اوہ لوک سن جہڑے ہندوستان دے اصل وسنیک سن۔  ایہہ 'داس' لوک سندھ گھاٹی جاں ہڑپا رہتل دے وارث سن جنہاں نوں آریہ لوکاں نے آ کے غلام کر لیا سی۔  نہ ایہناں نوں سکھیا حاصل کرن دی کھلھ سی اتے نہ ہی اپنی انتر-روح نال پاٹھ-پوجا کرن دی کھلھ سی۔  روزگار لئی اچھے کم دی چون وی ایہہ نہیں کر سکدے سن۔  ایہناں نے آریہ لوکاں دی غلامی کرنی سی۔  اس دا مطلب سی کہ جہڑا کم آریہ لوک خود نہیں کر سکدے سن اس کم نوں ایہہ غلام (داس) کردے سن۔  اس طرحاں آدمی دا مل-موتر چکن توں ودھ ہور کوئی گندہ کم ہو ہی نہیں سکدا سی۔  اسے مل-موتر دی صفائی دا کم ایہہ 'داس' لوک کردے سن۔  اس طرحاں دا گندہ کم کرکے ہی ایہناں لوکاں نال کوئی ورتدا نہیں سی۔  سارے سماج دا ورت-ورتیوا نہ ہون کارن ایہہ لوک اچھوت کاے جان لگے۔  ایہناں دا اک مکھ کم ہر روز سویرے اپنے مالکاں دے دراں تے جا کے نمسکار کرن دا ہندا سی۔  مالک دے در نوں روزانہ چھوہ کے نمسکار کرن کرکے ایہناں نوں چھوہ+در جاں شودر کیہا جان لگ پیا سی۔  اس طرحاں اچھوت اتے شودر ناواں دی شروعات ہوئی سی۔  ہولی-ہولی ایہناں ہی لوکاں وچ ہور جاتاں پیدا ہندیاں گئیاں سن پر براہمن اتے کھتری طبقہ اسے طرحاں ہی رہا سی۔  گرو نانک دیوَ جی نے ایہناں ہی لوکاں نوں ابھارن دی گل کیتی سی اتے ایہی لوک سکھ بن کے اتے پھر خالصے دا رتبہ حاصل کر کے سردار بنے سن۔  ایہناں سکھاں جاں خالصیاں نے گرو صاحبان نوں اپنا رول-ماڈل منّ کے ایسا جدوجہد کیتا سی کہ صدیاں توں قائم کھتری اتے براہمن حاکماں اتے دھرم دے ٹھیکیداراں نوں ختم کر دتا سی۔  سکھ دھرم دا سرجیا اج دا خالصہ اتے سکھ سردار پرانے ہندوستان دا اصل وارث اے۔  اس نقطے توں ہی خالصے دی ہندوستان نوں دین دے موضوع نوں شروع کرنا چاہیدا اے۔ 
جدوں بابر 1526 وچ پانیپت دی پہلی لڑائی وچ فتح حاصل کر کے ساڈے ہندوستان دا مالک بن گیا سی تاں اس دے خلاف بولن والا سارے ہندوستان وچ کوئی وی نہیں سی۔  سبھ مسلمان اتے راجپوت حاکم اس اگے ہتھ جوڑیں اتے سر جھکائیں کھڑے سن۔  اس ویلے صرف اک ہی لیڈر سی جس نے بابر ولوں کیتے جا راے ظلماں دے خلاف آواز اٹھائی سی۔  ایہہ لیڈر سی گرو نانک۔ 3 گرو نانک نے ہی ہندوستان دے لتاڑے ہوئے شودراں اتے اچھوتاں نوں سردار بناؤن دا بیڑا چکیا سی۔  گرو نانک نے بابر نوں للکاریا سی اتے گرو نانک دے پیروکاراں نے بابر دے وارثاں نوں ہندوستان وچوں کڈھ کے دیش نوں آزاد کروایا سی۔ 
گرو گوبند سنگھ جی ولوں 1699 ای۔ دی وساکھی تے خالصے دی جو ساجنا کیتی سی اوہ دوسرے شبداں وچ آزادی لئی جدوجہد نوں اک باقاعدہ جتھیبندک روپ دین دا ہی اعلان سی۔  ایہہ جتھیبندک روپ دین دا ہی نتیجہ سی کہ اپنی ساجنا توں صرف گیاراں کو سال پچھوں ہی خالصے نے 1710 وچ بندہ سنگھ بہادر دی اگوائی ہیٹھ ہندوستان دے اوÎتر-پچھم وچ اپنا راج قایم کر لیا سی۔  ہندوستان اسلامی سامراج دا گیارویں صدی وچ ہی غلام ہو گیا سی۔  1710 وچ خالصے دی فتح ایہناں ستّ صدیاں دے لمے اتہاس وچ پہلا موقع سی جدوں ہندوستان دے کسے کونے (پنجاب) وچ اتھوں دے لوکاں دی اپنی حکومت قایم ہوئی سی۔  ایہہ آزاد راج بھاویں تھوڑھے ویلے دا سی پر اس نے ہندوستانی لوکاں لئی ایسا رستہ دکھا دتا سی جس تے چل کے اوہ اپنے دیش نوں اسلامی سامراج دی غلامی توں مکت کروا سکدے سن۔ 
ایہہ وی اک تلخ حقیقت اے کہ کسے وی ہندوستانی حاکم نے ہندوستان دی اوÎتر-مغربی سرحد دریا سندھ نوں مضبوط نہیں کیتا۔  ایہہ ہمیشہ ہی اس پاسے نوں وساردے راے ہن۔  ایہی کارن سی کہ ہندوستان دے اسے ہی حصے وچ اسلام نے اپنا پہلا پسارا کیتا سی۔  بدیشی حملہ آور وی ادھروں ہی آؤندے راے سن۔  سبھ توں پہلاں گیارویں صدی وچ محمود گزنویں نے پنجاب نوں ہندوستان کولوں کھوہیا سی۔  اس ویلے پنجاب جاں اوÎتری ہندوستان دے ہندو-شاہیو حاکم سن۔  اننگپال اس ویلے اتھوں دا حاکم سی۔  محمود گزنویں نے پنجاب نوں کھوہ کے پہلی وار اتھے اپنا گورنر تعینات کیتا سی۔ 4 اسے ویلے توں ہی ہندوستان اوÎپر اسلامی سامراج دی قیام ہونی شروع ہوئی سی۔  اس توں بعد محمد غوری دے حملیاں نے سارے بھارت نوں ہی اپنی لپیٹ وچ لے لیا سی۔  اخیر محمد غوری دی موت اپرنت کتبدین ایبک نے ہندوستان نوں غزنوی اتے غوری سامراج کولوں الگ کرکے ہندوستان وچ ہی اسلامی راج قایم کر لیا سی جدوں کہ غزنوی اتے غوری حاکماں نے ہندوستان نوں صرف لٹیا اتے برباد ہی کیتا سی۔  اس طرحاں بھاویں کتبدین ایبک نے ہندوستان وچ اک آزاد راج قایم کر لیا سی پر سی ایہہ وی بدیشی اسلامی سامراج۔  کیونکہ کتبدین ایبک اتے اس دے پچھوں دے سلطان باہروں ہی آئے سن۔  اس اسلامی سامراج نے ضرور ہندوستان دی اوÎتر-مغربی سرحد نوں مضبوط کیتا سی پر ایہہ اس کرکے سی کہ اس طرحاں کرن نال ایہناں دے قابل اتے قندھار وچلے اپنے ہتّ سرکھات ہندے سن۔  اسلامی سامراج دی مضبوطی نے اسلام دی ہی چڑھت کیتی سی تے جاں پھر عربی رہتل اتے ساہت دی۔  اس اسلامی چڑھت نے ہندوستانی رہتل اتے ساہت نوں ختم کیتا سی۔  اس طرحاں سلطاناں دا اتے مغلاں دا مضبوط سامراج صرف بدیشی رہتل نوں ہی پرچارن وچ لگا ہویا سی۔  ایہہ اسلامی راج ہندوستان وچ گیارویں صدی وچ شروع ہویا اتے 1750–55 تک رہا سی۔  اس ویلے پنجاب وچ گرو نانک اتے گرو گوبند سنگھ جی دے ساجے ہوئے خالصے نے ایسا سیاسی انقلاب لیاندا ہویا سی کہ اس نے پہلاں پنجاب وچوں مغل سامراج نوں ختم کیتا سی اتے پھر افغانی سامراج نوں ختم کیتا سی۔ 
خالصے دے جدوجہد دوران وی بھاویں باہرلے حملہ آور پنجاب اتے ہندوستان اوÎپر حملے کردے راے سن۔  1738–39 وچ نادر شاہ نے حملہ کیتا سی۔  اس ویلے پنجاب دا گورنر زکریا خان سی۔  ایہہ زکریا خان سکھاں نوں تاں دباؤن وچ دن-رات لگا رہندا سی پر جدوں نادر شاہ اتھے آیا تاں ایہہ اس دے ساہمنے پانی دی جھگّ وانگ بیٹھ گیا سی۔  نادر شاہ نے پنجاب نوں وی جی بھر کے لٹیا سی اتے ہندوستان نوں وی۔  اس نے جان ویلے مغل بادشاہ احمد شاہ کولوں ہندوستان دے اوہ کھیتر اپنے ناں کروا لئے سن جہڑے سندھ دریا توں پرے سن۔  ایہہ کافی وڈا کھیتر سی۔  ڈیرہ غازی خان، ڈیرہ اسمٰعیل خان، پشاور آدی علاقے اس پاسے ول سن۔  محمود غزنوی نے گیارویں صدی وچ پنجاب نوں کھوہیا سی پر اس نوں سلطاناں نے پھر توں ہندوستان نال جوڑ لیا سی۔  اس توں بعد نادر شاہ دی ایہہ کھوہ سی جس نے پھر توں ہندوستانی حداں نوں کھورا لاؤنا شروع کر دتا سی۔  نادر شاہ بنیادی روپ وچ شیعہ مسلمان سی پر اوہ لوڑ مطابق سنی وی بندا رہا سی۔  ہندوستان دے اسلامی راج نوں اس نے شیعہ نفرت کارن ہی برباد کیتا سی۔  اپروکت سندھ پار دے علاقیاں توں علاوہ پنجاب دے بہت ہی زرخیز چار پرگنیاں گجرات، سیالکوٹ، پسرور اتے اورنگ آباد دا سالانہ معاملہ وی (20 لکھ روپئے) اس نوں دینا کیتا گیا سی۔ 5
اسے ہی ویلے خالصے نے وی اپنی پتر-زمین نوں بدیشی سامراج کولوں آزاد کرواؤن دا جدوجہد شروع کیتا ہویا سی اس لئی حکومت نے تاں بھاویں اپنا فرض نہیں نبھایا پر گرو دے خالصے نے اپنا فرض نبھا دتا سی۔  جدوں نادر شاہ دلی دی لٹّ نال واپس مڑ رہا سی تاں جیوں ہی اس نے پنجاب دے دریاواں نوں پار کرنا شروع کیتا سی تاں پہلوں ہی تاک وچ کھڑے خالصہ جتھیاں نے اس دی فوج نوں لٹنا شروع کر دتا سی۔  جدوں فوج دریا پار کردی سی تاں خالصہ جتھے اچانک حملہ کردے سن۔  پار کر چکی فوج واپس نہیں آ سکدی سی اتے پچھے رہی فوج مقابلہ نہیں کر سکدی سی۔  سٹے وجوں پنجاب دے رستے وچ نالے تاں خالصے نے بدیسی حملہ آور کولوں لٹیا مال واپس کھوہ لیا سی نالے قید کیتے عورتاں-آدمیاں نوں وی چھڈوا لیا سی۔ 6 اس ویلے دیاں خالصے دیاں جھڑپاں نوں دیکھ کے ہی نادر شاہ نے زکریا خان کولوں پچھیا سی کہ ایہہ آدمی ہن کون؟ زکریا خان نے جواب وچ دسیا سی کہ ایہہ لوک گھوڑیاں دیاں کاٹھیاں اوÎپر ہی سوندے ہن اتے جنگلاں وچ رہندے ہن۔  ایہہ لوک گروآں دی بانی دا سمرن کردے ہن اتے امرتسر دے سروور وچ نہا کے بل حاصل کردے ہن۔  ایہہ اپنے گرو توں سوا ہور کسے اگے وی اپنا سیس نہیں جھکاؤندے۔  نادر شاہ نے ایہہ سن کے جکریا خان نوں تاڑنا کیتی سی کہ ایہناں لوکاں توں خبردار رہو۔  کسے دن ایہہ اس دھرتی دے حاکم بن سکدے ہن۔ 7
نادر شاہ دے حملے توں بعد احمد شاہ ابدالی نے حملے کرنے شروع کیتے۔  اس نے 1751–52 وچ تیجی وار حملہ کیتا۔  اس ویلے میر منوں پنجاب دا گورنر سی اتے احمد شاہ دلی دا مغل بادشاہ سی۔  اس وار اس نے میر منوں اتے مغل بادشاہ نوں ہرا کے ستلج تک دا سارا پنجاب ہندوستان نالوں توڑ کے اپنے افغان سامراج وچ ملا لیا سی۔ 8 ایہہ پہلا موقع سی جدوں سندھ توں لے کے ستلج تک دا وڈا کھیتر ہندوستان نالوں توڑیا گیا سی۔  اتھے ابدالی دا حکم چلدا سی۔  پھر 1761 وچ پانیپت دی تیجی لڑائی وچ مراٹھیاں نوں ہرا کے احمد شاہ ابدالی بھاویں سارے ہندوستان دا ہی مالک بن گیا سی پر اس نے ہندوستان وچوں مغل سامراج اتے مراٹھا راج نوں ختم نہیں کیتا سی۔  اوہ صرف ستلج تک ہی ہندوستانی علاقہ لے کے مطمعن سی۔ 
خالصے دا جدوجہد اس ویلے وی چلدا سی۔  بھاویں ابدالی نے 1761 وچ مراٹھیاں نوں ہرا کے سکھاں نوں وی ہراؤنا چاہیا سی اتے 1762 وچ وڈے گھلوگھارے دے روپ وچ سکھاں دا نقصان وی بہت تکڑا کر دتا سی پر ابدالی سارا زور لا کے وی سکھاں نوں مراٹھیاں وانگ ہرا نہیں سکیا۔  مراٹھے تاں پانیپت وچلی ہار توں بعد اوÎٹھّ ہی نہیں سکے سن پر سکھاں نے تاں وڈے گھلوگھارے توں صرف اٹھ مہینیاں بعد ہی ابدالی نوں امرتسر دے استھان تے ہرا دتا سی۔  گھلوگھارے توں تن سالاں بعد سارے پنجاب وچ ابدالی فوجاں نوں کڈھ کے خالصے نے اپنا راج قایم کر لیا سی۔  ایہہ 1765 دا سال سی اتے اتھوں ہی خالصے دی دین شروع ہندی اے۔ 
1765 وچ اجے احمد شاہ ابدالی مریا نہیں سی سگوں اس توں بعد دو تن وار پھیر اوہ پنجاب وچ آیا سی۔  اس لئی اس ویلے پنجاب وچ اپنا آزاد راج قایم کرن دا مطلب سی کہ پنجاب نوں افغان غلامی وچوں آزاد کروا لیا سی۔  ایہہ شروعات سی اپنے دیش نوں آزاد کرواؤن دی اتے ایہہ خالصے دی حصول سی۔  خالصے دا ایہہ راج 1799 ای۔ تک تاں سکھ مسلداراں دی اگوائی ہیٹھ قائم ہونا شروع ہو گیا سی۔  خالصے دے راج وچوں افغانی ادھیکاریاں نوں کڈھ دتا گیا سی۔  بھاویں احمد شاہ ابدالی دے مرن بعد وی اس دا پتر تیمور شاہ اتے پوترا شاہ زمان پنجاب وچ آؤندے راے سن پر اوہ پنجاب وچلے خالصہ راج نوں کوئی نقصان نہیں پہنچا سکے سن۔ 
1799 وچ لاہور نوں سمچے خالصہ راج دی [[راجگڑھ]] بنا کے اک نویں دور دی شروعات کر دتی گئی سی۔  ایہہ نویں دور دی شروعات ہندوستان دے کھسے ہوئے علاقیاں نوں واپس لین دی سی۔  پہلاں تاں اوہناں حاکماں نوں ختم کیتا گیا جہڑے اجے تک افغانی سامراج دا تھم بنے ہوئے سن۔  جویں کہ قصور، ملتان، جھنگ-سیال دے حاکم۔  پھر اوہناں صوبیاں نوں افغانی سامراج نالوں توڑ کے واپس لیا گیا جہڑے پہلاں وکھ-وکھ سمیاں توں ہندوستان نالوں توڑ لئے گئے سن۔  1835–36 تک اٹک، پشاور، ڈیرہ غازی خان، ڈیرہ اسمٰعیل خان اتے مانکیرا-ہزارارا آدی سارے علاقے واپس لے لئے گئے سن۔  کشمیر دے پورے صوبہ نوں افغانی سامراج وچوں کڈھ لیا گیا سی۔  جموں اتے کانگڑے سمیت ساریاں اوہ پہاڑی ریاستاں، جہڑیاں افغانی غلامی نوں قبول کرن وچ سبھ توں ودھ تیار سن، نوں واپس آزاد کروا لیا گیا سی۔  جلال آباد ورگا اہم شہر جہڑا بالکل قابل دے نیڑے سی، وی خالصہ راج وچ ملا لیا گیا سی۔ 
1838–39 وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ، انگریز حکومت اتے شاہ شجاہ درمیان اک معاہدہ ہوئیا سی۔  اس نوں تنّ-پکھی معاہدہ کیہا جاندا اے۔ 9 اس مطابق شاہ شجاع نوں کابل دے تخت اپر بٹھایا جانا سی۔  فوجی مدد مہاراجہ رنجیت سنگھ اتے انگریزاں دی ہونی سی۔  وڈی مدد مہاراجے دی ہونی سی۔  اس بدلے اک تاں شاہ شجاہ نے اوہ سارے علاقے چھڈنے سن جناں نوں مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اپنی بادشاہت وچ ملا لیا سی مطلب کہ خالصہ راج نوں مانتا دینی سی۔  دوجا ہر سال نیت کیتا نذرانہ مہاراجہ نوں دینا سی۔  تیجا، جدوں وی کدے مہاراجے نے پشاور جاں جلال آباد جانا سی تاں شاہ شجاہ دے وڈے پتر نے اوہناں دی حضوری وچ پہنچنا سی۔  اس طرحاں اس معاہدہ نال اوہ سارا چکر پٹھا مڑ کے پورا ہو چکیا سی جس نال خالصے نے افغانستان توں اپنے کھسے علاقے واپس لینے شروع کیتے سن۔  ستّ-اٹھ صدیاں توں ہندوستان دے ہندے اپمان دا بدلہ لیا جا چکیا سی۔  کتھے قابل دا بادشاہ ہندوستان دی قسمت گھڑدا سی اتے کتھے 1839 تو بعد پنجاب دا سکھ مہاراجہ کابل دے بادشاہ دی قسمت نوں گھڑ رہا سی۔  ایہناں نکتیا نوں ساہمنے رکھ کے ہی خالصے دی دین دی گل نوں بیاننا چاہیدا اے۔ 
مہاراجہ رنجیت سنگھ بارے لکھن والے اتہاسکاراں وچ نریندر کمار سنہا بڑے مشہور اتہاسکار ہوئے ہن۔  ایہناں نے لکھیا اے: ''رنجیت سنگھ دیاں پرمکھّ پراپتیاں وچ سبھ توں وڈی حصول ایہہ سی کہ اس نے افغانستان دے خلاف اپنی بادشاہت دا پوری سفلتا سمیت پربندھ کیتا سی۔  اسیں جاندے ہاں کہ کسے ویلے افغانستان وی ہندوستان دا حصہ سی پر ہندوستان نے اس نوں ہمیشہ لئی گوا دتا سی۔  ہندوستان نے اپنے اوÎتر-مغربی کھیتر، پنجاب اتے کشمیر وی گوا لینے سن پر ایہناں علاقیاں وچ سکھاں اتے رنجیت سنگھ دیاں جتاں نے ایہناں نوں بچا لیا سی۔  ایہہ سچی گل اے کہ جیکر رنجیت سنگھ دا راج نہ ہندا تاں گھٹوں-گھٹں اوÎتر-مغربی کھیتر اتے کشمیر افغانستان دا حصہ بن جانے سن۔ "
خالصہ-افگان جدوجہد (1748–1799 ) دوران کجھ اک گلاں نوں اسیں نظر انداز کر جاندے ہاں۔  ایہہ گلاں بڑا ہی بھاوپورت اتے مطلب بھرپور پچھوکڑ رکھدیاں ہن۔  اک گل ول خاص دھیان دین دی ضرورت اے۔  اوہ ایہہ کہ احمد شاہ ابدالی دے دو پوترے سن: شاہ زمان اتے شاہ شجاہ۔  دوویں ہی اس توں پچھوں وارو-واری افغانی سامراج دے بادشاہ بنے سن۔  شاہ زمان 1793 توں لے کے 1801 تک سی اتے شاہ شجاہ 1803 توں لے کے 1809 تک سی۔  شاہ زمان نے وی پنجاب اوÎپر دو حملے کیتے سن اتے پنجاب نوں لٹیا سی۔  ایہی شاہ زمان جدو 1801 وچ تختوں لاہیا گیا سی تاں اس دیاں دوویں اکھاں کڈھ کے اس نوں انھاں کر دتا گیا سی۔  پھر بھاویں 1803 وچ اس دا چھوٹا بھرا شاہ شجاع کابل دا بادشاہ بن گیا سی پر جدوں اس نوں وی 1809 وچ تخت توں لاہ دتا گیا سی تاں ایہہ دوویں بھائی مہاراجہ رنجیت سنگھ دی شرن وچ آ گئے سن۔  کجھ سماں ایہہ دوویں بھائی پنجاب وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ پاس پناہ گیر  بن کے رہندے رہے سن۔  آخر وچ ایہہ سوچ کے کہ دوناں بھائیاں نوں اکٹھیاں نوں اتھے نہیں رہنا چاہیدا سگوں اکلے-اکلے ہو کے اک نوں انگریزاں پاس اتے اک نوں سکھ مہاراجے پاس رہنا چاہیدا اے۔  ایہہ شاہ زمان لدھیانہ وکھے انگریزاں پاس رہن لگ پیا سی اتے شاہ شجاہ مہاراجے پاس ہی رہندا رہا سی۔  شاہ زمان 1814 وچ مر گیا سی اتے اس نوں فتح گڑھ صاحب (سرہند) وکھے دفنایا گیا سی۔  اس طرحاں اتہاس نے تصویر دے دوویں پاسے ہی ایہناں حاکماں نوں دکھا دتے سن۔  جس پنجاب نوں ایہہ لٹیرے لٹدے تے برباد کردے رہے سن انت نوں ایہہ اسے پنجاب وچ پناہ گیر  بن کے آئے سن اتے اخیر نوں پنجاب دے وچ ہی ایہہ دفنائے گئے سن۔ 
شاہ شزاہ نوں بھاویں انھاں نہیں کیتا گیا سی۔  پر جیکر مہاراجہ رنجیت سنگھ اس نوں عطا محمد دی قید وچوں نہ چھڈوا کے لیاؤندا تاں انھاں اس نوں وی کر دتا جانا سی۔  کوہنور ہیرا جس نوں نادر شاہ ہندستان دے مغل بادشاہ احمد شاہ کولوں کھوہ کے لے گیا سی اوہی کوہنور ہیرا اس شاہ شجاہ پاس سی۔  مہاراجے نے اسے طرحاں اس کوہنور ہیرے نوں شاہ شجاہ کولوں واپس لیا سی جس طرحاں نادر شاہ نے احمد شاہ پاسوں اتے ابدالی نے نادر شاہ کولوں لیا سی۔  مطلب کہ ہندوستان دی جائداد نوں مہاراجہ رنجیت سنگھ نے واپس لے لیا سی۔ 
انت وچ سٹے دے طور تے کیہا جا سکدا اے کہ خالصے دی ہندوستان نوں جو دین اے اوہ تریخی، جغرافیائی اتے تہذیبی اے۔  خالصے نے صدیاں بھر توں قائم ہوئی غلامی نوں ختم کیتا سی۔  جہڑے کھیتر پہلاں ہندوستان نالوں توڑ کے افغانی سامراج نال ملا لئے گئے سن اوہناں نوں پھر توں خالصے نے واپس لے لیا سی۔  جو قیمتی اتے تریخی وستاں ہندوستان توں کھوہ لئیاں گئیاں سن اوہناں نوں خالصے نے پھر توں لے لیا سی جویں کہ کوہنور ہیرا اتے سومناتھ دے دروازے۔  اس سبھ کجھ توں علاوہ خالصے نے ہندوستان دی پرانے رہتل نوں قائم کرن دی پوری-پوری کوشش کیتی سی۔  ہندوستان دے مول-واسیاں نوں پھر توں سماجی طور تے ابھارن دا بیڑا چکیا سی۔  گرو گرنتھ صاحب دے روپ وچ اک ایسا پوتر گرنتھ ہندوستانیاں نوں دتا سی جہڑا مولک روپ وچ ہندوستانی سی۔  ایہہ پکھ ایسے ہن جنہاں بارے اجے تک کجھ وچاریا ہی نہیں گیا۔ 
ایہہ وی گلاں وچارن والیاں ہن کہ اکت گلاں دے مقابلے تے جیکر بھارت دیش ولوں خالصے نوں دتی گئی دین بارے سوچیا جاوے تاں پتہ لگیگا کہ بھارت نے خالصے نوں کجھ وی نہیں دتا۔  اج دا بھارت، پنجاب دی قیمت تے آزاد ہویا دیش اے۔  اج دے بھارت نے پنجاب نوں ختم کرکے آزادی حاصل کیتی اے۔  پنجاب جہڑا یگاں-یگانتراں توں پنج دریاواں دی دھرتی دے طور تے اپنی ہوند رکھدا آ رہا سی موجودہ بھارت دے لیڈراں نے اس نوں کھنڈت کر دتا اے۔  خالصے نے ہمیشہ دیش دی اکھنڈتا نوں قایم رکھیا اے پر موجودہ بھارتی لیڈراں نے اس نوں کھنڈت کر دتا اے۔  اج بھارتی پربھوستا دے ساہمنے پنجاب اپنی ہوند گوا رہا پرتیت ہندا اے جدوں کہ پنجابی پربھوستا نے بھارت نوں تکڑا کیتا سی۔