1857 دا غدر تے سکھ:ڈاکٹر: مہیپ سنگھ
1857 دا غدر کس نوں بھلیا ہووےگا اتہاس ہال عشقَ رکھن والیا نوں بناں شکّ ایہہ سماں یاد ہووےگا۔ 1849 وچ راج-اے-خالصہ ڈوگریاں اتے پوربیاں (تیجا سنگھ تے لال سنگھ) دیاں کپٹ اتے اکرتگھن چالاں دے چلدیاں ہویا انگریزاں دی بھیٹ چڑ گیا تاں اوس توں لگبھگ 8 سال بعد انگریزاں دے خلاف اک ودروہ اٹھ کھڑا ہویا اسے نوں ہی 1857 دے غدر دا ناں دتا گیا ایہہ انگریزا دے خلاف کوئی پہلی بغاوت نہیں سی۔ اسے طرحاں دیاں ہور بغاوتاں جویں کہ 1764 [[عیسوی کیلنڈر|ء]] وچ بکسر (یو۔پی) 1806 ای وچ ویلور (کرناٹکا) 1824 ای نوں بیرکپر (بنگال) اتے 1840 ای وچ جدوں سندھ نوں انگریزی راج وچ ملایا ادوں وی ہوئیاں سن پر ایہناں بغاوتاں نوں کسے نے وی آزادی سنگرش دا ناں نہیں دتا۔ اسے طرحاں 1857 دی بغاوت نوں وی وکھ-وکھ اتہاسکاراں نے اک بغاوت ہی منیا اے۔ جو کہ دھرم دے ناں تے کیتی گئی سی۔
1857 دی بغاوت دی چنگاری اصل وچ منگل پانڈے توں 29 مارچ 1857 ای نوں شروع ہوئی۔ منگل پانڈے 34وی ریجمینٹ بنگال نیٹو انفینٹری دا سپاہی سی۔ منگل پانڈے اتر پردیش دے پنڈ نگوا د رہن والا سی۔ 22 سال دی عمر وچ اس نے ایسٹ انڈیا کمپنی وچ نوکری شروع کیتی۔ ایس ایس ابرائے دے مطابق 29 مارچ نوں اس نے پریڈ دوران میان وچوں تلوار کڈھدے ہوئے اپنے ساتھیاں نوں ونگاردیاں ہویا کیہا، “آؤ باہر آؤ فرنگی تہاڈے ساہمنے ہن کارتوساں نوں منہ نال کٹن نال ساڈا دھرم بھرشٹ ہندا اے تے تسیں کجھ وی کرن لئی تیار نہیں” ایہہ کہندے ہوئے اس نے دو انگریز افسراں تے حملہ کر دتا، جدوں اس نوں پھڑن دی کوشش کیتی گئی تاں اسنے خودکشی کرن دی کوشش کیتی پر بچ گیا۔ 10 دن مقدمہ چلن توں بعد اسنوں اک بوہڑ دے درخت نال لٹکا دے پھانسی دے دتی گئی۔ ابرائے دے لکھن مطابق مقدمے دوران اسنے قبولیا کہ اوہ بھنگ دا نشہ کردا سی تے گھٹنا والے دن وی اسنے بھنگ پیتی ہوئی سی۔ ردرآنگانشو مکرجی(بنگالی ہسٹوریئن) وی منگل پانڈے نوں اک اتفاقیہ ہیرو ہی مندا اے۔
منگل پانڈے دی پھانسی توں بعد 10 مئی 1857 نوں میرٹھ دی چھؤنی وچ کارتوس دے مدعے نوں بنیاد بنا کے ہندوستانیاں نے ودروہ کر دتا تے دلی ول نوں چل پئے۔ دلی پہنچ کے 11 مئی 1857 [[عیسوی کیلنڈر|ء]] نوں باغی سپاہیا نے مغل بادشاہ بہادر شاہ جپھر نوں اپنا لیڈر بنا دتا۔ اس ویلے دے گورنر جنرل لارڈ کیننگ نوں بہت فکر ہویا کہ ہووے نہ کتے ایہہ غدر پنجاب وچ وی پھیل جاوے کیونکہ اوہ جاندا سی کہ خالصہ راج نوں برتانیاں راج دے ماتحت کیتیاں اجے لگبھگ 8 سال دا ہی سما ہویا اے۔ میرٹھ دی گھٹنا نے گورنر جرنل دے من وچ ایہہ ڈر پیدا کر دتا کہ جیکر کڈھے ہوئے سکھ سپاہی گدریاں دے نال مل گئے تاں اک طوفان آ جاویگا۔ جسنوں انگریزا دے لئی سامبھنا مشکل ہی نہیں نہ ممکن ہووےگا۔ ایہہ سوچدیاں ہویاں انگریزاں نے پنجاب وچ جلدی توں جلدی پختہ پربندھ کرنے شروع کر دتے، جدوں 12 مئی 1857 نوں اس غدر دی خبر لاہور پہنچی اس ویلے جون لارینس راولپنڈی وچ سی اس توں اگلا افسر روبرٹ مونٹگومری ہی لاہور وچ سی مونٹگومری نے اسے ویلے اک سول تے فوجی افسراں دی میٹنگ بلائی جس وچ میکپھرسن، ڈونالڈ میکلیوڈ اتے روبرٹس ورگے سر کڈھویں افسر شامل ہوئے۔ لاہور وچ اس ویلے چار پوربی دیسی پلٹناں تعینات سن تے گوریا دی صرف اک پلٹن۔ اس میٹنگ دوران ایہہ فیصلہ لیا گیا کہ چارے دیسی پلٹناں توں ہتھیار رکھوا لائے جان۔ بڈگیڈیئر ایس روبرٹ اس ویلے میانمیر چھاؤنی دا انچارج سی۔ سر روبرٹ مونٹگومری نے حوصلہ کیتا تے اک رات لئی خطرہ مل لین دا پھینسلا کیتا۔ پر اسنے کسے قسم دی گھبراہٹ ظاہر نہیں ہون دتی تے عامَ وانگ اپنے روز مرا دے کم-کاج وچ مشروپھ رہا۔ 13 مئی دی سویر نوں پریڈ ویلے انگریز کمانڈر نے چارے دیسی پلٹنا توں ہشیاری نال ہتھیار رکھوا لئے اتے انگریز افسراں نے اگلا قدم پٹدیاں ہویاں انگریز پلٹن نوں اسلہ خانیاں تے فوجی نظر توں اہم تھاواں تے لا دتا۔ 14 مئی امرتسر وکھے تعینات 59وی پوربی پلٹن توں اصلا کھوہ لیا گیا۔ اسے طرحاں قلعہ گوبندگڑ وی انگریزا دے پوری طرحاں قبضے وچ آ گیا سی پر اس دے باو جود وی پنجاب وچ فروزپور، انبالہ، لدھیانہ، جالندھر، ہشیارپور، دھانیسر، سیالکوٹ،ہوتی، مردان، پشاور، پھلور آدک شہر ستمبر 1857 تک دھکھدے راے۔ پنجاب وچ ساریاں ہی دیسی پلٹن توں چااے اوہناں نے بغاوت وچ حصہ لیا سی جاں نہیں ہتھیار سٹوالئے گئے۔
ایہہ اک تریخی سچائی اے کہ 1857 دے ودروہ وچ پنجابیاں اتے خاص کرکے سکھاں نے اس طرحاں دا یوگدان نہیں پایا جس طرحاں دے اتشاہ تے قربانی لئی اوہ مشہور ہن۔ اس دے کئی کارن ہن۔ جو پنجابیاں اتے سکھاں نوں اس غدر وچ نہ شامل ہون دا مہنا ماردے ہن اصل وچ اوہناں نوں جاں تاں اتہاس دی جانکاری ہی نہیں اے جاں پھر سکھاں اتے پنجاب دے خلاف –بھاوی ہن۔ اوہناں لوکاں نوں ایہناں گلاں نوں سمجھنا بہت ضروری اے۔ ایہہ اک تریخی سچائی اے کہ 1857 دے غدر نوں اس ویلے کسے نے وی آزادی دی لڑائی نہیں آکھیا۔ ایہہ وچار بہت پچھوں ای اپج اے۔ سبھ توں پہلاں وی۔ڈی ساورکر نے 1857 ای نوں 50ویں ورھے گنڈھ نوں سمرپت لکھت وچ اس نوں آزادی دی لڑائی دا ناں دتا اس توں بعد ہی اس، “جنگے آزادی” دے ہیرو لبھنے شروع ہوئے۔ جہناں لوکاں نے ایہہ غدر شروع کیتا اوہ بالکل جتھیبندھک نہیں سن تے نال ہی کسے لیڈر توں رہت وی سن۔ جہناں نوں باغی سپاہیاں نے بغاوت توں اگلے دن 11 مئی 1857 ای نوں اپنا لیڈر ایلانیا اصل وچ اوہ اس غدر دی اگوائی کرنا ہی نہیں چاہندا سی اوہ سی بہادر شاہ ظفر۔ ایہہ اوہ سکھش سی جسنے اپنا راج حصہ خود انگریزاں دے حوالے کیتا سی۔ اسدا اپنا جیون اسدے اپنے نام توں بالکل الٹ سی نہ تاں اوہ بہادر سی تے نہ شاہ تے نہ ہی ظفر (وجیتا) سی۔ اوہ سی تے صرف قلم دا دھنی اک شاعر۔ اس توں ودھ کے اسدے پلے کجھ نہی سی۔ اوہ اس ودروہ دی اگوائی کرن دے بالکل یوگ نہیں سی۔مولانا عبدل کلام آزاد وی اس گل نال سہمت ہن۔ اس ویلے دے ہور لیڈر جویں کہ نانا صاحب تے رانی جھانسی وی جہنا نوں بعد وچ جنگے آزادی دے ہیرو کرکے اباریا گیا۔ اوہ وی اس ودروہ دی اگوائی نہی سن کر راے۔ اوہ تاں اپنے حقاں اتے مہربانی نال وچار کرن لئی انگریز سرکار نوں صرف تے صرف کجھ اپنے لئی 'ریائتا لین' لئی ارجوئییاں کر راے سن۔ اس سمچے ورتارے وارے جانکاری لین لئی رانی جھانسی دیاں لکھیاں چٹھیاں لنڈن وچ سامبھیاں پئیاں ہن اہنا دیکھیاں تے واچیا جا سکدا اے۔ جھانسی دی رانی لکسمی بائی ولوں اخیر وچ اتھوں تک وی عرضی دتی گئی کہ جے انگریز سرکار اسدے متبنے پتر نوں گدی تے بٹھاؤن لئی راضی ہو جاوے تاں اوہ باغیاں دے خلاف اپنی فوج بھیج کے اوہناں دی مدد کر سکدی اے۔ سو اس ودروہ وچ شامل لیڈر اپنی-اپنی پربھوستا لئی لڑ راے سن نہ کہ بھارت دی آزادی لئی۔ صرف پنجاب وچ ہی نہیں بلکہ ہندوستان وچ بہت کرکے کسے نوں ایہہ خیال وی نہی سی کہ ایہہ کوئی سیاسی جدوجہد اے تے اس وچ شامل ناں ہون والیاں تے پچھوں دوشن لایا جاویگا اتے ‘غدار” شبد دا استعمال کیتا جاویگا۔ اتھے زکریوگ اے کہ ایہہ ودروہ اس ویلے دی ہندوستان دی کل دھرتی دے 20% دھرتی تے ہی لڑیا گیا باقی سارا ہندوستان اس توں نرلیپ رہا۔
اس ودروہ وچ سکھاں ولوں جتھیبندک یوگدان نہ پاؤن دے کارناں نوں سمجھن لئی اس ویلے دے پنجاب نوں اجوکے بھارت نالوں الگ کرکے دیکھنا ضروری اے۔ سکھاں دی بہو-گنتی اس ویلے دیس پنجاب توں بنا ہور کسے بھو-کھنڈ نوں اپنا دیش منن لئی تیار نہیں سی۔ “دیش پنجاب” مارچ 1849[[عیسوی کیلنڈر|ء]] نوں بریٹیش راج وچ ملا لیا گیا۔ سکھ راج دے قلعے بہت کرکے ڈھیہہ ڈھیری کر دتے گئے تے سکھ فوجیا نوں گھرو-گھریں تور دتا گیا۔ سکھ جرنیل جاں تاں شہید ہو چکے سن تے جاں انگریزی سرکار نے قلعیوں وچ بند کر دتے۔اس سمنے 8000 دے لگبھگ سکھ فوجی انگریزاں دی جیل وچ سن۔ جہڑے سکھ فوجی بچے سن اوہ خالی ہتھ لڑن دی حالت وچ نہیں سن۔ خالصہ پھوج دے مہان جرنیل راجا شیر سنگھ اٹاری ودروہ دے ویلے اﷲ آباد دے قلعے وچ قید سن۔ ایہہ اوہ ہی سکھ جرنیل سی جسنے رامنگر تے چیلیا والی دی لڑائی وچ انگریزاں نوں نکّ نال چنے چبائے سن۔ جسدے کارن بریٹیش پارلیمینٹ کرلا اٹھی سی تے اس ویلے دے مشہور انگریزی جرنیل جرنل ہیو گف نوں استعفٰی دینا پیا سی۔ اسے ہی ودروہ وچ آزادی سنگرامیئے دے طور تے ابارے گئے ‘نانا صاحب’ دا اﷲ آباد اتے کانھپر دے شہرا تے قبضہ سی، نانا صاحب نے اس مہان سکھ جرنیل نوں اپنے نال رلاؤن دی کوشش ہی نہیں کیتی۔ ایہہ گل کی درساؤندی اے؟ کی نانا صاحب دی ایہہ اگیانتا سی جاں اوہ سکھ قوم نوں اس ودروہ وچ شامل ہی نہیں کرنا چاہندا سی۔ جیکر ایہہ اک اگیانتا سی تاں اس ودروہ دی وانگڈور اس طرحاں دے انجان لیڈراں دے ہتھ وچ نہی ہونی چاہیدی سی تے جیکر ایہہ لیڈر سکھ قوم تے سکھ جرنیلاں نوں اس ودروہ وچ شامل ہی نہیں کرنا چاہندے سن تاں سکھا نوں مہنا دین توں پہلاں جاں “غدار” کہن توں پہلاں ایہہ ضرور اطلاع بندا اے کہ اصل وچ دوہا دھراں وچوں کس دی امان داری تے شکّ کیتا جا سکدا اے، اتھے اپنے پاٹھکاں نوں دسنا ضروری سمجھدے ہاں کہ ایہی نانا صاحب نے اک اعلان کر دتا سی جِ جیکر اسدیا آپنیا منگاں منّ لئیاں جان تے اوہ انگریزاں نال سمجھوتہ کرن لئی تیار اے۔ اسے طرحاں ہی دوسرے سکھ لیڈر بابا بکرم سنگھ نال واپریا۔ خالصہ راج دے خاتمے پچھوں انگریزا خلاف جدوجہد نوں جاری رکھن والیا وچ اوہناں دا نہ پرمکھتا نال لیا جاندا اے۔ سکھ پنتھ دے ایہہ بہادر جرنیل 1853 [[عیسوی کیلنڈر|ء]] وچ گرفتار کر لئے گئے سی تے امرتسر وچ اہنا نوں نظربند کر دتا گیا سی۔ اہنا تے گھوڑے اتے چڑھن دی پابندی لا دتی گئی تے انگریزی فوج دا پہرہ لا دتا گیا۔ باغی سپاہی جیلھاں آدک اپر حملے کرکے اپنے ساتھیاں نوں تاں چھڈاؤندے راے پر کسے نے وی بابا بکرم سنگھ نوں وی راجا شیر سنگھ دی طرحاں چھڈاؤن دی کوشش نہیں کیتی۔ اس سبھ نوں کی سمجھیا جاوے؟ کسے وی اک ودروہی لیڈر نے جاں پوربی سپاہی نے سکھاں دے لیڈر جاں سکھ قوم نوں وشواش وچ نہیں لیا تے نہ ہی کسے سکھ سپاہی نوں جیل وچوں چھڈایا۔ اس سارے عمل نوں کس حوالہ وچ ویکھیا جانا بندا اے؟ پاٹھک آپ ہی نرنا کرن۔
اس توں اگلی اہم گل اتہاس دے سپھیا وچوں ایہہ لبھدی اے اس وارے سارے اتہاسکار (ڈ: گنڈا سنگھ، کرپال سنگھ نارنگ سمیت) اک متّ ہن۔ جس کرکے پنجاب، تے خاص کرکے سکھ اس غدر توں دور راے اوہ اے پوربی سپاہیاں، جھجر دے نواب اتے بہادر شاہ جپھر ولوں انگریزاں تے سکھاں دیاں لڑائیاں وچ انگریزاں دی ٹھوک کے کیتی مدد سی۔ اہنا پوربی سپاہیا دی 10 رجمینٹاں (2, 16, 24, 26, 41, 42, 45, 47, 48 اتے 73) سکھاں دے خلاف مدکی اتے سبھراواں دی جنگ وچ لڑیاں سن۔ ایہناں پوربیاں وارے سکھاں دے مناں وچ بہت کوڑیا یاداں قایم سن۔ پوربی اتھوا بہاری راجپوت تے پوربی صوبیاں جس طرحاں بنگال اتے یو۔پی آدک صوبیاں دے سپاہی بھارت دے اکو-اک آزاد راج “دیش پنجاب” نوں انگریزاں کولوں غلام بناؤن لئی سکھا دے خلاف وچ لڑے سن۔ ایہہ پوربیے سکھا نال بہت نفرت کردے سن تے اکثر ایہہ کہندے سن کہ سکھا نوں ہندوستان دے دوسرے حصےآں وچ نہیں جان دتا جائیگا کیونکہ اس نال ہندوستان دی دھرتی بھرشٹ ہو جاوے گی۔ پوربی رجمینٹاں پنجاب وچ اپنے آپ نوں اچیا جاتاں والے تے سکھا نوں نیویاں جاتاں والے سمجھکے نفرت کردے سن۔ سکھا اتے انگریزاں دے وچکار ہوئیاں لڑائیاں توں بعد ایہناں پوربیاں دے پنجاب وچ کیتے ورتاؤ نے سکھاں دے دلاں وچ ڈونگھے زخم کیتے ہوئے سن جو انے تھوڑے ویلے وچ نہیں بھر سکدے سن۔ اتھے دسنا کتھاویں نہیں ہووےگا کہ سکھا اتے انگریزاں وچکار ہوئیاں لڑائیاں وچ غدار لال سنگھ اتے غدار تیز سنگھ جو کہ خالصہ راج دیش پنجاب وچ وزیر اعظم تے فوجاں دے کمانڈر ان-چیف دیاں عہدیاں تے تعینات سن۔ پوربی ہی سن جو کہ خالصہ فوجاں وچ سپاہی دے طور تے بھرتی ہوئے سن تے اپنیاں کپٹ چالاں دے نال ایہناں عہدیاں تک پہنچے سن۔ ایہناں نے سکھ قوم، سکھ راج نال غداری کیتی تے انگریزاں نوں جتاؤن وچ مکھ کردار نبھایا سی اس کرکے سکھاں دے مناں وچ وی ایہناں پوربیاں متعلق بہت ہی گھرناں بھری کڑتن سی۔
اک ہور گھٹنا جہڑی سکھاں نں اس ودروہ توں دور کرن اتے پوربی سپاہیاں دی نفسیات، سومعنےآں اتے سکھ ورتکنیک ہون دی نیت نوں ننگیاں کردی اے۔ ایہہ گھٹنا اﷲ آباد اتے کانھپر وچکار اک قصبے “پھتہگڑ” دی اے۔ اسے قصبے وچ سکھاں دے انکھیلے مہاراجہ “مہاراجہ دلیپ سنگھ” دا رین بسیرا سی۔ 1850 [[عیسوی کیلنڈر|ء]] وچ مہاراجہ صاحب نوں جبری دیش نکالا دے دتا گیا تے مہاراجے صاحب دی رہائش انگریزاں ولوں اس قصبے وچ رکھی گئی سی۔ مہاراجہ صاحب نوں ایہہ جگہ بہت ہی چنگی لگی سی۔ اوہناں نے ایہہ جگہ ملّ خرید کے اتھے بہت عالیشان محل دی اساری کروائی تے اپنا بیش قیمتی سامان لاہور توں اتھے منگوا لیا۔ مہاراجہ دلیپ سنگھ جی نے اتھے لگبھگ 4 سال رہائش رکھی۔ 1854 دے شروع وچ مہاراجہ صاحب نوں جبری انگلینڈ بھیج دتا گیا جان توں پہلاں مہاراجہ صاحب دا سامان تہہ خانے وچ فوجی پہرے ہیٹھ رکھ دتا گیا۔ جدوں 1857 دا غدر شروع ہویا تاں جس طرحاں پہلاں ذکر کیتا جا چکا اے کہ ایہہ علاقہ نانا صاحب دے قبضے وچ سی، اتھوں دے بغاوتی سپاہیاں نے پھتہگڑ دی چھاؤنی وچ تئنات انگریز افسر اتے سپاہی جاں تاں مار دتے جاں اوہ اپنی جان بچا کے اﷲ آباد تے کانھپر دے قلعیوں وچ پہنچن وچ کامیاب راے۔ اتھے تعینات پوربی سپاہیاں نے مہاراجہ صاحب دے سارے سامان نوں لٹّ لیا تے محلہ نوں اگّ لگا دتی۔ بجائے اس دے کے اوہ اپنے ہی دیش دے مہارجے دی جائداد نوں محفوض رکھن لئی کوئی قدم چکدے اوہناں نے اس دے الٹ کاروائی کردیاں ہویاں ساری جائداد لٹّ لئی، ایہہ جانے ہوئے وی ایہہ اک پنجابی اتے سکھ مہاراجے دی جائداد اے۔ جدوں اس گھٹنا دا پتہ سکھا نوں لگا تاں اوہناں دے دل ولوندھرے گئے تے سکھ اس ودرہ توں ہور پراں چلے گئے۔
اگلا کارن اتہاس دی بکل وچوں ایہہ نکلدا اے کہ مشرق دے مسلمان سپاہی جہنا نے اس غدر وچ حصہ لیا سی اوہ اس مقصد نال لڑے سن کہ اوہ مڑ مغل راج قایم کر لینگے۔ اسے لئی ہی اوہ بہادر شاہ دے جھنڈے ہیٹھ اکٹھے ہوئے تے اسنوں اپنا لیڈر ایلانیا۔ سکھ کدے وی مغل راج نوں سرجیت کرن دے مقصد دی حمایت نہیں کر سکدے سن جس نوں کہ غدری واپس لیاؤن لئی ویوتاں بنا راے سن۔ سکھ دو سو سال دے لگبھگ مغل راج دے ظلم خلاف خون ڈولوی لڑائی لڑے سن اتے اوہ کدے وی اجیاے گٹھجوڑ دی حمایت نہی کر سکدے سن جس نال کہ پھر اوہی مغل ستم اوہناں دے سر پھر گھوکن لگ پئے۔ ایہہ مغل حکمران ہی سن جہناں نے “پنجویں اتے نوویں پاتشاہ” اتے “گرو گوبند سنگھ” جی دے “لعلاں” نوں سرہند وچ بھینکر تسیاے دے کے شہید کروایا سی تے سکھ راج نوں ڈوبن لئی انگریزاں دا ساتھ دتا سی جسدا ذکر پہلاں کیتا جا چکا اے۔ انگریزاں نے وی سکھاں نوں غدر ویلے ایہناں تریخی واقعے دے روبرو کردیاں مغلاں نال پرانے ویر نوں چیتے کروایا سی۔ اس ویلے دلی شہر دیاں دیواراں تے کجھ اس طرحاں دے اشتہار وی لائے گئے سن جہناں وچ مغل بادشاہاں دے حکم کہ “جتھے وی سکھ لبھن اوہناں نوں قتل کر دتا جاوے” آدک نوں درسایا گیا سی۔
کجھ وی ہووے سکھ کدے وی آپنا آپ نوں مغل بادشاہ بہادر شاہ دی مدد لئی تیار نہیں کر سکدے تے ناں کدے سکھاں نے سوچیا سی کہ بہادرشاہ کسے آزادی دی جنگ دی اگوئی کر رہا اے اتے اس دی حمایت کرنا اوہناں دا فرض اے سگوں سکھاں نے اپنا زور مغل راج دے مڑ نہ آؤن تے لایا۔
اک کارن ایہہ وی بندا اے کہ ہینری لانرینس تے جون لارینس (دوویں بھرا) نے اپنے راج پربندھاں کرکے سکھاں وچ چنگی تھاں بنا لئی سی۔ گوردواریاں تے دھرم دے کماں لئی سکھاں وچ کسے قسم دی دخل-اندازی نہیں کیتی سگوں اک قانون پاس کر دتا گیا جسدے تحت سکھ سپاہیاں لئی سکھ دھرم مطابق داہڑا کیس رکھنا اتے امرت چھکن نوں ضروری کر دتا گیا اس نال ایہہ ہور سکھا وچ حرمن پیارے ہو گئے۔ گورڈن ٹھیک کہندا اے “ایہہ اک تکڑی نیہہ سی جس اتے پنجاب دے راج پربندھ دی اساری کیتی گئی سی جسنے انگریزاں نوں 1857 وچ اس دھرتی اتے آئی ہنیری دا ٹاکرا کرن دے یوگ بنا دتا”۔ اک کارن ایہہ وی اے کہ ہورناں صوبیاں وچ انگریز لمبے ویلے توں راج کر راے سن اتے پنجاب اتے اوہناں دا قبضہ ہنے-ہنے ہی ہویا سی جس کرکے بدیسی راج دیاں بریائیاں نال سکھاں دا اجے واہ-واسطہ نہیں سی پیا جد کہ دوسرے صوبیاں وچ لوک کافی چر توں انگریزا دی غلامی بھوگ راے سن۔ اس لئی جے غدر کجھ ویلے بعد ہندا تاں سکھاں نے بناں شکّ اسے اتشاہ اتے لگن نال حصہ پاؤنا سی جسدے لئی اوہ مشہور ہن۔ ایہہ تتھّ موہوں بولدے ہن کہ سکھ تے پنجاب غدر وچ ایہناں کارنا کرکے دور راے جاں دور کر دتے گئے۔ 1947 دی ونڈ توں پہلاں سکھاں دیا انگریزاں خلاف پورے بھارت وچوں سبھ توں زیادہ قربانیاں ہن ایہناں نوں یاد رکھنا چاہیدا اے۔ اس دے نال گل کرنی چاہانگے کہ اگر ایہہ بھارت دی آزادی دی پہلی لڑائی سی جس طرحاں کہ کجھ مصنوعی ودواناں ولوں پرچاریا گیا اے (اصل وچ صرف غدر) جو صرف ہدوستان دی 20% دھرتی (ڈاکٹر۔ گنڈا سنگھ مطابق) تے لڑیا گیا، کس طرحاں پورے ہندوستان دی نمائندگی کر سکدا اے؟ آخر نوں کی پیمانہ اے جس نال کسے وی گھٹنا جا ودروہ نوں ایہہ لوک آزادی دی جنگ دا ناں دندے ہن؟ جیکر ایہہ آزادی دی لڑائی سی تاں بابا بندہ سنگھ بہادار دا مغلاں نال لڑائیاں کرناں تے آخر نوں شہیدی پائے جان نوں کی کہانگے؟ کی کوکا لہر اس ہدوستان دی آزادی دی لڑائی نہیں سی؟ جاں پھر سکھاں ولوں انگریزاں خلاف لڑیا جنگاں آزادی دیاں جنگاں نہیں کہلا سکدیاں؟ کیوں پورے ہندوستان دیاں دیسی پلٹناں بیرونی طاقتاں دے نال جاں انگریزاں اتے مغل سامراج دے نال ہو کے سکھا دے خلاف لڑیاں۔ اس بارے غور اتے کھوج کرن دی لوڑ اے۔
آخری گل کرنی چاہاگے کہ بے شک جتھیبندک طور تے سکھ اس غدر توں دور راے ہن پر جے اتھے اوہناں ویراں دی گل ناں کیتی جہناں نے اپنے طور تے اس ودروہ وچ حصہ لیا کجھ شہید ہوئے تے کجھ جیون بھر لئی دور کوٹھڑیاں وچ ڈکّ دتے گئے بناں شکّ اوہناں نال بے انصافی ہوویگی۔ روپڑ شہر وکھے اک سکھ فوجی ٹکڑی جس دی اگوائی س: موہر سنگھ کر راے سن نے کیسری نشان صاحب لہرا کے بغاوت دا اعلان کر دتا۔ بعد وچ س: موہر سنگھ تے اسدے 5 ساتھیاں نوں گرفتار کرکے امبالے وچ شرے بازار پھانسی تے لٹکا دتا گیا۔ (س اجمیر سنگھ) امبالے دے ڈپٹی کمیشنر ٹی۔ڈی۔ پھورستھ نے لکھیا اے کہ "پورے اتری بھارت وچ جس پہلے بندے نوں اس بغاوت جاں غدر وچ حصہ لین کرکے پھانسی دتی گئی اوہ اک سکھ س: موہر سنگھ سی”۔ 3 جون 1857 نوں 37وی دیسی پلٹن جس نوں کہ لدھیانہ سکھ کرکے وی بلایا جاندا سی نے بنارس وچ بغاوت دا جھنڈا کھڑا کر دتا ایہناں سارے سکھ سرداراں سپاہیاں نوں جاں تاں گولی مار دتی گئی جاں گرفتار کرکے پھانسی دے تختے تے لٹکا دتا گیا۔ 400 دے قریب سکھ سپاہی بریلی توں گرفتار کیتے گئے تے اوہناں نوں جیون بھر لئی دور کوٹھڑیاں وچ ڈکّ دتا گیا۔ جھانسی دی 12وی رجمینٹ دے 21 سنگھاں نوں گولیاں نال اڈا دتا گیا۔ مدھ پردیس دے ماؤ شہر دی فوجی چھانؤنی وچوں 80 سکھ سپاہیاں نوں گرفتار کرکے آگرے دی جیل وچ ڈکّ دتا گیا۔ اسے طرحاں ہور وی بہت سارے سکھ سپاہی ہونگے جہھناں نے اس ودروہ وچ حصہ لیا اتے آپا قربان کیتا ہووےگا۔ سکھ ورتکنیک لوکاں دیاں کپٹ چالاں دی دھوڑ اوہناں دیاں کربانیا تے جمی ہوئی ہوویگی اس نوں صاف کرن لئی سکھ ودواناں نوں اگے آؤنا چاہیدا اے تاں جو ایہناں سکھ سپاہیاں دی قربانی دیلوء دنیا دے اتہاس وچ چانن کر سکے، اسیں اہنا شہیداں نوں سجدہ کردے ہاں۔ اج دے دن ایہناں یودھیاں نوں سچی تے بھاوَ-بھنی شردھانجلی ایہی ہو سکدی اے کہ اتہاس دے اس وڈملے خزانے دی جانکاری اپنی اگلی پیڑی دے نال سانجھی کریئے جس توں سکھ پنیری سکھ اتہاس دے قربانیاں بھرے دور توں سلڑائی لے کہ سکھی دے لئی آپا وارن لئی اپنے آپ نوں تیار کر سکے تے قربانی دی شماں نوں جگدی رکھ سکے۔ آمین۔.۔.۔.
دیش دی ونڈ متعلق اہم تتھّ
ٹھیک 66 سال پہلاں مئی، جون، جولائی اتے اگست دے مہینے اس دیش لئی بہت بھینکر دکھانتاں نال بھرے ہوئے سن۔ برطانیہ سرکار اس دیش توں اپنا جال سگوشت رہی سی۔ سر سٹیپھرڈ کرپس دی اگوائی وچ آیا مشن اتے اس دے بعد برطانوی وزیر اعظم کلیمیندر ایٹلی ولوں بھیجے گئے، اوہناں دے تن منتریاں-لارڈیاں پیتھک لارینس، سر سٹیپھرڈ کرپس اتے اے۔ وی۔ الیگزینڈر والے کیبنٹ مشن دا متا وی اس دیش دیاں ساریاں پارٹیاں ولوں نکار دتا گیا سی۔ لگبھگ پورا دیش سمپردائک دنگیاں دی لپیٹ وچ گھر گیا سی۔ مسلم لیگ ولوں ایلانی ‘سدھی کاروائی’ دا نتیجہ سی، کہ بنگال دی مسلم لیگ دی سرکار دی شہِ تے کولکاتہ وچ 16 اگست، 1946 والے دن جو بھیانک قتل عام ہویا سی اس وچ 5,000 توں زیادہ لوک اپنیاں جاناں گوا چکے سن اتے 15,000 بری طرحاں زخمی ہوئے سن۔
اسے سال 11 ستمبر نوں محمد علی جناح نے بمبئی (ہن ممبئی) وچ ایہہ چیتاونی دتی سی کہ ہندو انڈیا نوں پاکستان جاں مکمل سیارہ لڑائی وچوں کسے اک نوں چننا ہووےگا۔ بہار اتے نوآروالی وچ ہوئے قتل عام توں اس طرحاں لگن لگیا سی کہ دیش سچ مچّ گرہیدھّ ول ودھ رہا اے۔ مارچ 1947 دے بعد پنجاب، سرحدی صوبے اتے بلوچستان وچ دنگیاں دی جو اگّ بھڑکی سی، اوہ 15 اگست نوں دیش دی ونڈ ہو جان دے بعد ہی شانت ہوئی سی۔
انہیں دنیں برطانیہ وچ ہوئیاں عامَ چوناں وچ ستا بدلی ہو گئی۔ ونسٹن چرچل دی کنزرویٹو پارٹی دی تھاں لیبر پارٹی ستا وچ آ گئی۔ بھارت دے وائرسرائے لارڈ واویل نوں واپس بلا لیا گیا۔ اوہناں دی تھاں لارڈ ماؤنٹبیٹن نوں نواں وائسرائے تعینات کیتا گیا۔ 20 فروری، 1947 نوں وزیر اعظم لارڈ ایٹلی نے برطانوی پارلیمنٹ وچ اعلان کیتا کہ ایہہ اوہناں دا پکا ارادہ اے کہ زیادہ توں زیادہ جون 1948 تک بھارت دی ستا بھارتیاں دے ہتھاں وچ سونپ دتی جاوے گی۔ لارڈ ماؤنٹبیٹن نوں کیہا گیا کہ اوہ بھارت جا کے ساریاں متعلق پارٹیاں نال اس موضوع تے گل بات کرے اتے مسئلہ دا حل کڈھ کے کسے اک جاں اک توں زیادہ پارٹیاں دے ہتھ وچ ستا سونپ دیوے۔
23 مارچ 1947 نوں بھارت آؤندے ہی لارڈ ماؤنٹبیٹن نے ساریاں پارٹیاں دے لیڈراں نال گل بات کرنی شروع کر دتی۔ اپنی ذمہ واری توں مکت ہو کے ماؤنٹبیٹن واپس چلا گیا تے کجھ ویلے بعد اوہناں نے فرانس وچ جنمے اتے امریکہ وچ پڑھے دو پترکاراں-لیریاراں کولنس اتے ڈومنیک لیپیئیریرے نوں اک لمبا انٹرویو دتا جس وچ اوہناں نے اپنے کارجدور دیاں کئیاں اہم اتے روچک جانکاریاں دتیاں۔ ایہناں وچ ماؤنٹبیٹن دی مسلم لیگ دے پردھان محمد علی جناح نال جو ملاقات دوران گل بات ہوئی، اوہ بہت روچک اے۔
لارڈ ماؤنٹبیٹن نے اپنے عہدے دی سہں چکدیاں ہی سدھی مکھ لیڈراں نال گل بات شروع کر دتی سی۔ اوہ ہر لیڈر نوں اکلے-اکلے ملدے سن۔ اس ویلے اوہناں دا نجی سیکٹری جاں سٹاف دا وی کوئی انسان اوہناں نال نہیں سی ہندا۔ گل بات دے خاتمے دے ترنت بعد اوہ اپنے سیکٹری نوں بلا کے پورا بؤرا لکھوا دندے سن۔
ماؤنٹبیٹن اس دیش وچ پنج لیڈراں نوں خاص اہم مندے سن-مہاتما گاندھی، جواہر لال نہرو، سردار پٹیل، محمد علی جناح اتے لیاقت علی خان۔ ایہناں وچوں سردار پٹیل اتے جناح اوہناں نوں اپنے وچاراں وچ بہت سخت اتے اڑن والے انسان لگے سن۔ جناح دے تعلق وچ اوہناں دی رائے سی کہ ہر گل وچ نانہہ کہنا اوہناں دی شخصیت دا اک حصہ بن گیا سی۔ اس لئی اوہناں نال گل بات کرنا بہت مشکل کم سی۔ جناح اپنے پیش پاکستان وچ پورا پنجاب اتے پورا بنگال شامل کرنا چاہندے سن۔
ماؤنٹبیٹن نے اوہناں نوں کیہا-مینا نہیں چاہندا کہ بھارت دی ونڈ ہووے۔ جناح دا اتر سی-سانوں ونڈ چاہیدی اے۔ اسیں ہندواں تے بھروسہ نہیں کر سکدے۔ جدوں تسیں اتھوں چلے جاؤگے، اسیں بہو گنتی ہندواں دی دیا تے سدا لئی انحصار ہو جاوانگے۔ ساڈے لئی کوئی جگہ نہیں ہوویگی۔ ساڈا دمن کیتا جاویگا اتے ایہہ بہت بھیانک ہووےگا۔
جناح نے کیہا-تسیں مینوں جیؤن جوگا پاکستان دیو۔ تسیں مینوں پورا پنجاب اتے اس دے نال سندھ، سرحدی صوبہ، بنگال اتے آسام دیو۔ میں ایہہ وی چاہندا ہاں کہ تسیں مینوں اک گلیارا وی دیو جو مغربی اتے پوربی پاکستان نوں ملا سکے۔ ماؤنٹبیٹن نے کیہا-دیکھو، مسٹر جناح، تسیں کہندے ہو کہ تسیں ایہہ گل نہیں منوگے کہ گھٹگنتیاں تے بہو گنتی حکمرانی کرے۔
جناح نے جھٹ کیہا-بالکل نہیں۔
‘ٹھیک اے۔’ ماؤنٹبیٹن نے کیہا-مینوں ایہہ پتہ اے کہ پنجاب اتے بنگال وچ بہت وڈا اس طرحاں دا کھیتر اے، جس وچ اک فرقے دے لوک بہو گنتی وچ ہن۔ ایہناں نوں پوربی اتے مغربی حصےآں وچ ونڈیا جا سکدا اے۔ اس لئی جیکر تہانوں پاکستان چاہیدا تاں مینوں پنجاب اتے بنگال دی وی ونڈ کرن دی سکیم بناؤنی پویگی۔ تسیں پاکستان وچ پنجاب اتے بنگال دے ہندواں نوں شامل نہیں کر سکدے۔
اس ترک تے جناح نے بہت غصے وچ کیہا-سریمان جی، تسیں اس گل نوں نہیں سمجھدے کہ پنجاب اک دیس اے۔ اتھے انسان اک پنجابی جاں اک بنگالی پہلاں اے، ہندو جاں مسلمان بعد وچ اے۔ جیکر تسیں ایہہ صوبے سانوں دے راے ہو تاں تسیں کسے وی حالت وچ ایہناں دی ونڈ نہیں کروگے۔ اس طرحاں کرکے تسیں ایہناں صوبیاں دی جیون-طاقت نوں تباہ کر دیووگے۔ اس نال اتھے بہت خون-کھرابا ہووےگا اتے وڈا سنکٹ پیدا ہو جاویگا۔ جناح دی اس گل نال ماؤنٹبیٹن بہت خوش دسے۔ بولے-‘مسٹر جناح میں تہاڈی گل نال پوری طرحاں نال سہمت ہاں۔’
ایہہ سن کے جناح نے خوش ہندے ہوئے کیہا-‘اوہ، تسیں میری گل نال سہمت ہو؟’
ماؤنٹبیٹن بولے-‘ہاں، ایہہ صحیح اے کہ اک انسان ہندو جاں مسلمان ہون توں پہلاں نہ صرف اک پنجابی جاں بنگالی اے، پر اوہ ہور کجھ وی ہون توں پہلاں اک ہندوستانی اے۔’ تسیں جو کیہا اوہ بالکل صحیح اے اتے ٹھیک اتر اے، جس دی میں بھال کر رہا سی۔ تسیں مینوں اوہ سارے ترک دے دتے ہن جنہاں نال میں اس دیش نوں اکٹھا رکھ سکدا ہاں۔
اس اتر نال جناح اک دم حیران ہو گئے۔ بولے-‘تسیں سمجھدے نہیں ہو… جیکر تسیں اس طرحاں کروگے… تاں اسیں پھر توں ساری گل شروع کراںگے۔’
ماؤنٹبیٹن نے پچھیا-‘دیکھو، مسٹر جناح، کی ایہہ صحیح اے کہ تسیں ونڈ چاہندے ہو؟’
جناح دا اتر سی-‘ہاں، بالکل۔’
ماؤنٹبیٹن نے کیہا-‘ٹھیک اے۔ جیکر تسیں ونڈ چاہندے ہو تاں تہانوں پنجاب اتے بنگال دی ونڈ نوں وی قبول کرنا پویگا۔’
اپنی ملاقات وچ ماؤنٹبیٹن نے کیہا کہ جناح نال اس طرحاں دی گل بات اس دن کئی گھنٹیاں تک اتے اس دے بعد وی کئیاں وار چلدی رہی۔ جناح اپنے دتے ہوئے ترکاں دے جال وچ خود ہی پھس گئے سن۔
اخیر جناح نے اپنی ضدّ چھڈدے ہوئے کیہا-‘تاں، تسیں مینوں کیڑے-کھادھا پاکستان دین تے اتارو ہو۔’
ماؤنٹبیٹن نے اتر دتا-‘تسیں کہندے ہو کہ ایہہ کیڑے-کھادھا پاکستان اے۔ جیکر ایہہ کیڑے-کھادھا اے تاں میں ایہہ تہانوں نہیں دینا چاہندا۔ اصل وچ میں ایہہ چاہندا ہاں کہ تسیں بھارت نوں اکٹھا رہن دیو۔’ پر جناح پوری طرحاں نال اپنی نانہہ کہن دی عادت تے اڑے ہوئے سن۔ ماؤنٹبیٹن دی تنّ-چارن وار جناح نال ملاقات ہوئی۔ اوہناں نے تجربہ کیتا کہ ایہہ انسان کسے وی طرحاں دے ترک جاں گل بات دے ساہمنے پوری طرحاں اڑیا ہویا اے تے پکا اے۔
ماؤنٹبیٹن نے جناح نوں سمجھاؤندے کیہا-‘جیکر تسیں میرے تے یعقین کرو، جیکر تسیں کیبنٹ مشن دے مدعیاں نوں قبول کر لؤ تاں تسیں دیکھوگے کہ تہانوں کنی وڈی آزادی حاصل ہو گئی اے۔ پنجاب اتے بنگال اپنا حکمرانی خود چلا سکدے ہن۔ اس طرحاں دی آزادی امریکہ توں وی زیادہ اے۔ ایہہ پوری آزادی اے۔ اس توں زیادہ کی؟ اس نال تہانوں گھٹگنتی نوں ودھاؤن دا پورا انند وی مل سکدا اے۔ اس حالت وچ تسیں محدود طاقتاں والے مرکز نوں کسے طرحاں دا دخل دین توں روک سکدے ہو۔ کی ایہہ گل تہانوں ٹھیک نہیں لگدی؟’
جناح دا اتر سی-‘میں ہندوستان دا حصہ نہیں بننا چاہندا۔ میں اپنا سبھ کجھ گوا سکدا ہاں پر ہندو راج دے ہیٹھ نہیں رہِ سکدا۔’
ماؤنٹبیٹن اپنی ملاقات وچ کہندے ہن-‘جناح بولدے گئے… بولدے گئے… بولدے گئے۔ میں اس دا اندازا نہیں لگایا سی کہ اک سمجھدار، انگلینڈ وچ پیدا ہویا انسان اپنی بدھی نوں اس طرحاں بند کرن دے یوگ اے۔ اس طرحاں نہیں اے کہ اس نے اس نوں سمجھیا نہ ہووےگا، اس نے اپنے دماغ دے دروازے بند کر لئے سن۔ اس ویلے میں تجربہ کیتا کہ جدوں تک ایہہ انسان جیوندا اے، کجھ نہیں ہو سکدا۔ ہور کسے انسان نوں منایا جا سکدا اے، جناح نوں نہیں۔ اوہ اک اکلا انسان دا تنظیم سی۔ اس اکلے انسان نے کر دکھایا۔ بھارت دی ونڈ ہو گئی۔ ماؤنٹبیٹن دے شبداں وچ-جناح اک برا پرتبھاشالی (اول جینیئس) انسان سی۔
بھارت دی ونڈ ہو گئی۔ آزاد بھارت تے پاکستان ہوند وچ آ گئے۔ پر کنا ملّ چکا کے؟ ونڈ دی اس عمل وچ 6 لکھ توں زیادہ لوکاں نے اپنی جان گوائی۔ 50 لکھ توں زیادہ لوک مغربی پاکستان توں بھارت آئے اتے 60 لکھ توں زیادہ مسلمان اس پاسے توں مغربی پاکستان وچ گئے۔ جنآبادی دے اینے وڈے تباہی اتے ہجرت دنیا دے اتہاس وچ ہور کوئی مثال نہیں اے۔ اک انسان ٹھیک جاں غلط کی کجھ نہیں کر سکدا؟
1857 دا غدر کس نوں بھلیا ہووےگا اتہاس ہال عشقَ رکھن والیا نوں بناں شکّ ایہہ سماں یاد ہووےگا۔ 1849 وچ راج-اے-خالصہ ڈوگریاں اتے پوربیاں (تیجا سنگھ تے لال سنگھ) دیاں کپٹ اتے اکرتگھن چالاں دے چلدیاں ہویا انگریزاں دی بھیٹ چڑ گیا تاں اوس توں لگبھگ 8 سال بعد انگریزاں دے خلاف اک ودروہ اٹھ کھڑا ہویا اسے نوں ہی 1857 دے غدر دا ناں دتا گیا ایہہ انگریزا دے خلاف کوئی پہلی بغاوت نہیں سی۔ اسے طرحاں دیاں ہور بغاوتاں جویں کہ 1764 [[عیسوی کیلنڈر|ء]] وچ بکسر (یو۔پی) 1806 ای وچ ویلور (کرناٹکا) 1824 ای نوں بیرکپر (بنگال) اتے 1840 ای وچ جدوں سندھ نوں انگریزی راج وچ ملایا ادوں وی ہوئیاں سن پر ایہناں بغاوتاں نوں کسے نے وی آزادی سنگرش دا ناں نہیں دتا۔ اسے طرحاں 1857 دی بغاوت نوں وی وکھ-وکھ اتہاسکاراں نے اک بغاوت ہی منیا اے۔ جو کہ دھرم دے ناں تے کیتی گئی سی۔
1857 دی بغاوت دی چنگاری اصل وچ منگل پانڈے توں 29 مارچ 1857 ای نوں شروع ہوئی۔ منگل پانڈے 34وی ریجمینٹ بنگال نیٹو انفینٹری دا سپاہی سی۔ منگل پانڈے اتر پردیش دے پنڈ نگوا د رہن والا سی۔ 22 سال دی عمر وچ اس نے ایسٹ انڈیا کمپنی وچ نوکری شروع کیتی۔ ایس ایس ابرائے دے مطابق 29 مارچ نوں اس نے پریڈ دوران میان وچوں تلوار کڈھدے ہوئے اپنے ساتھیاں نوں ونگاردیاں ہویا کیہا، “آؤ باہر آؤ فرنگی تہاڈے ساہمنے ہن کارتوساں نوں منہ نال کٹن نال ساڈا دھرم بھرشٹ ہندا اے تے تسیں کجھ وی کرن لئی تیار نہیں” ایہہ کہندے ہوئے اس نے دو انگریز افسراں تے حملہ کر دتا، جدوں اس نوں پھڑن دی کوشش کیتی گئی تاں اسنے خودکشی کرن دی کوشش کیتی پر بچ گیا۔ 10 دن مقدمہ چلن توں بعد اسنوں اک بوہڑ دے درخت نال لٹکا دے پھانسی دے دتی گئی۔ ابرائے دے لکھن مطابق مقدمے دوران اسنے قبولیا کہ اوہ بھنگ دا نشہ کردا سی تے گھٹنا والے دن وی اسنے بھنگ پیتی ہوئی سی۔ ردرآنگانشو مکرجی(بنگالی ہسٹوریئن) وی منگل پانڈے نوں اک اتفاقیہ ہیرو ہی مندا اے۔
منگل پانڈے دی پھانسی توں بعد 10 مئی 1857 نوں میرٹھ دی چھؤنی وچ کارتوس دے مدعے نوں بنیاد بنا کے ہندوستانیاں نے ودروہ کر دتا تے دلی ول نوں چل پئے۔ دلی پہنچ کے 11 مئی 1857 [[عیسوی کیلنڈر|ء]] نوں باغی سپاہیا نے مغل بادشاہ بہادر شاہ جپھر نوں اپنا لیڈر بنا دتا۔ اس ویلے دے گورنر جنرل لارڈ کیننگ نوں بہت فکر ہویا کہ ہووے نہ کتے ایہہ غدر پنجاب وچ وی پھیل جاوے کیونکہ اوہ جاندا سی کہ خالصہ راج نوں برتانیاں راج دے ماتحت کیتیاں اجے لگبھگ 8 سال دا ہی سما ہویا اے۔ میرٹھ دی گھٹنا نے گورنر جرنل دے من وچ ایہہ ڈر پیدا کر دتا کہ جیکر کڈھے ہوئے سکھ سپاہی گدریاں دے نال مل گئے تاں اک طوفان آ جاویگا۔ جسنوں انگریزا دے لئی سامبھنا مشکل ہی نہیں نہ ممکن ہووےگا۔ ایہہ سوچدیاں ہویاں انگریزاں نے پنجاب وچ جلدی توں جلدی پختہ پربندھ کرنے شروع کر دتے، جدوں 12 مئی 1857 نوں اس غدر دی خبر لاہور پہنچی اس ویلے جون لارینس راولپنڈی وچ سی اس توں اگلا افسر روبرٹ مونٹگومری ہی لاہور وچ سی مونٹگومری نے اسے ویلے اک سول تے فوجی افسراں دی میٹنگ بلائی جس وچ میکپھرسن، ڈونالڈ میکلیوڈ اتے روبرٹس ورگے سر کڈھویں افسر شامل ہوئے۔ لاہور وچ اس ویلے چار پوربی دیسی پلٹناں تعینات سن تے گوریا دی صرف اک پلٹن۔ اس میٹنگ دوران ایہہ فیصلہ لیا گیا کہ چارے دیسی پلٹناں توں ہتھیار رکھوا لائے جان۔ بڈگیڈیئر ایس روبرٹ اس ویلے میانمیر چھاؤنی دا انچارج سی۔ سر روبرٹ مونٹگومری نے حوصلہ کیتا تے اک رات لئی خطرہ مل لین دا پھینسلا کیتا۔ پر اسنے کسے قسم دی گھبراہٹ ظاہر نہیں ہون دتی تے عامَ وانگ اپنے روز مرا دے کم-کاج وچ مشروپھ رہا۔ 13 مئی دی سویر نوں پریڈ ویلے انگریز کمانڈر نے چارے دیسی پلٹنا توں ہشیاری نال ہتھیار رکھوا لئے اتے انگریز افسراں نے اگلا قدم پٹدیاں ہویاں انگریز پلٹن نوں اسلہ خانیاں تے فوجی نظر توں اہم تھاواں تے لا دتا۔ 14 مئی امرتسر وکھے تعینات 59وی پوربی پلٹن توں اصلا کھوہ لیا گیا۔ اسے طرحاں قلعہ گوبندگڑ وی انگریزا دے پوری طرحاں قبضے وچ آ گیا سی پر اس دے باو جود وی پنجاب وچ فروزپور، انبالہ، لدھیانہ، جالندھر، ہشیارپور، دھانیسر، سیالکوٹ،ہوتی، مردان، پشاور، پھلور آدک شہر ستمبر 1857 تک دھکھدے راے۔ پنجاب وچ ساریاں ہی دیسی پلٹن توں چااے اوہناں نے بغاوت وچ حصہ لیا سی جاں نہیں ہتھیار سٹوالئے گئے۔
ایہہ اک تریخی سچائی اے کہ 1857 دے ودروہ وچ پنجابیاں اتے خاص کرکے سکھاں نے اس طرحاں دا یوگدان نہیں پایا جس طرحاں دے اتشاہ تے قربانی لئی اوہ مشہور ہن۔ اس دے کئی کارن ہن۔ جو پنجابیاں اتے سکھاں نوں اس غدر وچ نہ شامل ہون دا مہنا ماردے ہن اصل وچ اوہناں نوں جاں تاں اتہاس دی جانکاری ہی نہیں اے جاں پھر سکھاں اتے پنجاب دے خلاف –بھاوی ہن۔ اوہناں لوکاں نوں ایہناں گلاں نوں سمجھنا بہت ضروری اے۔ ایہہ اک تریخی سچائی اے کہ 1857 دے غدر نوں اس ویلے کسے نے وی آزادی دی لڑائی نہیں آکھیا۔ ایہہ وچار بہت پچھوں ای اپج اے۔ سبھ توں پہلاں وی۔ڈی ساورکر نے 1857 ای نوں 50ویں ورھے گنڈھ نوں سمرپت لکھت وچ اس نوں آزادی دی لڑائی دا ناں دتا اس توں بعد ہی اس، “جنگے آزادی” دے ہیرو لبھنے شروع ہوئے۔ جہناں لوکاں نے ایہہ غدر شروع کیتا اوہ بالکل جتھیبندھک نہیں سن تے نال ہی کسے لیڈر توں رہت وی سن۔ جہناں نوں باغی سپاہیاں نے بغاوت توں اگلے دن 11 مئی 1857 ای نوں اپنا لیڈر ایلانیا اصل وچ اوہ اس غدر دی اگوائی کرنا ہی نہیں چاہندا سی اوہ سی بہادر شاہ ظفر۔ ایہہ اوہ سکھش سی جسنے اپنا راج حصہ خود انگریزاں دے حوالے کیتا سی۔ اسدا اپنا جیون اسدے اپنے نام توں بالکل الٹ سی نہ تاں اوہ بہادر سی تے نہ شاہ تے نہ ہی ظفر (وجیتا) سی۔ اوہ سی تے صرف قلم دا دھنی اک شاعر۔ اس توں ودھ کے اسدے پلے کجھ نہی سی۔ اوہ اس ودروہ دی اگوائی کرن دے بالکل یوگ نہیں سی۔مولانا عبدل کلام آزاد وی اس گل نال سہمت ہن۔ اس ویلے دے ہور لیڈر جویں کہ نانا صاحب تے رانی جھانسی وی جہنا نوں بعد وچ جنگے آزادی دے ہیرو کرکے اباریا گیا۔ اوہ وی اس ودروہ دی اگوائی نہی سن کر راے۔ اوہ تاں اپنے حقاں اتے مہربانی نال وچار کرن لئی انگریز سرکار نوں صرف تے صرف کجھ اپنے لئی 'ریائتا لین' لئی ارجوئییاں کر راے سن۔ اس سمچے ورتارے وارے جانکاری لین لئی رانی جھانسی دیاں لکھیاں چٹھیاں لنڈن وچ سامبھیاں پئیاں ہن اہنا دیکھیاں تے واچیا جا سکدا اے۔ جھانسی دی رانی لکسمی بائی ولوں اخیر وچ اتھوں تک وی عرضی دتی گئی کہ جے انگریز سرکار اسدے متبنے پتر نوں گدی تے بٹھاؤن لئی راضی ہو جاوے تاں اوہ باغیاں دے خلاف اپنی فوج بھیج کے اوہناں دی مدد کر سکدی اے۔ سو اس ودروہ وچ شامل لیڈر اپنی-اپنی پربھوستا لئی لڑ راے سن نہ کہ بھارت دی آزادی لئی۔ صرف پنجاب وچ ہی نہیں بلکہ ہندوستان وچ بہت کرکے کسے نوں ایہہ خیال وی نہی سی کہ ایہہ کوئی سیاسی جدوجہد اے تے اس وچ شامل ناں ہون والیاں تے پچھوں دوشن لایا جاویگا اتے ‘غدار” شبد دا استعمال کیتا جاویگا۔ اتھے زکریوگ اے کہ ایہہ ودروہ اس ویلے دی ہندوستان دی کل دھرتی دے 20% دھرتی تے ہی لڑیا گیا باقی سارا ہندوستان اس توں نرلیپ رہا۔
اس ودروہ وچ سکھاں ولوں جتھیبندک یوگدان نہ پاؤن دے کارناں نوں سمجھن لئی اس ویلے دے پنجاب نوں اجوکے بھارت نالوں الگ کرکے دیکھنا ضروری اے۔ سکھاں دی بہو-گنتی اس ویلے دیس پنجاب توں بنا ہور کسے بھو-کھنڈ نوں اپنا دیش منن لئی تیار نہیں سی۔ “دیش پنجاب” مارچ 1849[[عیسوی کیلنڈر|ء]] نوں بریٹیش راج وچ ملا لیا گیا۔ سکھ راج دے قلعے بہت کرکے ڈھیہہ ڈھیری کر دتے گئے تے سکھ فوجیا نوں گھرو-گھریں تور دتا گیا۔ سکھ جرنیل جاں تاں شہید ہو چکے سن تے جاں انگریزی سرکار نے قلعیوں وچ بند کر دتے۔اس سمنے 8000 دے لگبھگ سکھ فوجی انگریزاں دی جیل وچ سن۔ جہڑے سکھ فوجی بچے سن اوہ خالی ہتھ لڑن دی حالت وچ نہیں سن۔ خالصہ پھوج دے مہان جرنیل راجا شیر سنگھ اٹاری ودروہ دے ویلے اﷲ آباد دے قلعے وچ قید سن۔ ایہہ اوہ ہی سکھ جرنیل سی جسنے رامنگر تے چیلیا والی دی لڑائی وچ انگریزاں نوں نکّ نال چنے چبائے سن۔ جسدے کارن بریٹیش پارلیمینٹ کرلا اٹھی سی تے اس ویلے دے مشہور انگریزی جرنیل جرنل ہیو گف نوں استعفٰی دینا پیا سی۔ اسے ہی ودروہ وچ آزادی سنگرامیئے دے طور تے ابارے گئے ‘نانا صاحب’ دا اﷲ آباد اتے کانھپر دے شہرا تے قبضہ سی، نانا صاحب نے اس مہان سکھ جرنیل نوں اپنے نال رلاؤن دی کوشش ہی نہیں کیتی۔ ایہہ گل کی درساؤندی اے؟ کی نانا صاحب دی ایہہ اگیانتا سی جاں اوہ سکھ قوم نوں اس ودروہ وچ شامل ہی نہیں کرنا چاہندا سی۔ جیکر ایہہ اک اگیانتا سی تاں اس ودروہ دی وانگڈور اس طرحاں دے انجان لیڈراں دے ہتھ وچ نہی ہونی چاہیدی سی تے جیکر ایہہ لیڈر سکھ قوم تے سکھ جرنیلاں نوں اس ودروہ وچ شامل ہی نہیں کرنا چاہندے سن تاں سکھا نوں مہنا دین توں پہلاں جاں “غدار” کہن توں پہلاں ایہہ ضرور اطلاع بندا اے کہ اصل وچ دوہا دھراں وچوں کس دی امان داری تے شکّ کیتا جا سکدا اے، اتھے اپنے پاٹھکاں نوں دسنا ضروری سمجھدے ہاں کہ ایہی نانا صاحب نے اک اعلان کر دتا سی جِ جیکر اسدیا آپنیا منگاں منّ لئیاں جان تے اوہ انگریزاں نال سمجھوتہ کرن لئی تیار اے۔ اسے طرحاں ہی دوسرے سکھ لیڈر بابا بکرم سنگھ نال واپریا۔ خالصہ راج دے خاتمے پچھوں انگریزا خلاف جدوجہد نوں جاری رکھن والیا وچ اوہناں دا نہ پرمکھتا نال لیا جاندا اے۔ سکھ پنتھ دے ایہہ بہادر جرنیل 1853 [[عیسوی کیلنڈر|ء]] وچ گرفتار کر لئے گئے سی تے امرتسر وچ اہنا نوں نظربند کر دتا گیا سی۔ اہنا تے گھوڑے اتے چڑھن دی پابندی لا دتی گئی تے انگریزی فوج دا پہرہ لا دتا گیا۔ باغی سپاہی جیلھاں آدک اپر حملے کرکے اپنے ساتھیاں نوں تاں چھڈاؤندے راے پر کسے نے وی بابا بکرم سنگھ نوں وی راجا شیر سنگھ دی طرحاں چھڈاؤن دی کوشش نہیں کیتی۔ اس سبھ نوں کی سمجھیا جاوے؟ کسے وی اک ودروہی لیڈر نے جاں پوربی سپاہی نے سکھاں دے لیڈر جاں سکھ قوم نوں وشواش وچ نہیں لیا تے نہ ہی کسے سکھ سپاہی نوں جیل وچوں چھڈایا۔ اس سارے عمل نوں کس حوالہ وچ ویکھیا جانا بندا اے؟ پاٹھک آپ ہی نرنا کرن۔
اس توں اگلی اہم گل اتہاس دے سپھیا وچوں ایہہ لبھدی اے اس وارے سارے اتہاسکار (ڈ: گنڈا سنگھ، کرپال سنگھ نارنگ سمیت) اک متّ ہن۔ جس کرکے پنجاب، تے خاص کرکے سکھ اس غدر توں دور راے اوہ اے پوربی سپاہیاں، جھجر دے نواب اتے بہادر شاہ جپھر ولوں انگریزاں تے سکھاں دیاں لڑائیاں وچ انگریزاں دی ٹھوک کے کیتی مدد سی۔ اہنا پوربی سپاہیا دی 10 رجمینٹاں (2, 16, 24, 26, 41, 42, 45, 47, 48 اتے 73) سکھاں دے خلاف مدکی اتے سبھراواں دی جنگ وچ لڑیاں سن۔ ایہناں پوربیاں وارے سکھاں دے مناں وچ بہت کوڑیا یاداں قایم سن۔ پوربی اتھوا بہاری راجپوت تے پوربی صوبیاں جس طرحاں بنگال اتے یو۔پی آدک صوبیاں دے سپاہی بھارت دے اکو-اک آزاد راج “دیش پنجاب” نوں انگریزاں کولوں غلام بناؤن لئی سکھا دے خلاف وچ لڑے سن۔ ایہہ پوربیے سکھا نال بہت نفرت کردے سن تے اکثر ایہہ کہندے سن کہ سکھا نوں ہندوستان دے دوسرے حصےآں وچ نہیں جان دتا جائیگا کیونکہ اس نال ہندوستان دی دھرتی بھرشٹ ہو جاوے گی۔ پوربی رجمینٹاں پنجاب وچ اپنے آپ نوں اچیا جاتاں والے تے سکھا نوں نیویاں جاتاں والے سمجھکے نفرت کردے سن۔ سکھا اتے انگریزاں دے وچکار ہوئیاں لڑائیاں توں بعد ایہناں پوربیاں دے پنجاب وچ کیتے ورتاؤ نے سکھاں دے دلاں وچ ڈونگھے زخم کیتے ہوئے سن جو انے تھوڑے ویلے وچ نہیں بھر سکدے سن۔ اتھے دسنا کتھاویں نہیں ہووےگا کہ سکھا اتے انگریزاں وچکار ہوئیاں لڑائیاں وچ غدار لال سنگھ اتے غدار تیز سنگھ جو کہ خالصہ راج دیش پنجاب وچ وزیر اعظم تے فوجاں دے کمانڈر ان-چیف دیاں عہدیاں تے تعینات سن۔ پوربی ہی سن جو کہ خالصہ فوجاں وچ سپاہی دے طور تے بھرتی ہوئے سن تے اپنیاں کپٹ چالاں دے نال ایہناں عہدیاں تک پہنچے سن۔ ایہناں نے سکھ قوم، سکھ راج نال غداری کیتی تے انگریزاں نوں جتاؤن وچ مکھ کردار نبھایا سی اس کرکے سکھاں دے مناں وچ وی ایہناں پوربیاں متعلق بہت ہی گھرناں بھری کڑتن سی۔
اک ہور گھٹنا جہڑی سکھاں نں اس ودروہ توں دور کرن اتے پوربی سپاہیاں دی نفسیات، سومعنےآں اتے سکھ ورتکنیک ہون دی نیت نوں ننگیاں کردی اے۔ ایہہ گھٹنا اﷲ آباد اتے کانھپر وچکار اک قصبے “پھتہگڑ” دی اے۔ اسے قصبے وچ سکھاں دے انکھیلے مہاراجہ “مہاراجہ دلیپ سنگھ” دا رین بسیرا سی۔ 1850 [[عیسوی کیلنڈر|ء]] وچ مہاراجہ صاحب نوں جبری دیش نکالا دے دتا گیا تے مہاراجے صاحب دی رہائش انگریزاں ولوں اس قصبے وچ رکھی گئی سی۔ مہاراجہ صاحب نوں ایہہ جگہ بہت ہی چنگی لگی سی۔ اوہناں نے ایہہ جگہ ملّ خرید کے اتھے بہت عالیشان محل دی اساری کروائی تے اپنا بیش قیمتی سامان لاہور توں اتھے منگوا لیا۔ مہاراجہ دلیپ سنگھ جی نے اتھے لگبھگ 4 سال رہائش رکھی۔ 1854 دے شروع وچ مہاراجہ صاحب نوں جبری انگلینڈ بھیج دتا گیا جان توں پہلاں مہاراجہ صاحب دا سامان تہہ خانے وچ فوجی پہرے ہیٹھ رکھ دتا گیا۔ جدوں 1857 دا غدر شروع ہویا تاں جس طرحاں پہلاں ذکر کیتا جا چکا اے کہ ایہہ علاقہ نانا صاحب دے قبضے وچ سی، اتھوں دے بغاوتی سپاہیاں نے پھتہگڑ دی چھاؤنی وچ تئنات انگریز افسر اتے سپاہی جاں تاں مار دتے جاں اوہ اپنی جان بچا کے اﷲ آباد تے کانھپر دے قلعیوں وچ پہنچن وچ کامیاب راے۔ اتھے تعینات پوربی سپاہیاں نے مہاراجہ صاحب دے سارے سامان نوں لٹّ لیا تے محلہ نوں اگّ لگا دتی۔ بجائے اس دے کے اوہ اپنے ہی دیش دے مہارجے دی جائداد نوں محفوض رکھن لئی کوئی قدم چکدے اوہناں نے اس دے الٹ کاروائی کردیاں ہویاں ساری جائداد لٹّ لئی، ایہہ جانے ہوئے وی ایہہ اک پنجابی اتے سکھ مہاراجے دی جائداد اے۔ جدوں اس گھٹنا دا پتہ سکھا نوں لگا تاں اوہناں دے دل ولوندھرے گئے تے سکھ اس ودرہ توں ہور پراں چلے گئے۔
اگلا کارن اتہاس دی بکل وچوں ایہہ نکلدا اے کہ مشرق دے مسلمان سپاہی جہنا نے اس غدر وچ حصہ لیا سی اوہ اس مقصد نال لڑے سن کہ اوہ مڑ مغل راج قایم کر لینگے۔ اسے لئی ہی اوہ بہادر شاہ دے جھنڈے ہیٹھ اکٹھے ہوئے تے اسنوں اپنا لیڈر ایلانیا۔ سکھ کدے وی مغل راج نوں سرجیت کرن دے مقصد دی حمایت نہیں کر سکدے سن جس نوں کہ غدری واپس لیاؤن لئی ویوتاں بنا راے سن۔ سکھ دو سو سال دے لگبھگ مغل راج دے ظلم خلاف خون ڈولوی لڑائی لڑے سن اتے اوہ کدے وی اجیاے گٹھجوڑ دی حمایت نہی کر سکدے سن جس نال کہ پھر اوہی مغل ستم اوہناں دے سر پھر گھوکن لگ پئے۔ ایہہ مغل حکمران ہی سن جہناں نے “پنجویں اتے نوویں پاتشاہ” اتے “گرو گوبند سنگھ” جی دے “لعلاں” نوں سرہند وچ بھینکر تسیاے دے کے شہید کروایا سی تے سکھ راج نوں ڈوبن لئی انگریزاں دا ساتھ دتا سی جسدا ذکر پہلاں کیتا جا چکا اے۔ انگریزاں نے وی سکھاں نوں غدر ویلے ایہناں تریخی واقعے دے روبرو کردیاں مغلاں نال پرانے ویر نوں چیتے کروایا سی۔ اس ویلے دلی شہر دیاں دیواراں تے کجھ اس طرحاں دے اشتہار وی لائے گئے سن جہناں وچ مغل بادشاہاں دے حکم کہ “جتھے وی سکھ لبھن اوہناں نوں قتل کر دتا جاوے” آدک نوں درسایا گیا سی۔
کجھ وی ہووے سکھ کدے وی آپنا آپ نوں مغل بادشاہ بہادر شاہ دی مدد لئی تیار نہیں کر سکدے تے ناں کدے سکھاں نے سوچیا سی کہ بہادرشاہ کسے آزادی دی جنگ دی اگوئی کر رہا اے اتے اس دی حمایت کرنا اوہناں دا فرض اے سگوں سکھاں نے اپنا زور مغل راج دے مڑ نہ آؤن تے لایا۔
اک کارن ایہہ وی بندا اے کہ ہینری لانرینس تے جون لارینس (دوویں بھرا) نے اپنے راج پربندھاں کرکے سکھاں وچ چنگی تھاں بنا لئی سی۔ گوردواریاں تے دھرم دے کماں لئی سکھاں وچ کسے قسم دی دخل-اندازی نہیں کیتی سگوں اک قانون پاس کر دتا گیا جسدے تحت سکھ سپاہیاں لئی سکھ دھرم مطابق داہڑا کیس رکھنا اتے امرت چھکن نوں ضروری کر دتا گیا اس نال ایہہ ہور سکھا وچ حرمن پیارے ہو گئے۔ گورڈن ٹھیک کہندا اے “ایہہ اک تکڑی نیہہ سی جس اتے پنجاب دے راج پربندھ دی اساری کیتی گئی سی جسنے انگریزاں نوں 1857 وچ اس دھرتی اتے آئی ہنیری دا ٹاکرا کرن دے یوگ بنا دتا”۔ اک کارن ایہہ وی اے کہ ہورناں صوبیاں وچ انگریز لمبے ویلے توں راج کر راے سن اتے پنجاب اتے اوہناں دا قبضہ ہنے-ہنے ہی ہویا سی جس کرکے بدیسی راج دیاں بریائیاں نال سکھاں دا اجے واہ-واسطہ نہیں سی پیا جد کہ دوسرے صوبیاں وچ لوک کافی چر توں انگریزا دی غلامی بھوگ راے سن۔ اس لئی جے غدر کجھ ویلے بعد ہندا تاں سکھاں نے بناں شکّ اسے اتشاہ اتے لگن نال حصہ پاؤنا سی جسدے لئی اوہ مشہور ہن۔ ایہہ تتھّ موہوں بولدے ہن کہ سکھ تے پنجاب غدر وچ ایہناں کارنا کرکے دور راے جاں دور کر دتے گئے۔ 1947 دی ونڈ توں پہلاں سکھاں دیا انگریزاں خلاف پورے بھارت وچوں سبھ توں زیادہ قربانیاں ہن ایہناں نوں یاد رکھنا چاہیدا اے۔ اس دے نال گل کرنی چاہانگے کہ اگر ایہہ بھارت دی آزادی دی پہلی لڑائی سی جس طرحاں کہ کجھ مصنوعی ودواناں ولوں پرچاریا گیا اے (اصل وچ صرف غدر) جو صرف ہدوستان دی 20% دھرتی (ڈاکٹر۔ گنڈا سنگھ مطابق) تے لڑیا گیا، کس طرحاں پورے ہندوستان دی نمائندگی کر سکدا اے؟ آخر نوں کی پیمانہ اے جس نال کسے وی گھٹنا جا ودروہ نوں ایہہ لوک آزادی دی جنگ دا ناں دندے ہن؟ جیکر ایہہ آزادی دی لڑائی سی تاں بابا بندہ سنگھ بہادار دا مغلاں نال لڑائیاں کرناں تے آخر نوں شہیدی پائے جان نوں کی کہانگے؟ کی کوکا لہر اس ہدوستان دی آزادی دی لڑائی نہیں سی؟ جاں پھر سکھاں ولوں انگریزاں خلاف لڑیا جنگاں آزادی دیاں جنگاں نہیں کہلا سکدیاں؟ کیوں پورے ہندوستان دیاں دیسی پلٹناں بیرونی طاقتاں دے نال جاں انگریزاں اتے مغل سامراج دے نال ہو کے سکھا دے خلاف لڑیاں۔ اس بارے غور اتے کھوج کرن دی لوڑ اے۔
آخری گل کرنی چاہاگے کہ بے شک جتھیبندک طور تے سکھ اس غدر توں دور راے ہن پر جے اتھے اوہناں ویراں دی گل ناں کیتی جہناں نے اپنے طور تے اس ودروہ وچ حصہ لیا کجھ شہید ہوئے تے کجھ جیون بھر لئی دور کوٹھڑیاں وچ ڈکّ دتے گئے بناں شکّ اوہناں نال بے انصافی ہوویگی۔ روپڑ شہر وکھے اک سکھ فوجی ٹکڑی جس دی اگوائی س: موہر سنگھ کر راے سن نے کیسری نشان صاحب لہرا کے بغاوت دا اعلان کر دتا۔ بعد وچ س: موہر سنگھ تے اسدے 5 ساتھیاں نوں گرفتار کرکے امبالے وچ شرے بازار پھانسی تے لٹکا دتا گیا۔ (س اجمیر سنگھ) امبالے دے ڈپٹی کمیشنر ٹی۔ڈی۔ پھورستھ نے لکھیا اے کہ "پورے اتری بھارت وچ جس پہلے بندے نوں اس بغاوت جاں غدر وچ حصہ لین کرکے پھانسی دتی گئی اوہ اک سکھ س: موہر سنگھ سی”۔ 3 جون 1857 نوں 37وی دیسی پلٹن جس نوں کہ لدھیانہ سکھ کرکے وی بلایا جاندا سی نے بنارس وچ بغاوت دا جھنڈا کھڑا کر دتا ایہناں سارے سکھ سرداراں سپاہیاں نوں جاں تاں گولی مار دتی گئی جاں گرفتار کرکے پھانسی دے تختے تے لٹکا دتا گیا۔ 400 دے قریب سکھ سپاہی بریلی توں گرفتار کیتے گئے تے اوہناں نوں جیون بھر لئی دور کوٹھڑیاں وچ ڈکّ دتا گیا۔ جھانسی دی 12وی رجمینٹ دے 21 سنگھاں نوں گولیاں نال اڈا دتا گیا۔ مدھ پردیس دے ماؤ شہر دی فوجی چھانؤنی وچوں 80 سکھ سپاہیاں نوں گرفتار کرکے آگرے دی جیل وچ ڈکّ دتا گیا۔ اسے طرحاں ہور وی بہت سارے سکھ سپاہی ہونگے جہھناں نے اس ودروہ وچ حصہ لیا اتے آپا قربان کیتا ہووےگا۔ سکھ ورتکنیک لوکاں دیاں کپٹ چالاں دی دھوڑ اوہناں دیاں کربانیا تے جمی ہوئی ہوویگی اس نوں صاف کرن لئی سکھ ودواناں نوں اگے آؤنا چاہیدا اے تاں جو ایہناں سکھ سپاہیاں دی قربانی دیلوء دنیا دے اتہاس وچ چانن کر سکے، اسیں اہنا شہیداں نوں سجدہ کردے ہاں۔ اج دے دن ایہناں یودھیاں نوں سچی تے بھاوَ-بھنی شردھانجلی ایہی ہو سکدی اے کہ اتہاس دے اس وڈملے خزانے دی جانکاری اپنی اگلی پیڑی دے نال سانجھی کریئے جس توں سکھ پنیری سکھ اتہاس دے قربانیاں بھرے دور توں سلڑائی لے کہ سکھی دے لئی آپا وارن لئی اپنے آپ نوں تیار کر سکے تے قربانی دی شماں نوں جگدی رکھ سکے۔ آمین۔.۔.۔.
دیش دی ونڈ متعلق اہم تتھّ
ٹھیک 66 سال پہلاں مئی، جون، جولائی اتے اگست دے مہینے اس دیش لئی بہت بھینکر دکھانتاں نال بھرے ہوئے سن۔ برطانیہ سرکار اس دیش توں اپنا جال سگوشت رہی سی۔ سر سٹیپھرڈ کرپس دی اگوائی وچ آیا مشن اتے اس دے بعد برطانوی وزیر اعظم کلیمیندر ایٹلی ولوں بھیجے گئے، اوہناں دے تن منتریاں-لارڈیاں پیتھک لارینس، سر سٹیپھرڈ کرپس اتے اے۔ وی۔ الیگزینڈر والے کیبنٹ مشن دا متا وی اس دیش دیاں ساریاں پارٹیاں ولوں نکار دتا گیا سی۔ لگبھگ پورا دیش سمپردائک دنگیاں دی لپیٹ وچ گھر گیا سی۔ مسلم لیگ ولوں ایلانی ‘سدھی کاروائی’ دا نتیجہ سی، کہ بنگال دی مسلم لیگ دی سرکار دی شہِ تے کولکاتہ وچ 16 اگست، 1946 والے دن جو بھیانک قتل عام ہویا سی اس وچ 5,000 توں زیادہ لوک اپنیاں جاناں گوا چکے سن اتے 15,000 بری طرحاں زخمی ہوئے سن۔
اسے سال 11 ستمبر نوں محمد علی جناح نے بمبئی (ہن ممبئی) وچ ایہہ چیتاونی دتی سی کہ ہندو انڈیا نوں پاکستان جاں مکمل سیارہ لڑائی وچوں کسے اک نوں چننا ہووےگا۔ بہار اتے نوآروالی وچ ہوئے قتل عام توں اس طرحاں لگن لگیا سی کہ دیش سچ مچّ گرہیدھّ ول ودھ رہا اے۔ مارچ 1947 دے بعد پنجاب، سرحدی صوبے اتے بلوچستان وچ دنگیاں دی جو اگّ بھڑکی سی، اوہ 15 اگست نوں دیش دی ونڈ ہو جان دے بعد ہی شانت ہوئی سی۔
انہیں دنیں برطانیہ وچ ہوئیاں عامَ چوناں وچ ستا بدلی ہو گئی۔ ونسٹن چرچل دی کنزرویٹو پارٹی دی تھاں لیبر پارٹی ستا وچ آ گئی۔ بھارت دے وائرسرائے لارڈ واویل نوں واپس بلا لیا گیا۔ اوہناں دی تھاں لارڈ ماؤنٹبیٹن نوں نواں وائسرائے تعینات کیتا گیا۔ 20 فروری، 1947 نوں وزیر اعظم لارڈ ایٹلی نے برطانوی پارلیمنٹ وچ اعلان کیتا کہ ایہہ اوہناں دا پکا ارادہ اے کہ زیادہ توں زیادہ جون 1948 تک بھارت دی ستا بھارتیاں دے ہتھاں وچ سونپ دتی جاوے گی۔ لارڈ ماؤنٹبیٹن نوں کیہا گیا کہ اوہ بھارت جا کے ساریاں متعلق پارٹیاں نال اس موضوع تے گل بات کرے اتے مسئلہ دا حل کڈھ کے کسے اک جاں اک توں زیادہ پارٹیاں دے ہتھ وچ ستا سونپ دیوے۔
23 مارچ 1947 نوں بھارت آؤندے ہی لارڈ ماؤنٹبیٹن نے ساریاں پارٹیاں دے لیڈراں نال گل بات کرنی شروع کر دتی۔ اپنی ذمہ واری توں مکت ہو کے ماؤنٹبیٹن واپس چلا گیا تے کجھ ویلے بعد اوہناں نے فرانس وچ جنمے اتے امریکہ وچ پڑھے دو پترکاراں-لیریاراں کولنس اتے ڈومنیک لیپیئیریرے نوں اک لمبا انٹرویو دتا جس وچ اوہناں نے اپنے کارجدور دیاں کئیاں اہم اتے روچک جانکاریاں دتیاں۔ ایہناں وچ ماؤنٹبیٹن دی مسلم لیگ دے پردھان محمد علی جناح نال جو ملاقات دوران گل بات ہوئی، اوہ بہت روچک اے۔
لارڈ ماؤنٹبیٹن نے اپنے عہدے دی سہں چکدیاں ہی سدھی مکھ لیڈراں نال گل بات شروع کر دتی سی۔ اوہ ہر لیڈر نوں اکلے-اکلے ملدے سن۔ اس ویلے اوہناں دا نجی سیکٹری جاں سٹاف دا وی کوئی انسان اوہناں نال نہیں سی ہندا۔ گل بات دے خاتمے دے ترنت بعد اوہ اپنے سیکٹری نوں بلا کے پورا بؤرا لکھوا دندے سن۔
ماؤنٹبیٹن اس دیش وچ پنج لیڈراں نوں خاص اہم مندے سن-مہاتما گاندھی، جواہر لال نہرو، سردار پٹیل، محمد علی جناح اتے لیاقت علی خان۔ ایہناں وچوں سردار پٹیل اتے جناح اوہناں نوں اپنے وچاراں وچ بہت سخت اتے اڑن والے انسان لگے سن۔ جناح دے تعلق وچ اوہناں دی رائے سی کہ ہر گل وچ نانہہ کہنا اوہناں دی شخصیت دا اک حصہ بن گیا سی۔ اس لئی اوہناں نال گل بات کرنا بہت مشکل کم سی۔ جناح اپنے پیش پاکستان وچ پورا پنجاب اتے پورا بنگال شامل کرنا چاہندے سن۔
ماؤنٹبیٹن نے اوہناں نوں کیہا-مینا نہیں چاہندا کہ بھارت دی ونڈ ہووے۔ جناح دا اتر سی-سانوں ونڈ چاہیدی اے۔ اسیں ہندواں تے بھروسہ نہیں کر سکدے۔ جدوں تسیں اتھوں چلے جاؤگے، اسیں بہو گنتی ہندواں دی دیا تے سدا لئی انحصار ہو جاوانگے۔ ساڈے لئی کوئی جگہ نہیں ہوویگی۔ ساڈا دمن کیتا جاویگا اتے ایہہ بہت بھیانک ہووےگا۔
جناح نے کیہا-تسیں مینوں جیؤن جوگا پاکستان دیو۔ تسیں مینوں پورا پنجاب اتے اس دے نال سندھ، سرحدی صوبہ، بنگال اتے آسام دیو۔ میں ایہہ وی چاہندا ہاں کہ تسیں مینوں اک گلیارا وی دیو جو مغربی اتے پوربی پاکستان نوں ملا سکے۔ ماؤنٹبیٹن نے کیہا-دیکھو، مسٹر جناح، تسیں کہندے ہو کہ تسیں ایہہ گل نہیں منوگے کہ گھٹگنتیاں تے بہو گنتی حکمرانی کرے۔
جناح نے جھٹ کیہا-بالکل نہیں۔
‘ٹھیک اے۔’ ماؤنٹبیٹن نے کیہا-مینوں ایہہ پتہ اے کہ پنجاب اتے بنگال وچ بہت وڈا اس طرحاں دا کھیتر اے، جس وچ اک فرقے دے لوک بہو گنتی وچ ہن۔ ایہناں نوں پوربی اتے مغربی حصےآں وچ ونڈیا جا سکدا اے۔ اس لئی جیکر تہانوں پاکستان چاہیدا تاں مینوں پنجاب اتے بنگال دی وی ونڈ کرن دی سکیم بناؤنی پویگی۔ تسیں پاکستان وچ پنجاب اتے بنگال دے ہندواں نوں شامل نہیں کر سکدے۔
اس ترک تے جناح نے بہت غصے وچ کیہا-سریمان جی، تسیں اس گل نوں نہیں سمجھدے کہ پنجاب اک دیس اے۔ اتھے انسان اک پنجابی جاں اک بنگالی پہلاں اے، ہندو جاں مسلمان بعد وچ اے۔ جیکر تسیں ایہہ صوبے سانوں دے راے ہو تاں تسیں کسے وی حالت وچ ایہناں دی ونڈ نہیں کروگے۔ اس طرحاں کرکے تسیں ایہناں صوبیاں دی جیون-طاقت نوں تباہ کر دیووگے۔ اس نال اتھے بہت خون-کھرابا ہووےگا اتے وڈا سنکٹ پیدا ہو جاویگا۔ جناح دی اس گل نال ماؤنٹبیٹن بہت خوش دسے۔ بولے-‘مسٹر جناح میں تہاڈی گل نال پوری طرحاں نال سہمت ہاں۔’
ایہہ سن کے جناح نے خوش ہندے ہوئے کیہا-‘اوہ، تسیں میری گل نال سہمت ہو؟’
ماؤنٹبیٹن بولے-‘ہاں، ایہہ صحیح اے کہ اک انسان ہندو جاں مسلمان ہون توں پہلاں نہ صرف اک پنجابی جاں بنگالی اے، پر اوہ ہور کجھ وی ہون توں پہلاں اک ہندوستانی اے۔’ تسیں جو کیہا اوہ بالکل صحیح اے اتے ٹھیک اتر اے، جس دی میں بھال کر رہا سی۔ تسیں مینوں اوہ سارے ترک دے دتے ہن جنہاں نال میں اس دیش نوں اکٹھا رکھ سکدا ہاں۔
اس اتر نال جناح اک دم حیران ہو گئے۔ بولے-‘تسیں سمجھدے نہیں ہو… جیکر تسیں اس طرحاں کروگے… تاں اسیں پھر توں ساری گل شروع کراںگے۔’
ماؤنٹبیٹن نے پچھیا-‘دیکھو، مسٹر جناح، کی ایہہ صحیح اے کہ تسیں ونڈ چاہندے ہو؟’
جناح دا اتر سی-‘ہاں، بالکل۔’
ماؤنٹبیٹن نے کیہا-‘ٹھیک اے۔ جیکر تسیں ونڈ چاہندے ہو تاں تہانوں پنجاب اتے بنگال دی ونڈ نوں وی قبول کرنا پویگا۔’
اپنی ملاقات وچ ماؤنٹبیٹن نے کیہا کہ جناح نال اس طرحاں دی گل بات اس دن کئی گھنٹیاں تک اتے اس دے بعد وی کئیاں وار چلدی رہی۔ جناح اپنے دتے ہوئے ترکاں دے جال وچ خود ہی پھس گئے سن۔
اخیر جناح نے اپنی ضدّ چھڈدے ہوئے کیہا-‘تاں، تسیں مینوں کیڑے-کھادھا پاکستان دین تے اتارو ہو۔’
ماؤنٹبیٹن نے اتر دتا-‘تسیں کہندے ہو کہ ایہہ کیڑے-کھادھا پاکستان اے۔ جیکر ایہہ کیڑے-کھادھا اے تاں میں ایہہ تہانوں نہیں دینا چاہندا۔ اصل وچ میں ایہہ چاہندا ہاں کہ تسیں بھارت نوں اکٹھا رہن دیو۔’ پر جناح پوری طرحاں نال اپنی نانہہ کہن دی عادت تے اڑے ہوئے سن۔ ماؤنٹبیٹن دی تنّ-چارن وار جناح نال ملاقات ہوئی۔ اوہناں نے تجربہ کیتا کہ ایہہ انسان کسے وی طرحاں دے ترک جاں گل بات دے ساہمنے پوری طرحاں اڑیا ہویا اے تے پکا اے۔
ماؤنٹبیٹن نے جناح نوں سمجھاؤندے کیہا-‘جیکر تسیں میرے تے یعقین کرو، جیکر تسیں کیبنٹ مشن دے مدعیاں نوں قبول کر لؤ تاں تسیں دیکھوگے کہ تہانوں کنی وڈی آزادی حاصل ہو گئی اے۔ پنجاب اتے بنگال اپنا حکمرانی خود چلا سکدے ہن۔ اس طرحاں دی آزادی امریکہ توں وی زیادہ اے۔ ایہہ پوری آزادی اے۔ اس توں زیادہ کی؟ اس نال تہانوں گھٹگنتی نوں ودھاؤن دا پورا انند وی مل سکدا اے۔ اس حالت وچ تسیں محدود طاقتاں والے مرکز نوں کسے طرحاں دا دخل دین توں روک سکدے ہو۔ کی ایہہ گل تہانوں ٹھیک نہیں لگدی؟’
جناح دا اتر سی-‘میں ہندوستان دا حصہ نہیں بننا چاہندا۔ میں اپنا سبھ کجھ گوا سکدا ہاں پر ہندو راج دے ہیٹھ نہیں رہِ سکدا۔’
ماؤنٹبیٹن اپنی ملاقات وچ کہندے ہن-‘جناح بولدے گئے… بولدے گئے… بولدے گئے۔ میں اس دا اندازا نہیں لگایا سی کہ اک سمجھدار، انگلینڈ وچ پیدا ہویا انسان اپنی بدھی نوں اس طرحاں بند کرن دے یوگ اے۔ اس طرحاں نہیں اے کہ اس نے اس نوں سمجھیا نہ ہووےگا، اس نے اپنے دماغ دے دروازے بند کر لئے سن۔ اس ویلے میں تجربہ کیتا کہ جدوں تک ایہہ انسان جیوندا اے، کجھ نہیں ہو سکدا۔ ہور کسے انسان نوں منایا جا سکدا اے، جناح نوں نہیں۔ اوہ اک اکلا انسان دا تنظیم سی۔ اس اکلے انسان نے کر دکھایا۔ بھارت دی ونڈ ہو گئی۔ ماؤنٹبیٹن دے شبداں وچ-جناح اک برا پرتبھاشالی (اول جینیئس) انسان سی۔
بھارت دی ونڈ ہو گئی۔ آزاد بھارت تے پاکستان ہوند وچ آ گئے۔ پر کنا ملّ چکا کے؟ ونڈ دی اس عمل وچ 6 لکھ توں زیادہ لوکاں نے اپنی جان گوائی۔ 50 لکھ توں زیادہ لوک مغربی پاکستان توں بھارت آئے اتے 60 لکھ توں زیادہ مسلمان اس پاسے توں مغربی پاکستان وچ گئے۔ جنآبادی دے اینے وڈے تباہی اتے ہجرت دنیا دے اتہاس وچ ہور کوئی مثال نہیں اے۔ اک انسان ٹھیک جاں غلط کی کجھ نہیں کر سکدا؟
کوئی تبصرے نہیں:
ایک تبصرہ شائع کریں