پنجابی تریخ: لاہور دی تریخ

لہور پاکستان دا دوجا بڑا شہر تے انتظامی لحاظ نال صوبہ پنجاب دا راجگڑھ اے۔ پاکستان چ لاہور اک تریخی،تجارتی تے رہتلی تھاں دی حیثیت رکھدا اے ۔

لاہور نوں پہلے عروس البلد لاہور وی کہندے سن۔ تے ایہ علاقہ ملتان دی عظیم سلطنت دا حصہ ہوندا سی۔ تے اس وقت ملتان دیاں حداں ساحل سمندر تک پھیلیاں ہوئیاں سن۔

لہور دے بارے چ سب توں پہلے چین دے واسی سوزو زینگ نے لکھیا جہڑا ہندوستان جاندے ہوئے لہور توں 630ء گزریا سی ۔ اسدی ابتدائی تریخ دے متعلق مشہور اے پر اس دا کوئی تریخ ثبوت نئیں لبھیا کہ رام چندر دے پتر لوہو نے ایہہ شہر آباد کیتا سی تے اسدا ناں لوہوپور رکھیا ۔ تے جہڑا وقت دے نال نال بگڑدا ہوئیا پہلے لہاور تے فیر لہور بنیا ۔
قدیم ہندو پراناں چ اس دا ناں " لوہ پور" یعنی لوہ دا شہر ملدا اے تے راجپوت دستاویزات چ اسدا ناں "لوہ کوٹ"یعنی لوہ دا قلعہ لکھیا ملدا اے ۔ 9ویں صدی دے مشہور سیاح الادریسی نے اسنوں لہاور دے ناں نال موسوم کیتا اے ۔ ایہہ تریخی حوالہ جات اس گل دا ٹبوت نیں کہ لہور اوائل تریخ چ ای شہرت دا حامل سی ۔ لہور دریا دے کنڈے تے شمال مغرت توں دلی جان والے رستے تے واقع ہون دی وجہ توں بیرونی حملہ آوراں لئی اک پڑاؤ دا کم دیندا سی تے ہندستان تے حملے لئی اسدی بہت زیادہ اہمیت سی ۔ " فتح البلادن" چ سنہ 664ء دے واقعات چ لہور دا ذکر ملدا اے ۔ 7ویں صدی عیسوی دے اخیر چ لہور اک راجپوت چوہان بادشاہ دا پایہ تخت سی ۔ فرشتہ دے مطابق سنہ 662ء کرمان تے پشاور دے مسلمان پٹھان قبائل اس راجہ تے حملہ آور ہوئے ، 5 مہینے لڑائی جاری رہی تے گکھڑ راجپوتاں دے تعاون نال اوہ راجہ کولوں کجھ علاقہ کھون چ کامیاب ہوگئے ۔ 9ویں صدی عیسوی چ لہور دے ہندو راجپوت چتوڑ دے دفاع لئی مقامی فوجاں دی مدد نوں گئے ۔ دسویں صدی عیسوی چ خراسان دے صوبہ دار سبکتگین لہور تے حملہ آور ہوئیا ۔ لہور دا راجہ جے پال جسدی سلطنت سرہند توں لمغان تک تے کشمیر توں ملتان تک وسیع سی مقابلے لئی آئیا ۔ اک بھٹی راجہ دے مشورے نال راجہ جے پال نے پٹھاناں نال اتحاد کرلئیا تے اس طرح اوہ حملہ آوراں نوں شکست دین چ کامیاب ہوئيا ۔ غزنی دے تخت تے قابض ہون دے بعد سبکتگین اک دفعہ فیر حملہ آور ہوئیا ۔ لمغان دے نیڑے گھمسان دی لڑائی ہوئی تے راجہ مغلوب ہوکے امن دا طالب ہوئیا ۔ طے ایہہ پائیا کہ راجہ تاوان جنگ بھرے گا ،اس مقصد لئی سبکتگین دے ہرکارے راچہ نال لہور آئے تر ایتھے آ کے راجہ معاہدے توں مکر گئیا تے ہرکاریاں نوں قید کرلئیا ۔ اس اطلاع تے سبکتگین نے غضب ناک ہوکے لہور تے اک دفعہ فیر حملہ کردتا تے اس دفعہ وی راجہ جے پال نوں شکست ہوئی تے دریاۓ سندھ دے پار دے علاقے اس دے ہتھوں نکل گئے ۔ دوجی شکست توں دلبرداشہ ہوکے راجہ جے پال نے لہور دے باہر ای خودکشی کرلئی۔
لہور پاکستان دادل تے اہم ثقافتی ورثہ اے۔ ایدی تریخ بڑی پرانی تے اپنی طرز چ نایاب اے کیونکہ ایتھے ھندو ،سکھ، مغل تے انگریزاں دے دور حکومت دیاں یادگاراں موجود نیں۔ اے ہر زمانے چ اپنی تریخ دی وجہ توں جگ چ لوکاں دی توجہ دا مرکز ریا اے۔ ایدا پاکستان دی تریخ چ ہمیشہ ای بڑااہم کردار ریا اے کیونکہ ایتھے ای پاکستان بنان دا وڈا اعلان کیتا گیا سی۔ کراچی دے علاوہ اے وڈا شھر سی جہھڑہ انگریز دور حکومت دے خاتمے دے بعد مسلمان حکومت چ آیا۔ اے ازادی توں بعد نوے نویلے پاکستان دا سب توں وڈا شھر سی جیدا انڈیا دے سرحدی علاقے امرتسر توں فاصلہ صرف 48 کلومیٹر مشرق ول سی۔ دوجے لفظاں چ ایتھوں انڈیا جان دا راہ سب توں سوکھا تے نیڑے ھیگا اے۔ پاکستان بنن توں پھلاں ہندو، سکھ تے مسلماناں دی وڈی ابادی ایتھے کٹھیاں رہندی سی تے ازادی ویلے ایتھے بڑی وڈی گنتی چ خون خرابہ تے جھگڑے فساد ھوئے جناں چ بڑے لوکی اپنیاں جندڑیاں توں گئے۔
لہور دی تریخ دے کئی پہلو تے دور نیں جتھوں پتا لگدا اے کہ لہور دی تریخ بڑی قدیم اے تے اینے ہر طرح دے زمانے ویکھے نیں۔

راجپوتاں دا دور
غزنوی توں دہلی سلطنت دا دور
مغل دور
افغان دور
مرہٹہ دور
سکھ دور
برطانوی دور
پاکستان دی ازادی

حصے

مڈھلی تریخ

لاہور دے متعلق آکھیا جاندا اے کہ اس شہر نوں پرانے ویلے چ لوپور (Lavapur) کہیا جاندا سی کیونجے اسنوں لونے آباد کیتا سی تے اس دے جڑویں بھائی کُش نے قصور نوں وسایا سی، لو تے کُش دونے رام دے پتر سن ۔ جنہاں دا ذکر ہندو مذہبی کتاب رامائن چ تفصیل نال ہویا اے۔اس شہر دا پرانا ناں لوپور (معنی:لو دا علاقہ/شہر) ہویا کردا سی بعد چ اسنوں لاہور کہیا جان لگا ، لاہور دو لفظاں دا مجموعہ اے یعنی لوہ جاںلاہ جس دا مطلب لَو تےآور جس دا مطلب قلعہ اے، یعنی لاہور دا مطلب لو دا قلعہ اے۔^[1]
لہور دے پرانے ناواں چ لوپور ،لوہ پور ، لاہوپور تے لہاور اے جہڑا مگروں لہور جاں لاہور بن گیا ۔
اس دے علاوہ لاہور دے بارے چ سبتوں پہلے چین دے واسی سوزو زینگ نے لکھا جو ہندوستان جاندے ہوئے لاہور توں 630 عیسوی چ لنگھیا۔ اس شہر دی شروع دی تریخ دے بارے چ لوکاں چ مشہور اے کہ رام چندر جی دے پتر "لوہو" جاںلَو نے ایہ بستی وسائی سی۔ پرانے ہندو "پراناں" چ لاہور دا ناں "لوہ پور" یعنی لوہ دا شہر ملدا اے۔ راجپوت دستاویزاں چ اسنوں "لوہ کوٹ" یعنی لوہ دا قلعہ دے ناں نال پکاریا گیا اے۔ نویں صدی عیسوی دے مشہور سیاح "الادریسی" نے اسے "لہاور" دے ناں نال دسیا اہے۔ ایہ پرانے حوالے اس گل دے نشان نیں کہ شروعاتی تریخ توں ہی ایہ شہر اہمیت دا حامل سی۔ حقیقت چ اس دا دریا دے کنڈے اُپر تے اک ایہوجہے راستے اتے جو صدیاں توں باہرلے حملہ آوراں دا لانگھا رہا اے، اتے واقع ہونا اس دی اہمیت دی وجہ اے۔"فتح البلادن" چ لکھے سنہ 664 عیسوی دے واقعاں چ لاہور دا ذکر ملدا اے جس توں اس دا اہم ہونا ثابت ہوندا اے۔

7ویں صدی توں مغل ویلے تک

راجپوت دور جاں ہندر شاہیاں

تقریبا ستویں صدی عیسوی دے آخری دہاکےآں چ لاہور اک راجپوت چوہان بادشاہ دا راجگڑھ سی۔ محمد قاسم فرشتہ دے مطابق سنہ 682 عیسوی چ کرمان تے پشاور دے مسلم پٹھان قبیلے راجہ اتے حملہ آور ہوئے۔ پنج مہینے تک لڑائی جاری رہی تے بالآخر سالٹ رینج دے گکھڑ راجپوتاں دے تعاون نال اوہ راجہ توں اس دے کجھ علاقے کھوہن چ کامیاب ہو گئے۔ نویں صدی عیسوی چ لاہور دے ہندو راجپوت چتوڑ دے دفاع لئی مقامی فوجاں دی مدد نون پہنچے۔دسویں صدی عیسوی چ خراسان دا صوبیدار سبکتگین اس پر حملہ آور ہوا۔ لاہور دا راجہ جے پال جس دی سلطنت سرہند توں لمغان تک تے کشمیر توں ملتان تک وسیع سی مقابلہ لئی آیا۔اک بھٹی راجہ دے مشورے اتے راجہ جے پال نے پٹھاناں دے نال اتحاد کر لیا تے اس طرح اوہ حملہ آور فوج نوں اران چ کامیاب رہیا۔ غزنوی سلطنت دے تخت اتے مل مارن دے بعد سبکتگین اک وار فیر حملہ آور ہویا۔ لمغان دے نیڑے لڑائی ہارن مگروں راجہ جے پال امن منگن لگا۔ طے ایہ ہویا کہ راجہ جے پال تاوان جنگ دی ادائیگی کرے گا تے سلطان نے اس مقصد لئی اپنے بندے راجہ دے نال گھلے۔ لاہور پہنچ کے راجہ نے معاہدے توں پھر گیا تے سبکتگین دے بندےآں نوں پھڑ لیا۔ اس اطلاع اتے سلطان دوبارہ لاہور اتے حملہ آور ہویا۔ اک وار فیر جنگ ہوئی تے اک وار فیر جے پال نوں شکست ہوئی تے دریائے سندھ توں پرے دا علاقہ اس دے ہتھوں نکل گیا۔ دوجی وار مسلسل شکست اتے دلبرداشتہ ہو کے راجہ جے پال نے لاہور دے باہر خودکشی کر لی۔ معلوم ہوندا ا کہ سلطان دا مقصد صرف راجہ کو سبق سکھانا سی کیونجے اس نے فتح کیتے علاقےآں نوں اپنی سلطنت چ شامل نہیں کیتا ۔

عرب عمل دخل

44ھ / 664ء چ سیستان دے حکمران عبدالرحمٰن بن سمرۃ نے شورش کچلن لئی بست کیش (ہلمند دے تھاں)، زمند داور تے رخج ول پیش قدمی کیتی تے زابل وادی ترنک توں ہندا ہویا پہلے غزنی فیر کابل پہنچ گیا تے منجیقاں دی مدد نال کابل فتح کرلیا۔ ایسے سال ابن مسرق دے حکم نال مہلب بن ابی صفرہ اک لشکر لے کے پشاور ول ودھیا تے کابل شاہ نوں شکست دتی، جس دے نال ست ’ژندپیل‘ سن تے ہر ژندپیل دے نال چار ہزار سوار سن۔ اس دے بعد مہلب نے دریائے سندھ پار کیتا تے لاہور ملتان توں ہنندا ہویا قندابیل نوں فتح کردا ہویا بوہت سارا مال غنیمت لے کے واپس ہوئیا۔

غزنوی سلطنت تے لہور

1008عیسوی چ جدوں سبکتگین دا پتر سلطان محمود غزنوی ہندوستان اتے حملہ آور ہویا تاں جے پال دا پتر آنند پال اک وڈا لشکر لے کے پشاور دے لاگے مقابلہ لئی آیا۔ محمود دی فوج نے آتش گیر مادے دی گولہ باری کیتی جس نال آنند پال دے لشکر چ بھگدڑ مچ گئی تے اس دی ہمت ٹُٹ گئی۔ سٹے چ کجھ فوج بھج گئی تے باقی ماری گئی۔ اس شکست دے باوجود لاہور بدستور محفوظ رہیا۔ آنند پال دے بعد اس دا پتر جے پال تخت نشین ہویا تے لاہور اتے اس خاندان دی عملداری 1022 تک برقرار رہی حتٖی کہ محمود اچانک کشمیر توں ہوندا ہویا لاہور اتے حملہ آور ہویا۔ جے پال تے اس دا خاندان اجمیر پناہ گزین ہویا۔اس شکست دے بعد لاہور غزنوی سلطنت دا حصہ بنیا تے فیر کدی وی کسے ہندو سلطنت دا حصہ نہیں رہیا۔محمود دے پوتے مودود دے ویلے چ راجپوتاں نے شہر نوں واپس لین لئی چڑھائی کیتی پر چھ مہینے دے محاصرے دے بعد ناکام واپس ہوئے۔ لاہور اتے قبضہ کرن دے بعد محمود غزنوی نے اپنے پسندیدہ غلام ملک ایاز نوں لاہور دا گورنر مقرر کیتا جِس نے شہر دے دوالے دیوار کندھ بنان دے نال نال قلعہ لاہور دی وی نیہہ رکھی۔ ملک ایاز دا مزار آج وی بیرون ٹکسالی دروازہ لاہور دے پہلے مسلمان حکمران دے مزار دے طور اتے جانیا جاندا اے۔ غزنوی سلطنت دے شروع دے اٹھ حکمراناں دے دور چ لاہور دا انتظام صوبے داراں راہیں چلایا جاندا سی پر مسعود دوم دے دور چ (1114۔ 1098) دارالحکومت عارضی طور اتے لاہور منتقل کر دتا گیا۔اس دے بعد غزنوی خاندان دے بارویں بادشاہ خسرو دے دور چ لاہور اک وار فیر راجگڑھ بنا دتا گیا تے اس دی ایہ حیثیت 1186 چ غزنوی سلطنت دے زوال تک برقرار رہی۔ غزنوی خاندان دے زوال دے بعد غوری سلطنت تے دلی سلطنت دے غلاماں ٹبر دے دور چ لاہور سلطنت کے خلاف سازشوں کا مرکز رہیا۔ حقیقت چ لاہور ہمیشہ پٹھاناں دے مقابلے چ مغل سلطنت دے حکمراناں دی حمایت کردا رہیا۔
دکھن ول محمود دی پہلی جنگی مہم ملتان دی اسماعیلی بادشاہت دے خلاف سی ، جس دا مقصد خلافت عباسیہ دے خلیفہ دی سیاسی حمایت تے منظوری حاصل کرنا سی ۔ اس موقعے تے لہور تے کشمیر دے ہندو راجہ جے پال نے سلطان محمود غزنوی دے پیؤ سبکتگین دے ہتھوں اپنیاں پہلیاں شکستاں دا بدلہ لین دی کوشش کیتی ، سبکتگین نے 980ء دے دہاکے چ جے پال دے اک وڈے علاقے تے مل مار لیا سی ۔ اس دے بعد اسدے جانشین پتر آنند پال نے اپنے پیؤ دی خودکشی دا بدلہ لین دیاں کوششاں جاری رکھیاں (جے پال نے محمود دے ہتھوں شکست کھان مگروں خودکشی کر لئی سی)۔ اس نے ہندو راجےآں دا اک طاقتور وفاق بنایا جس نوں محمود دے ہتھوں غیر متوقع شکست ہوئی جدوں اینہاں دے ہاتھی جنگ دے عروج چ میدان جنگ توں واپس بھج آئے جس نال محمود نوں 1008ء اک وار فیر لہور ج فتح حاصل ہوئی تے محمود دے اقتدار چ اپدھاپورہ دے ہندو شاہی علاقے آ گئے ۔

ایاز بطور صوبیدار لہور

ایاز سلطان محمود غزنوی دا محبوب غلام تے مشیر سی ، اسدا پورا ناں ابوالنجم ایاز سی۔ باوجود قرب سلطانی دے اس دی زندگی بوہت سادہ تے کفایت شعارانہ سی۔ اوہ زمانہ قرب سلطانی توں پہلے دا مفلسانہ لباس بطور یادگار اپنے کول صندوق چ محفوظ رکھے رکھدا تے جدوں کدی اس یادگار نوں ملاحظہ کردا تاں یاز قدر خود بشناس کہندا یعنی ایاز توں اپنی ماضی دی حیثیت نوں بھل نہ جانا۔ مورخین دا خیال اے کہ وزیرآباد کے قریب سوہدرہ دا قصبہ ایسے ایاز نے آباد کیتا سی۔ 1036ء دے لگ بھگ ایاز لاہور کا صوبیدار مقرر ہویا۔ تے ایتھے وفات پائی ۔ اس دا مزار چوک رنگ محل چ اے۔

لہور بطور غزنی سلطنت دا راجگڑھ=

غزنوی سلطنت دے شروع دے اٹھ حکمراناں دے دور چ لاہور دا انتظام صوبے داراں راہیں چلایا جاندا سی پر مسعود دوم دے دور چ (1114۔ 1098) دارالحکومت عارضی طور اتے لاہور منتقل کر دتا گیا۔اس دے بعد غزنوی خاندان دے بارویں بادشاہ خسرو دے دور چ لاہور اک وار فیر راجگڑھ بنا دتا گیا تے اس دی ایہ حیثیت 1186 چ غزنوی سلطنت دے زوال تک برقرار رہی۔ لہور 1163 توں 1186 تک غزوی سلطنت دا راجگڑھ رہیا ۔
ہندو شاہیاں دے 1010ء چ سلطان محمود غزنوی ہتھوں خاتمے مگروں پنجاب غزنوی سلطنت دا حصہ بنیا تے 1151ء غزنی اتے غوریاں دے مل مگروں لہور باقی بچی غزنوی سلطنت دا راجگڑھ بن گیا تے 1186ء چ غزنی سلطنت دے خاتمے مگروں غوری سلطنت دا انگ بن گیا تے 1206ء چ دلی سلطنت دے ٹرن نال پنجاب دلی سلطنت دے ماتحت آ گیا ۔

لہور دے پہلے مسلمان بزرگ

بی بی پاکدامن

بی بی پاکدامن لاہور میں واقع ایک مزار کو کہا جاتا ہے جو کہ رقیہ بنت علی رضی اللہ عنہ کا ہے۔ اس مزار کی خصوصیت یہ ہے کہ یہاں اہل بیت یعنی کہ نبی کریم صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم کے خاندان کی چھ خواتین کے مزارات یہاں واقع ہیں۔ رقیہ بنت علی ابن ابی طالب چوتھے خلیفہ حضرت علی ان ابو طالب کی بیٹی ہیں۔ آپ حضرت عباس ابن علی کی سگی بہن ہیں اور حضرت مسلم بن عقیل کی زوجہ ہیں۔ دوسری خواتین کے بارے میں کہا جاتا ہے کہ وہ حضرت مسلم بن عقیل کی بہنیں اور بیٹیاں ہیں۔ کہا جاتا ہے کہ یہ خواتین سانحہ کربلا کے بعد یہاں تشریف لائیں-(بتاریخ اکتوبر 10 680ء) بعض علماء کے خیال میں رقیہ دراصل سید احمد توختہ (بارہویں صدی) کی بیٹی تھیں۔ بی بی پاکدامن گڑھی شاہو اور ریلوے سٹیشن کے درمیانی علاقہ میں واقع ہے۔ یہاں پہنچنے کا سب سے آسان راستہ ایمپریس روڈ کی جانب سے ہے جو کہ پولیس لائنز کے بالمقابل ایک چھوٹی سڑک کے بائیں جانب واقع ہے۔

میراں حسین زنجانی

سید میراں حسین زنجانی دا انہاں قدیم اکابراولیاء چ شمار ہوندا اے جنہاں نے لاہور چ اسلام دا نور پھیلایا۔
سید میراں حسین زنجانی ؒ نے 44 سال تک لاہور چ قیام فرمایا۔ اس عرصہ چ آپ دے شب و روز ذکر الٰہی تے تبلیغ اسلام چ گزرے۔ ایتھے تک کہ آپ بیمار ہوگئے تے بستر علالت اتے دراز ہوگئے۔ مریداں تےعقیدت منداوں نے تیمار داری شروع کردتی۔ تے آپ نے لہور چ وفات پائی ۔
غسل تے کفن دینے دے بعد جدوں 20 شعبان صبح دے وقت آپؒ دا جنازہ شہر توں باہر لیایا جارہیا سی تاں عین ایسے وقت سید علی ہجویریؒ لاہور چ داخل ہورہے سن اس واقعہ دی تفصیل ایویں اے۔ فوائد الفواد چ اے۔سید علی ہجویریؒ وی ابوالفضل ختلیؒ دے مرید سن۔ فیر جدوں سید علی ہجویریؒ دی روحانی تربیت مکمل ہوگئی تے اک دن شیخ نے آپؒ نوں مخاطب کردے ہوئے فرمایا سید علی ہن وقت آگیا اے کہ تسیں وی سفر ہجرت اختیار کرو تے لاہور پہنچ کے بت خانہ ہند چ اذان دیو۔ حکم شیخ دے بعد سید علی ہجویریؒ نے حیرت نال اظہار کردے ہوئے عرض کیتی سیدی ! اوتھے تاں میرے بھائی میراں حسین زنجانی ؒ موجود نیں۔ شیخ ابوالفضل ختلی ؒ نے فرمایا توانوں عذر دی بجائے تعمیل نال غرض رکھنی چاہدی اے۔ جدوں سید علی ہجویریؒ لاہور چ داخل ہوئے تاں سید میراں حسین زنجانی ؒ دا جنازہ ” باغ زنجان“ ول لے جایا جارہا سی۔ ایہ اوہی باغ سی جتھے سید میراں حسین زنجانی ؒ اکثر ذکرالٰہی چ مشغول رہیا کردے سن۔ سید علی ہجویریؒ نے لوکاں توں پوچھیا ایہ کس دا جنازہ اے لوکاں نے جواب دتا کہ ایہ سید میراں حسین زنجانی ؒ نیں۔ اس گل اتے سید علی ہجویریؒ حیران ہوگئے ہن آپ نوں اندازہ ہویا کہ حکم شیخ چ مصلحت پوشیدہ ےی۔سید علی ہجویریؒ نے کفن کھول کے آپؒ دے نورانی چہرے دی زیارت کیتی۔ سید علی ہجویریؒ نے سید میراں حسین زنجانی ؒدے جنازے نوں کندھا دتا۔ آپؒ دا جنازہ سید علی ہجویریؒ نے پڑھایا تے اپنے ہتھ نال لحد چ اُتاریا۔ آپ نوں اوسے تھاں دفن کیتا گیا جتھے آپؒ عبادت کردے ہندے سی۔ اس جگہ دا ناں ”باغ زنجان“ اے۔ حتھے آج کل آپؒ دا مزار مبارک اے۔ایہ واقعہ 431ہجری دا اے۔
سید میراں حسین زنجانی ؒ دا روضہ مبارک چاہ میراں لاہور چ اے۔ شمالی لاہور چ آپ دا روضہ مبارک بوہت زیادہ مشہور تے انتہائی اہمیت دا حامل اے۔ جس دی بناء اتے لوک دور تے نزدیک توں آپؒ دے مزار اتے اکثر حاضری دیتدے رہندے نیں۔ آپؒ دی قبر مبارک اتے گنبد بنیا ہویا اے۔ مزار دے احاطہ دے باہر اک کشادہ صحن اے۔ غرض کہ ایہ آپؒ دا مزار تدفین توں لے کے اج تک قائم تے دائم اے۔بوہت عرصہ تک باغ زنجان چ رہیا بعد چ اک چار دیواری بنا دتی گئی ^[2] ^[3]

داتا گنج بخش

سید ابو الحسن علی بن عثمان الجلابی الہجویری ثم لاہوری جینوں داتا گنج بخش (400ھ توں 465ھ ،، 1009ء توں 1079ء) وی کیندے نیں افغانستان دے تھاں غزنی دے پنڈ ہجویر توں لاہور آۓ سن ایسے لئی اوناں نوں علی ہجویری وی کیا جاندا اے ۔داتا گنج بخش غزنی سلطنت]] دے لہور اتے مل ویلے ایتھے آئے سن ۔

دلی سلطنت ویلہ

شہاب الدین غوری دا لہور اتے مل

پاکستان ، لہور انارکلی چ قطب الدین ایبک دا مزار

12ویں صدی چ شہاب الدین غوری نے غزنی ، ملتان ، سندھ ، لہور تے دلی نوں فتح کیتا تے اینہاں نوں سلطنت غوریہ داحصہ بنا لئیا ۔

شہاب الدین دی فتحاں

شہاب الدین غوری نے اپنی فتوحات کا آغاز ملتان اور اوچ سے کیا اور 1175ء میں دونوں شہر فتح کرلئے اس کے بعد 1179ء میں پشاور اور 1182ء میں دیبل کو فتح کرکے غوری سلطنت کی حدود کو بحیرہ عرب کے ساحل تک بڑھادیں۔ شہاب الدین نے 1186ء میں لاہور پر قبضہ کرکے غزنوی خاندان کی حکومت ہمیشہ کے لئے ختم کردی۔
فتح لاہور کے بعد شہاب الدین نے بھٹنڈہ فتح کیا جس پر دہلی اور اجمیر کے ہندو راجہ پرتھوی راج چوہان ایک زبردست فوج لے کر اس کے مقابلے پر آیا اور تلاوڑی کےمیدان میں شہاب الدین کو شکست دی لیکن شہاب نے اگلے ہی سال پچھلی شکست کا بدلہ چکاتے ہوئے نہ صرف پرتھوی راج کو شکست دی بلکہ وہ جنگ میں مارا بھی گیا۔ شہاب نے آگے بڑھ کر دہلی اور اجمیر کو فتح کرلیا اور اس کے سپہ سالار بختیار خلجی نے بہار اور بنگال کو زیرنگیں کیا یوں پورا شمالی ہندوستان اور پاکستان مسلمانوں کے قبضے میں آگیا۔
شہاب الدین محمد غوری کی فوجی کارروائیاں موجودہ پاکستان کے علاقے سے شروع ہوئیں اور وہ مشہور عالم درہ خیبر کے بجائے درہ گومل سے پاکستان میں داخل ہوا۔ اس نے سب سے پہلے ملتان اور اوچ پر حملے کئے جو غزنویوں کے زوال کے بعد ایک بار پھر اسماعیلی فرقے کا گڑھ بن گئے تھے ۔ یہ اسماعیلی ایک طرف مصر کے فاطمی خلفاء کے ساتھ اور دوسری طرف ہندوستان کے ہندوؤں سے قریبی تعلق قائم کئے ہوئے تھے ۔ غور کے حکمران عام مسلمانوں کی طرح عباسی خلافت کو تسلیم کرتے تھے اور اسماعیلیوں کی سرگرمیوں کو مسلمانوں کے مفادات کے خلاف سمجھتے تھے ۔ محمد غوری نے 571ھ بمطابق 1175ء میں ملتان اور اوچ دونوں فتح کرلئے اس کے بعد 575ھ بمطابق 1179ء میں محمد غوری نے پشاور اور 576ھ بمطابق 1182ء میں دیبل کو فتح کرکے غوری سلطنت کی حدود کو بحیرہ عرب کے ساحل تک بڑھادیں۔ لاہور اس کے نواح کا علاقہ ابھی تک غزنوی خاندان کے قبضے میں تھا جن کی حکومت غزنی پر جہانسوز کے حملے کے بعد لاہور منتقل ہوگئی تھی۔ شہاب الدین محمد غوری نے 582ھ بمطابق 1186ء میں لاہور پر قبضہ کرکے غزنوی خاندان کی حکومت کو بالکل ختم کردی۔

لہور چ قطب الدین ایبک دی تخت نشینی

جدوں سلطان محمد غوری (شہاب الدین غوری)15 مارچ 1206ء نوں جہلم دے لاگے گکھڑاں دے ہتھوں مارئیا گئیا تے ایبک نے جون 1206ء نوں لہور چ اپنی تخت نشینی دا اعلان کر دتا ۔
1206ء میں غوری کی شہادت کے بعد قطب الدین نے غوری سلطنت کے ہندوستانی حصوں پر اپنی حکومت کا اعلان کردیا۔ اس نے پہلے لاہور کو دارالحکومت قرار دیا جسے بعد ازاں دہلی منتقل کردیا گیا۔

نومبر 1210ء چ لہور چ چوگان (پولو) کھیڈے ہوئے گھوڑے توں ڈگ دے مر گئیا تے انارکلی لہور دی اک گلی (ایبک روڈ)چ دفن ہوئیا۔
قطب الدین ایبک کا بیٹا جو اس کے مرنے کے بعد 1210ء میں تخت سلطنت پر بیٹھا۔ نااہل اور آرام طلب تھا اس لیے سلطنت کا انتظام نہ سنبھال سکا۔ لاہور کے علاوہ دوسرے ترک سرداروں نے بھی اسے بادشاہ تسلیم کرنے سے انکار کردیا۔ دہلی کے ترکوں نے شمس الدین التمش کو بادشاہ بنا دیا۔ اس نے ایک سال کے اندر اندر آرام شاہ کا خاتمہ کر دیا۔

معز الدین بہرام قرون وسطیٰ میں ہندوستان کی سلطنت دہلی کا چھٹا سلطان تھا جو خاندان غلاماں سے تعلق رکھتا ہے۔ وہ شمس الدین التمش کا بیٹا اور رضیہ سلطانہ کا بھائی تھا۔ جب رضیہ بھٹنڈہ میں مقیم تھی تو بہرام نے اپنی بادشاہت کا اعلان کردیا۔امرائے چہلگانی اس کے معاون ومدد گار تھے یہ امراء بادشاہ گر کہلاتے تھے ۔ رضیہ نے اپنے شوہر اور بھٹنڈہ کے سردار ملک التونیا کے ساتھ مل کر تخت واپس لینے کی کوشش کی لیکن گرفتار ہوئی اور ماری گئی۔
بہرام شاہ کا دوسالہ دور بدامنی کا دور رہا کیونکہ امرائے چہلگانی ایک دوسرے کے خلاف سازشوں میں مصروف رہے۔وہ بادشاہ کے حکم کو بھی تسلیم نہیں کرتے تھے ۔ اس کے دور کا ہم واقعہ منگولوں کا لاہور پر حملہ ہے۔مغل سردار اوغدائی خان نے غزنی اور قندوز پر قبضہ جمانے کے بعد اپنے جرمیل دایار کو لاہور حملہ کرنے کے لئے روانہ کیا ۔سلطان دہلی کے پا س ان کامقابلہ کرنے کی ہمت نہ تھی اس کے امراء سازشوں میں مصروف تھے اس لئے پنجاب اور لاہور کا دفاع ممکن نہ تھا ۔1240ء کے موسم سرما میں منگول وادئ سندھ پر حملہ آور ہوئے انہوں نے وسیع پیمانے پر تباہی پھیلائی عورتیں،بچے ،مرد ،بوڑھے سب ان کے ظلم کا نشانہ بنے۔لاہوراور اس کے گردو نواح کی تمام بستیوں کو تباہ وبرباد کرنے کے بعد وہ واپس چلے گئے ۔31 دسمبر1241ء کو منگول جرنیل ایک حادثہ میں دایار مارا گیا ۔ بہرام شاہ اپنے دو سالہ دور اقتدار کے بعد 15 مئی 1242ء میں اپنی ہی فوجوں کے ہاتھوں مارا گیا۔ اس کے مارے جانے کے بعد سلطان رکن الدین فیروزشاہ کے بیٹے علاؤ الدین مسعودشاہ نے اقتدار سنبھالا۔

لہور اتے چنگیز خان دا حملہ

1241 عیسوی چ چنگیز خان دیاں فوجاں نے سلطان غیاث الدین بلبن دے پتر شہزادہ محمد دی فوج نوں راوی دے کنڈے شکست دتی تے حضرت امیر خسرو نوں گرفتار کر لیا۔ اس جت مگروں چنگیز خان دیاں فوجاں نے لاہور نوں تباہ برباد کیتا۔

عالمگیری دروازہ

امیر تیمور دا لہور اتے حملہ

خلجی تے تغلق شاہاں دے ویلےآں چ لاہور نوں کوئی قابلِ ذکر اہمیت حاصل نئیں سی تے اک وار گکھڑ راجپوتاں نے اسنوں لوٹیا۔ 1397 چ امیر تیمور برصغیر اتے حملہ آور ہویا تے اسدے لشکر دی ایک ٹکڑی نے لاہور فتح کیتا۔ پر چنگیز خان برعکس امیر تیمور نے لاہور نوں تباہ برباد نئیں کیتا تے اک افغان سردار خضر خان نوں لاہور دا صوبہ دار مقرر کیتا۔اس دے مکروں لاہور دی حکومت کدی حکمران ٹبر تے کدی گکھڑ راجپوتاں دے ہتھ رہی ایتھے تک کہ 1436 چ بہلول خان لودھی نے اسنوں فتح کیتا تے اسنوں اپنی سلطنت چ شامل کر لیا۔ بہلول خان لودھی دے پوتے ابراہیم لودھی دے راج ویلے چ لاہور دے افغان صوبہ دار دولت خان لودھی نے بغاوت کیتی تے اپنی مدد لئی مغل شہزادے بابر سدیا ۔

خضر خان

خضر خان ،سلطنت دلی دے حکومت کرن آلے تغلق ٹبر دے عہد چ ملتان دا حاکم سی ۔ امیر تیمور دے ہندستان تے حملے چ اس نال مل گئیا تے اس بنا تے لہور ، دیپالپور تے ملتان دا حاکم بنا دتا گئیا ۔ دلی دے سلطان محمود تغلق دے مرن مگروں دلی فتح کر کے سادات ٹبر دی نیونہہ رکھی تے اپنے پتر مبارک شاہ نون اپنا جانشین مقرر کیتا ۔
1412ء سلطان محمود تغلق دے مرن مگروں سلطنت دلی چ کئی سال ہنگامے رہے تے سادات ٹبر مضبوط حکومت قائم کرن چ کامیاب نئیں ہو سکئیا ۔ پر 1451ء چ لہور تے سرہند دے پٹھان صوبے دار بہلول لودھی (1451ء توں 1489ء) نے دلی تے مل مار کے اک وار فیر مضبوط حکومت قائم کر دتی جہڑی لودھی سلطنت کہلائی ۔ اسنے جونپور وی فتح کر لئیا جتھے اک آزاد حکومت قائم ہو گئی سی ۔
دلی دی ایہہ لودھی سلطنت اگرچہ جونپور توں ملتان تک پھیلی ہوئی سی ، پے دلی دی مرکزی حکومت دے مقابلے چ بوہت چھوٹی سی ۔ اسدی حیثیت ساریاں مقامی حکومتاں وانگ صرف اک صوبائی حکومت دی سی ۔

مغلیہ ویلہ

لاہور مغلیہ دور چ

1524 توں 1752 تک لاہور مغلیہ سلطنت دا حصہ رہیا۔ مغل جوکہ حقیقت چ تعمیرات دے کماں چ مشہور سن تے جنہاں نے ہندوستان چ وڈیاں تعمیراں کرکے ہندوستان نوں خوبصورت عمارتاں دا وادھا کیتا ،مغلاں نے لاہور چ وی مختلف تریخی تے قابل ذکر تھانواں دی نیہہ رکھی جنہاں چ بادشاہی مسجد سبتوں اتے اے، جو اورنگزیب عالمگیر دے ویلے چ بنی۔لاہور مغل دور حکومت چ 1585 توں لے کر 1598 تک سلطنت دا راجگڑھ وی رہیا اے۔

بابر

بابر پہلے سے ہی ہندوستان پر حملہ کرنے کے بارے میں سوچ رہا تھا اور دولت خان لودھی کی دعوت نے اس پر مہمیز کا کام کیا۔ لاہور کے قریب بابر اور ابراہیم لودھی کی افواج میں پہلا ٹکراؤ ہوا جس میں بابر فتحیاب ہوا تاہم صرف چار روز کے وقفہ کے بعد اس نے دہلی کی طرف پیشقدمی شروع کر دی۔ ابھی بابر سرہند کے قریب ہی پہنچا تھا کہ اسے دولت خان لودھی کی سازش کی اطلاع ملی جس پر وہ اپنا ارادہ منسوخ کر کے لاہور کی جانب بڑھا اور مفتوحہ علاقوں کو اپنے وفادار سرداروں کے زیرِانتظام کرکے کابل واپس ہوا۔ اگلے برس لاہور میں سازشوں کا بازار گرم ہونے کی اطلاعات ملنے پر بابر دوبارہ عازمِ لاہور ہوا۔ مخالف افواج راوی کے قریب مقابلہ کے لئےسامنے آئیں مگر مقابلہ شروع ہونے سے پہلے ہی بھاگ نکلیں۔ لاہور میں داخل ہوئے بغیر بابر دہلی کی طرف بڑھا اور پانی پت کی لڑائی میں فیصلہ کن فتح حاصل کرکے دہلی کے تخت پر قابض ہوا۔ اس طرح ہندوستان میں مغلیہ سلطنت کی ابتداء لاہور کے صوبہ دار کی بابر کو دعوت سے ہوئی

ہمایوں

مغلوں میں جانشینی کا کوئی قانون نہیں تھا ایک بادشاہ کے مرنے کے بعد اس کے بیٹوں اور رشتہ داروں کے درمیان جنگ چھڑ جاتی جو شہزادہ اپنے حریفوں کو شکست دے دیتا وہ تخت مغلیہ کا وارث بن جاتابابر کو اپنے ماموں اور چچا سے لڑنا پڑ ااس کا بھائی جہا نگیر مرزابھی اس کے لئے دردر سر بن گیا ۔بابر کی موت کے بعد اس کا بیٹا ہمایوں سربراہ بنا اسے اپنے بھائیوں کی دشمنی اور مخالفت کا سامنا کرنا پڑا۔انہوں نے ہر محاذپر اس کے ساتھ دشمنی کی ہمایوں کو افغان سرداروں کی مخالفت کی وجہ سے نقصان اٹھانا پڑامگر اس کے بھائی اسے شکست دے کر تخت دہلی حاصل کرنا چاہتے تھے انہوں نے قدم قدم پر اسے پریشان کیا افغان سردار شیر خان سوری نے اسے شکست دے کر دہلی چھوڑنے پر مجبور کیا ہمایوں دہلی چھوڑ کر لاہور پہنچا افغان فون نے اسے لاہور سے بھی بھگا دیا ہمایوں شکست کھا کر ملتان جاپہنچا ۔کامران مرزا نے ملتان میں قیام کے دوران اس کی خواب گاہ کو توپ سے اڑانے کی کوشش کی۔مگر ہمایوں محفوظ رہا بالآخر وہ سندھ کے راستے ایران جاکر پناہ گزین ہوا ۔پندرہ سال بعد1555ء میں اس نے ایک بار پھر مغل سلطنت حاصل کی مگر ایک سال سے کم عرصہ میں اس کا انتقال ہوگیا ہمایوں کے بعد اکبر بادشاہ بنا کسی نے اکبرکی مخالفت نہیں کی صرف اس کا سوتیلا بھائی مرزا عبدالحکیم سازشی امراء کے بھڑکانے پر فوج لے کر لاہورپر حملہ آور ہو امگر اکبری فوج نے اسے شکست دے کر گرفتار کرلیا اس نے تمام عمر قید میں گذاری۔ اکبر کے بعد اس کا بیٹاجہانگیر تخت نشین ہو ا،اس کے بیٹے خسرو نے جہانگیر کے خلاف بغاوت کردی ۔جہانگیر نے باغی فوج کو شکست دے کر باغیوں کو سرعام پھانسی دی اور شہزادہ خسرو کو اندھاکروادیا اس نے تمام عمر قید میں گذاری۔جہانگیر کے بعد شہزادہ خرم شاہجہان کے لقب سے تخت نشین ہوا اس کی مخالفت اس کے بھائی شہزادہ شہر یار اور شہزادہ دوار بخش نے کی مگر شاہجہان کے وفاداروں نے انہیں شکست دے کر گرفتار کر لیا ۔شہزادے شہریار کو اندھا کردیا گیا جبکہ شہزادہ داور بخش مارا گیا ۔ 1258ء میں شاہجہان کی زندگی میں ہی اس کے بیٹوں (داراشکوہ،اورنگ زیب ،شجاع اور مراد )کے درمیان تخت کے حصول کے لئے خونریز جنگیں ہوئیں جس میں اورنگ زیب کو فتح نصیب ہوئی جب کہ تمام شہزادے جان سے ہاتھ دھو بیٹھے اورنگ زیب نے اپنے باپ شاہ جہان کو لال قلعے میں نظر بند کردیا اور اپنی بادشاہت کا اعلان کردیا۔ 1707ء میں اورنگ زیب کے انتقال کے بعد ایک بار پھر جانشینی کی جنگ چھڑ گئی `جس میں شہزادہ اعظم ،معظم اور کام بخش نے حصہ لیا شہزادہ معظم کامیاب رہا جبکہ دوسرے شہزادے جنگوں میں مارے گئے۔اورنگ زیب کی وفات کے دس سال بعد کے عرصہ میں سات خون ریز جنگیں ہوئیں جس میں مغل حکومت کا بہت بڑا نقصان ہوا۔لاتعداد جرنیل،سپاہی اور جنگی فنون کے ماہرین مارے گئے ۔جس کی وجہ سے مغل یہ سلطنت کمزور ہوگئی ۔

اکبر

لہور بطور اکبر دا راجگڑھ

لاہور مغل دور حکومت چ 1585 توں لے کر 1598 تک سلطنت دا راجگڑھ وی رہیا اے۔
بنگال تے گجرات تے مل مارن مگروں 1581 تک اکبر اپنے راجگڑھ وچ ای ریا پر کابل توں اوہدے بھرا مرزا حکیم نے پنجاب تے جدوں چڑھائی کیتی تے اکبر نوں اوہدے پچھے کابل تک جانا پیا۔ افغانستان دے حالات باہجوں اوہنوں اگے 15 سال تک پنجاب وچ ای رہنا پیا۔ عبداللہ خان شیبانی وشکارلے ایشیاء وج زور پھڑ ریا سی تے بلخ تے بدخشاں تے مل مار چکیا سی۔ اوہدے ازبک فوجی مغل سلطنت دے اتلے بارڈر تے رپھڑ بن سکدے سن۔ افغانی اکبر واسطے رپھڑ سن۔ 1586 وچ اکبر نے عبداللہ خان نال ایہ گل کیتی جے جدوں اوہ خراسان تے چڑھائی کریگا تے اکبر چپ رویگا تے عبداللہ افغانیاں دی بانہ نہیں پھڑیگا۔ ایس مگروں اکبر نے سوات تے باجوڑ وچ فوجی بھیجی۔ نکے قلعے بناۓ تے امن خراب کرنوالیاں دی گچی تے ہتھ رکھیا۔ افغانستان پینڈے ول نال اکبر دے ہتھ وچ سی۔ ہر بغاوت کچل دتی گئی۔
1585 وچ لہور وچوں ای اوہنے کشمیر ول مغل فوج بھیجی تے 1589 وچ اکبر آپ سرینگر اپڑیا۔ بلتستان تے لداخ جیہڑے تبتی صوبے سن اوہ وی اکبر نے مغل سلطنت وچ رلاۓ۔ 1591 تے 1593 دے وشکار مغل فوج سندھ نوں وی اپنے پراں تھلے لے چکی سی۔ 1595 وچ بلوچستان وی اکبر دی سلطنت دا اک انگ بن چکیا سی۔
قندھار پہلے مغلاں کول سی تے 1558 وچ ایرانی طہماسپ شاہ نے مغل صوبیدار نوں کڈھ دتا تے ایتھے مل مار لیا۔ اوس ویلے اکبر ہندستان وچ اپنے آپ نون تکڑا کرریا سی تے چپ کر گیا۔ کشمیر افغانستان سندھ بلوچستان نوں اپنے ہتھ وچ لین مگروں اکبر سمچھدا سی جے اوہ ہن اینے جوگا ہے جے قندھار واپس لے سکے۔ ایران وی اوس ویلے سلطنت عثمانیہ نال لڑ ریا سی تے اوکھے حالاں وچ سی۔ 1593 وچ قندھار توں ایرانی صوبیدار رستم مرزا لڑ کے تے اکبر ول ٹر آیا۔ اکبر نے اوہنوں ملتان نیڑے اک جگیر دتی تے 5000 فوجیاں دا آگو بنادتا تے کسے چنگے ویلے ول ویکھن لگ گیا جے اوہ واپس قندھار لوے۔ رستم دی اکبر دے دربار وچ ٹہل سیوا ویکھ کے قندھار دا اگلا صوبیدار مظفر حسین وی اکبر نال رل گیا۔ اکبر نے اوہدی دھی دا ویاہ اپنے پوترے خرم نال کردتا۔ 1595 وچ مغل جرنیل شاہ بیگ خان نے قندھار تے مل مار لیا تے ایہ اکبر دی سلطنت دا حصہ بن گیا۔

شاہجہان دا جم

شاہجہاں کی ولادت بروز بدھ 30 ربیع الاول 1000ھ مطابق 15 جنوری 1592ء کو دارالسلطنت لاہور میں ہوئی۔ ^[4] شاہجہاں کی ولادت اُن کے دادا اکبر اعظم کی حکومت کے 36 ویں سال میں ہوئی۔ اُس وقت لاہور مغل سلطنت کا دارالسلطنت تھا اور مغل شہنشاہ اکبر اعظم 1586ء سے مع مغل شاہی خاندان کے یہیں مقیم تھا۔

مشہور ہیں۔ اسے ایک روایت کے مطابق بادشاہ اکبر کے حکم پر لاہور کے قریب دیوار میں زندہ چنوا دیا گیا تھا۔ لاہور کا مشہور انارکلی بازار اسی کے نام پر ہے۔
گرو ارجن دیو سکھوں کے پانچویں گرو، گرو رام داس کے بیٹے تھے۔ بعض روایات کے مطابق شہنشاہ اکبر نے انھیں شرفِ باریابی بخشا۔ شہزادہ خسرو نے اپنے باپ شہنشاہ جہانگیر کے خلاف بغاوت کی تو گرو ارجن دیو نے خسرو کی حمایت کی۔ خسرو کی گرفتاری کے بعد اس کے ساتھیوں پر شاہی عتاب نازل ہوا۔ ارجن دیو کو قلعہ لاہور میں قید کر دیا گیا۔ یہیں ان کا انتقال ہوا۔ قلعہ لاہور کے قریب گوردارہ ڈیرا صاحب انہی کی یاد میں تعمیر کیاگیا۔

جہانگیر

1606ء میں اس کے سب سے بڑے بیٹے خسرو نے بغاوت کردی۔ اور آگرے سے نکل کر پنجاب تک جا پہنچا۔ جہانگیر نے اسے شکست دی۔ سکھوں کےگورو ارجن دیو بھی جو خسرو کی مدد کر رہے تھے۔ شاہی عتاب میں آگئے۔ شہنشاہ نے گوروارجن دیو کو قید کرکے بھاری جرمانہ عائد کردیاجس کو گورو نے ادا کرنے سے معذرت کی ۔گورو کو شاہی قلعہ لاہور میں قید میں ڈال دیا گیا ایک روز گورو نے فرمائش کی کہ وہ دریائے راوی میں اشنان (غسل) کرنا چاہتے ہیں انہیں اس کی اجازت دے دی گئی غسل کے دوران گورو ارجن دیو نے دریا میں ڈبکی لگائی اور اس کے بعد وہ دکھائی نہ دیئے جس سے یہ ظاہر ہوتا ہے کہ انہوں نے دریائے راوی میں ڈوب کر خودکشی کرلی ۔جس مقام پر گورو نے دریامیں چھلانگ لگائی وہاں سکھوں نے ان کی سمادھی بنادی ہے ۔ اس واقعہ سے مغلوں اور سکھوں کے درمیان نفرت کا آغاز ہواجس کے نتیجہ میں وسیع پیمانے پر مسلمانوں کا قتل عام کیاگیا سکھ مسلم دشمنی آج بھی جاری ہے ۔ مہابت خان کی قید سے رہائی پانے کے بعد جہانگیر زیادہ عرصہ زندہ نہ رہا گرمیوں کے موسم میں اس نے کشمیر میں قیام کیا کچھ عرصہ وہاں مقیم رہنے کے بعد 1627ء میں کشمیر سے واپس آتے وقت راستے ہی میں بھمبر کے مقام پر انتقال کیا۔ اس کی میت کو لاہور لایا گیا جہاں دریائے راوی کے کنارے باغ دلکشا لاہور موجودہ شاہدرہ میں دفن ہوا۔یہ مقام اب مقبرہ جہانگیر کے نام سے مشہور ہے۔

لاہور سے امرتسر

شہنشاہ جہانگیر کے زمانے میں بھی سکھ مت اتنا واضح اور الگ مذہب نہیں بنا تھا لیکن آثار نمایاں ہونے لگے تھے کہ اب سکھ مغلیہ سلطنت کے مرکز برائے پنجاب یعنی لاہور کے بجائے امرتسر کی جانب دیکھنے لگے تھے ^[5]۔ سکھ ذرائع کے مطابق شہنشاہ جہانگیر کے کہنے پر ادی گرنتھ میں ترامیم سے گرو ارجن کے انکار پر ، اس نے خسرو کو امداد فراہم کرنے کا بہانا بنا کر ان کو قتل کروا دیا تھا ^[6] اور اس بات نے ان کے بیٹے اور چھٹے گرو ہرگوبند (1595ء تا 1644ء) کو عسکری طاقت کی جانب مائل کردیا تھا جس کے ردعمل کے طور پر جہانگیر نے ایک بار امرتسر سے ہرگوبند کو گرفتار بھی کرا لیکن پھر آزاد کردیا۔ ہرگوبند نے مغلیہ سلطنت کو ناجائز قرار دیکر اپنے پیروکاروں کو اسے تسلیم کرنے سے منع کردیا تھا اور گرو کو خدا کی جانب سے دی جانے والی سلطنت کو جائز قرار دیا؛ شاہجہان کے دور (1628ء تا 1658ء) میں رام داس پور (امرتسر) پر حملہ کیا گیا اور ہرگوبند نے امرتسر سے بھاگ کر کرتار پور میں سکونت اختیار کی۔ اورنگزیب کے تبدیل ہوتے ہوئے کردار نے مختلف واقعات کو جنم دیا جن میں ایک سکھوں سے معاملات کا واقع بھی ہے جس میں محصول یا جزیہ پر ہونے والی معاشیاتی کشمکش کو مذہب اور خودمختاری سے جوڑ دیا گیا۔ تیغ بہادر کے قتل کو متعدد تاریخی دستاویزات میں سکھ مسلم ناچاقی یا نفرت کا آغاز کہا جاتا ہے ^[7]۔

مغل راج ویلے لہور دیاں اہم شخصیتاں

خان خاناں عبدالرحیم

عبدالرحیم ناں ۔ خان خاناں خطاب ۔ بیرم خان دا پتر ۔ لہور چ جمیا ۔ بیرم خان دے قتل دے مگروں جدوں اسدی عمر حالے پنج سال سی اکبر اعظم نے اسنوں اسنوں اپنے کول بلا لیا تے شہزادےآں دے نال اسدی پرورش کیتی ۔ 20 سال دی عمر چ اسنوں جہانگیر دا اتالیق بنا دتبا گیا ۔ مختلف معرکےآں چ سپاہیانہ جوہر دکھائے تے کئی بغاوتاں نوں فرو کیتا ۔ جہانگیر دے دور چ وفات پائی ۔ بہادر سپاہی تے علم فاضل آدمی سی ۔ عربی ، فارسی ، ترکی تے سنسکرت بولیاں دا ماہر سی ۔ ہندی چ شعر آکھدا سی ۔ شنہشاہ اکبر دے نو رتناں چوں اک رتن سی ۔

مادھو لال حسین

شاہ حسین (1538-1599) جیہنوں مادھو لال حسین وی کیا جاندا اے مغل ویلے دا اک پنجابی دا شاعر سی۔ پنجابی شاعری وچ کافی دا رواج اوہدے ناں اے۔
مادھو لال حسین 1538 وچ مغل بادشاہ ہمایوں ویلے دے پنجاب دے شہر لہور چ جمیا۔ اوہ دے پیو دا ناں شیخ عثمان سی۔عثمان جلائیا سی تے اوناں دا بندھن ڈھوڈا راجپوتاں نال سی ۔ ایہ قبیلہ نواں نواں مسلمان ہویا سی ایس لئی ناں دے نال شاہ جوڑیا گیا۔ ٹکسالی دروازے لہور دی اک مسیت دے مولوی ابوبکر کول پڑھہنے پیا تے قرآن حفظ کرن لگ گیا۔ چنیوٹ دے شاہ بہلول کولوں وی اوہنے مزہب بارے سکھیا۔ اوہ 30 وریاں توں ودھ دا سی جدوں اوہ شیخ سعداللہ دا شگرد سی ۔ 36 وریاں دا سی جدون اوہنے قراں تے تفسیر پڑھدیاں ہویاں جدوں ایہ سنیا جے "ایہ دنیا کھیڈن دی تھاں اے۔" ایہ سن کے اوہ باہر ول نسیا تے فیر ہمیش لئی پربندھی مت نوں چھڈ دتا۔ ایس مگروں اوہنوں ہمیشہ لال کپڑیاں وچ شراب دی بوتل تے مٹے دے پیالے نال گلیاں وچ نچدیاں ای ویکھیا گیا۔
شاہ حسین دی یاری شاھدرہ دے اک ہندو برہمن منڈے مادھو لال نال ہوگئی۔ ایہ یاری ایہنی گوڑھی ہوگئی جے شاہ حسین نے اوہدا ناں اپنے ناں جوڑ لیا تے مادھو لال حسین اخوان لگ گیا۔ مادھو لال تے شاہ حسین دیاں قبراں شالامار باغ دے نال باغبانپورہ لہور وچ کھٹیاں نیں۔ رنجیت سنگھ دی ٹبری موراں نیں اونھاں دی قبر تے سلانہ میلہ چراغاں ٹوریا جیڑا ہلے تک چل ریا اے۔

مغل ویلے دیاں لہور دیاں اہم عمارتاں

شاہی قلعہ ، شالامار باغ ، بادشاہی مسجد ، مقبرہ جہانگیر تے مقبرہ نورجہاں مغل دور دیاں یادگار عمارتاں نیں ، استوں علاوہ لہور چ سکھ تے برطانوی دور دیاں عمارتاں وی موجود نیں ۔

نورجہان دا مقبرہ

نورجہاں مغل بادشاہ جہانگیر دی ملکہ سی۔ اودا اصلی ناں مہرانساء سی تس اوہ 1577 چ قندہار چ جمی۔ ہندستان چ آکے اودا پیلا ویاہ شیرافگن نال ہویا اودے مگروں مغل بادشاہ جہانگیر نال اودا ویاہ ہویا۔ جہانگیر چوکھا ویلہ افیم تے شراب دے نشے چ ریندا سی تے مغل سلطنت نورجہاں دے ہتھ چ رئی۔ 1628 چ جہانگیر دے مرنے تے شاہجہاں بادشاہ بن گیا تے نورجہاں دا زور مک گیا۔ اونے اپنے پیو اعتمارالدولہ دی قبر آگرہ چ بنوائی۔
1645 چ مرن تے اونوں لہور دبیا گیا۔

جہانگیر دا مقبرہ

جہانگیر دا مقبرہ مغلیہ دور دی اک عظیم یادگار اے۔ اے مغل بادشاھ جہانگیر دی قبر تے بنایا گیا اے جیدا دور حکومت (1605۔1627) تکر اے ۔ اے مقبرہ لہور چ شاھدرہ باغ دے نیڑے بنایا گیا اے۔ آکھیا جاندا اے کہ مقبرے دا نقشہ جہانگیر دی بیوی نورجہاں نے بنایا سی۔ تے ایس دی تعمیر جہانگیر دے پتر شاہ جہان نے کرائ کیونکہ شاہ جہاں نوں فنِ تعمیر دا ڈاہڈا شوق سی۔ اے مقبرا جہانگیر دے مرن توں دس وریوں پچھے بنایا گیا۔ مقبرے دی عمارت اپنے چار مناراں نال باغ دے سینے اتے اک وڈے ھیرے وانگوں دسدی اے۔مقبرے دی تعمیر چ ون سونے تے رنگدار پتھر ورتے گئے نیں۔ جنھاں ایدی خوبصورتی نوں چار چن لا دتے نیں۔

شالامار باغ

شالامار باغ (اردو:شالیمار باغ) نوں مغل بادشاہ شاہجہان نے تعمیر کرایا سی۔ شالامار باغ لہور دی بڑی مشہور تریخی تھاں اے- اے مغلاں دی یادگار تے بّرِصغیر چ مسلماناں دی شاندار حکومت دا ورثہ اے۔
ایدی تعمیر 1641 عیسوی (1051 ھجری) وچ شروع ھوئ۔ تے کئ وریاں تکر مُکی۔ اے مستطیل دی شکل دا باغ اے جیدے آلے دوآلے بڑی وڈی کَند کیتی گئ اے۔ ایدا کھلار 658 میٹر جنوب توں شمال تے 258 میٹر مشرق توں مغرب تِکر اے۔

چوبرجی، لہور

چوبرجی

چوبرجی پاکستان پنجاب دے تریخی شہر لہور چ مغل دور دی تمیر اک یادگار عمارت دا ناں اے۔
اکبری سرائے (Akbari Sarai) شاہدره باغ، لاہور، پاکستان میں ایک بڑی سرائے ہے۔ اسے مغل شہنشاہ شاہجہان کے دور میں تعمیر کیا گیا۔ یہ مقبرہ جہانگیر اور مقبرہ آصف خان کے درمیان واقع ہے۔
مقبرہ آصف خان (Tomb of Asif Khan) شاہدره باغ، لاہور، پاکستان میں ایک مقبرہ ہے۔ یہ مغلیہ سلطنت کے شہنشاہ شاہجہان کی بیوی ممتاز محل کے والد ابو الحسن ابن مرزا غیاث بیگ کا مقبرہ ہے جس کا شاہی لقب آصف خان تھا۔

شاہی قلعہ

شاھی قلعہ لہور دی اک مشھور تھاں اے۔ اے اندرون لہور دے جنوب مغربی نُکر چ واقع اے۔ اے کٹ توں کٹ وی(20)ایکڑ دی تھاں تکر پھیلیا ہویا اے۔ایہنوں بناون دا سہرا مغل بادشاہ اکبر دے سِر جاندا اے۔ اے بادشاہی مسجد دے سامنے وڈا تے سوہنا قلعہ اے۔ شیش محل، عالمگیری دروازہ، نولکھا مےدان تے موتی مسجد شاہی قلعے دی مشھور تھانواں نے۔

اے گل سوں کھا کے تے نئیں آکھی جا سکدی کہ سب توں پہلاں قلعے دی تعمیر کنّے کیتی پَر تریخ داناں دے حساب توں ایہ 1025ء توں وی پہلاں اساریا گیا اے۔

1241ء : منگولاں نے ڈھاہ دتّا
1267ء : سلطان غیاث الدین بلبن نے بنایا۔
1398ء : امیر تیمور دی فوجاں نے فیر ٹاہ دتّا۔
1421ء : سلطان مبارک شاہ ھوراں مٹی تے گارے نال بنایا۔
1432ء : کابل دے شیخ علی نے مَل ماریا تے ایدے ٹٹے پجے حصیاں دی مرمت کرائ۔
1566ء : مغل بادشاہ اکبر ھوراں نے پکی اِٹ دیاں نیواں پائیاں تے نالے ایدا گھیرا وی راوی ول ودھایا۔ اوہناں نے "دولت خانہء خاص و عام"، مشہور "جھروکہ ء درشن" تے "مسجدی دروازہ" وی تعمیر کرایا۔
1618ء : بادشاہ جہانگیر نے ”دولت خانہ جہانگیر” تعمیر کرایا۔
1631ء : شاھجہان نے ”شیش محل” بنوایا۔
1633ء : شاھجہان نے ”خواب گاہ، حمام تے موتی مسجد تعمیر کرائ۔
1645ء : شاھجہان نے ”دیوانِ خاص” بنوایا۔
1674ء : عالمگیر نے سب توں اڈ قلعے دا داخلی دروازہ تعمیر کرایا جنہوں 'عالمگیری دروازہ' آکھیا جاندا اے۔
1799۔ 1839ء ۔ ایہ ویلہ سکھ راجہ رنجیت سنگھ دا اے جنے بارہ دری راجا دھیان سنگھ تے حویلی چ قید خانہ بنوایا۔
1846ء :انگریزاں نے مَل ماریا۔
1927ء : انگریزاں نے محکمہ آثار قدیمہ دے حوالے کر دِتا۔

شیش محل کا بیرونی منظر، جو کہ سامنے سے لیا گیا ہے

قلعہ لاہور کی بنیاد مغل شہنشاہ جلال الدین محمد اکبر کے دور میں رکھی گئی، اس سے پہلے یہاں کچی مٹی سے تعمیر شدہ قلعہ ہوا کرتا تھا جس کی بنیادوں پر مضبوط پکی ہوئی اینٹ سے نئی بنیاد رکھی گئی۔ نئے قلعہ کی تعمیر کے لیے شہنشاہ نے فتح پور سکری مکمل ہونے کے بعد وہاں کے معماروں کو لاہور طلب کیا۔بعد میں شاہ جہاں نے قلعہ لاہور میں کئی دلکش عمارتوں کا اضافہ کیا۔ ان عمارتوں میں دیوان خاص، موتی مسجد، برج نولکھا، آرام گھر اور شیش محل شامل ہیں۔ شیش محل قلعہ کے اس حصے مٰیں قائم ہے جو کبھی برج شاہ یا شاہ برج یعنی شہنشاہ کا آرام گھر کہلاتا تھا۔ یہ شاہ برج یا برج شاہ شاہ جہاں سے پہلے کے مغل شہنشاہ جہانگیر کے دور میں تعمیر کیا گیا تھا۔ قلعہ لاہور کے اس حصے میں شہنشاہ کی جانب سے طلب کردہ انتہائی اہم مشاورتی اجلاس ہوا کرتے تھے اور قلعہ کے اس حصے میں صرف شاہی خاندان کے افراد، وزرائے اعظم، شہزادوں اور منتخب کردہ حکام کی رسائی تھی۔ قلعہ لاہور کی آرائش پر مبنی شاہ جہانی دور کا کام 1628 سے 1634 تک جاری رہا۔ شاہ جہاں دور میں سفید سنگ مرمر کا زیادہ استعمال اور شاہی انداز تعمیر نمایاں ہے۔ بعد میں جب پنجاب پر سکھوں کا قبضہ ہوا تو قلعہ لاہور میں برج شاہ رنجیت سنگھ کی پسندیدہ ترین جگہ کہلائی۔ رنجیت سنگھ نے تب، شیش محل پر ایک حرم بھی تعمیر کروایا۔ شیش محل اور بعد میں تعمیر شدہ حرم وہی جگہ ہے جہاں رنجیت سنگھ نے کوہ نور ہیرے کی نمائش کا بندوبست کر رکھا تھا۔ شیش محل، پاکستان کے شہر لاہور کے شاہ برج میں مغل دور کی عمارت ہے جو کہ قلعہ لاہور کے شمال مغربی کونے میں واقع ہے۔ یہ عمارت مغل شہنشاہ شاہ جہاں کے دور میں تعمیر کی گئی۔ عمارت کو سفید سنگ مرمر، راستوں کو پیتری دورا جبکہ تمام اندرون عمارت کو شیشے کی مدد سے انتہائی نفاست سے سجایا گیا ہے۔ اس عمارت کا مرکزی حصے تک صرف شاہی خاندان اور ان کے قریبی عزیزوں اور احباب کی رسائی تھی۔ یہ عمارت، ان 21 یادگاروں میں سے ایک ہے جو کہ مغل سلاطین نے قلعہ لاہور کے احاطے میں تعمیر کروائیں۔ ^[8]۔ شیش محل کو قلعہ لاہور کے ساتھ ہی 1981ء میں اقوام متحدہ کے ادارہ برائے تعلیم، سائنس اور ثقافت کی جانب سے عاملی ورثہ قرار دیا گیا تھا۔ قلعہء لاہور کی تعمیر کے حوالے سے مختلف مبہم اور روایتی حکایات موجود ہیں۔ ^[9] تاہم 1959ء کی کھدائی کے دوران جو کہ محکمہء آثارِ قدیمہ نے دیوان عام کے سامنے کی، جس میں محمود غزنوی 1025ء کے دور کا سونے کا سکہ ملا۔جو کہ باغیچہ کی زمین سے تقریبا 62 .7 میٹر گہرائی میں ملا۔ جبکہ پانچ میٹر کی مزید کھدائی سے ملنے والے قوی شواہد سے پتہ چلتا ہے کہ یہاں پر آبادی محمود غزنوی کے لاہور فتح کرنے سے بھی پہلے تقریباسانچہ:دوزبر 1021ء میں موجود تھی۔ ^[10] مزید برآں یہ کہ اس قلعہ کی نشانیاں شہاب الدین غوری کے دور سے بھی ملتی ہیں، جب اُس نے 1180ء تا 1186ء لاہور پر حملے کئے تھے۔

1864 میں لی گئی قلعہ لاہور کی ایک تصویر

قلعے کے اندر واقع چند مشہور مقامات میں شیش محل، عالمگیری دروازہ، نولکھا محل اور موتی مسجد شامل ہیں۔ 1981ء میں یونیسکو نے اس قلعے کو شالامار باغ کے ساتھ عالمی ثقافتی ورثہ قرار دیا تھا۔

اندرون لہور شہر

اندرون لہور نوں ”پرانا لہور” وی آکھیا جاندا اے جیھڑہ پنجاب پاکستان دا حصہ اے۔ ۔ مغل راج ویلے چ اندرون لہور دے آلے دوآلے کند کیتی گئی سی جس وچ تیرہ (13) بوئے ھیگے نیں۔ اے بوئے اندرون لہور نوں دشمناں دے حملے توں بچاون آسطے بنائے گئے سی۔

لہور دے بوہے

اندرون لہور چ کل (13) بوئے سی جنہاں دے ناں اے نیں:

مغل ویلے لہور چ اساریاں مسیتاں

بادشاہی مسیت

بادشاہی مسیت دی تعمیر دا حکم 1671 وچ چھیویں مغل بادشاہ اورنگزیب نیں دتا جنہوں نکا عالمگیر (جگ دا فاتح) وی آکھیا جاندا سی۔ ایدے تعمیر چ پورے دو ورے لگے تے اپریل 1673 چ اے مسیت تیار ہوئی۔ تمیر دا کم مظفر حسین جیہڑا 1671 توں 1675 تکر لہور دا گورنر وی رئیا سی دی نگرانی چ کیتا گیا۔ اے اورنگزیب دا دودھ شریک پعرا سی۔ اے بادشاہ ول توپ خاے دا نگران وی سی۔ مغل سلطنت چ ایس مسیت دے قدرو اہمیت دی وجہ توں اے لہور قلعے دے نال پرلی طرف بنائی گئی۔ مسیت دی عمارت دے نال ہون کر کے قلعے ول اک وڈا دروازہ بنایا گیا جنوں بادشاہ دے نام دی مناسبت نال عالمگیری دروازہ آکھیا جاندا اے ۔

سنہری مسیت

سنہری مسجد پاکستان پنجاب دے شہر لہور دے وچکار ھیگی اے۔ ایدے سنہری میناراں دی وجہ توں ایس مسیت دا ناں سنہری مسیت اکھواندا اے ایس مسیت چ مسلمان لوکی نماز پڑھن لئی آندے نیں۔ ۔اے مسیت محمد شاہ دے دور حکومت چ لہور دے ڈپٹی گورنر روشن الدولہ دے پتر نواب سید بھکاری خان نے بنوائی سی۔ سنہری مسیت کشمیری بازار چ ھیگی اے۔ اے مسیت سن 1753ء چ بنی تے ایدے تن سنہرے تے سوہنے گنبد ھیگے نیں۔ اے مسیت اک اچے پاوے تے بنی ہوئی اے تے ایدے آلے دوالے پرانے بازار ھیگے نیں۔ ایس مسیت دا اک برانڈہ تے اندر وڑن لئی اک سوہنا جیا بؤا اے جیہڑہ 3۔21 میٹر لما اے۔ مسیت دے چاراں نکراں تے چار مینار کھلوتے نیں، ہر مینار 54 میٹر اُچا تے 20 میٹر تکر پھیلیا ہوئیا اے۔ ہوراں دے وانگوں ایس مسیت نوں وی اوقاف تے پنجاب آرکیالوجی دے محکمے چلاندے پئے نیں۔

وزیر خان مسیت

مسجد وزیر خان پاکستان لہور چ اپنے سوہنے پتھر دیاں اٹاں دے کم دی وجہ توں مشہور اے۔ اے مسیت مغل بادشاہ شاہجہان دے دور چ (1634-1635ء) دے نیڑے بننا شروع ہوئی تے ست وریاں چ پوری ہوئی۔ اے مسیت چنیوٹ دے رہن آلے شیخ علم الدین انصاری نے بنائی جیہڑے پہلاں دربار چ طبیب تے فیر لہور دے گورنر بنے۔ اے عام طور تے وزیر خان دے ناں توں مشہور سن۔ وزیر خان مسیت اندرون لہور چ ھیگی اے تے دلی دروازہ توں ایتھے آن دا راہ سوکھا ای اے۔

موتی مسیت

ایہ مسیت لہور چ 1635ء نوں شاہجہان دے دور حکومت چ بنائی گئی سی۔
‎‎‎مغل سلطنت دے زوال توں پچھے اے مسیت سکھاں دا گردوارہ بنا دتی گئی تے سکھ مسلاں دے دور(99-1716ء) چ بھنگی مسل دے بھنگی سرداراں نے اس مسیت توں گردوارہ بنا دتا ، ایدا نواں ناں موتی گردوارہ رکھیا گیا۔ ایس توں بعد رنجیت سنگھ دے دور چ اینوں خزانے رکھن دی تھاں تے وی ورتیا گیا۔ فیر جدوں 1849ء چ برطانوی راج نے پنجاب تے مل ماریا تے اوناں نوں ایس مسیت وچوں پرانے کپڑیاں چ سانبھے ھوئے ڈھیر سارے ہیرے تے موتی لبھے۔ بعد چ ایس مسیت نوں ایدی پہلی آلی تھاں تے عزت دتی گئی تے مذہبی باقیات نوں بادشاہی مسیت دے کول ای سانبھ دتا گیا۔

دائی انگہ مسیت

دائی انگہ مسیت (مسجد) پاکستان، پنجاب دے شہر لہور دے ریلوے سٹیشن دے نیڑے اک مسیت دا ناں اے۔ اے اک تریخی مسیت اے جیڑی لہور دے ریلوے سٹیشن توں ادھے میل توں وی نیڑے نو لکھا دے علاقے چ اے۔ اے منیا جاندا اے کہ دائ یانگہ نے اے مسیت 1635عیسوی(1045ہجری)چ اپنے حج تے جان توں پہلاں تعمیر کرائی سی۔ جد کہ ایس مسیت دے اتے لکھی گئ تریخ 1949عیسوی(1060ہجری) اے۔

مرہٹہ ویلہ

درانی ویلہ

18ویں صدی عیسوی چ مغل سلطنت دے ماڑے پین نال لہور اتے افغاناں دے حملے ودھ گئے تے پنجاب احمد شاہ ابدالی دی درانی سلطنت دا اک صوبہ بن گیا ، جس اتے مقامی گورنر حکومت کردے سن جنہاں لہور چ اپنا وکھ دربار ہندا سی ۔

پانی پت دی تیجی لڑائی

ایہہ لڑائی احمد شاہ ابدالی والی کابل ( افغانستان) تے مرہٹےآں دے وچکار 1761ء چ ہوئی ۔ اوس ویلے تک مرہٹے ہندستان دے وڈے حصے نوں فتح کر چکے سن ۔ اینہاں دے سردار رگھوناتھ نے مغلاں نوں شکست دے کے دلی تے مل مار لئیا سی ، فیر لہور تے قبضہ کر کے اٹک تک دا علاقہ فتح کر لئیا ۔ احمد شاہ ابدالی نے اپنے علاقے واپس لین لئی چوتھی وار برصغیر تے حملہ کیتا ۔ 14 جون 1761ء نوں پانی پت دے میدان چ گھمسان دا رن پئیا ، جس چ مرہٹےآں نے شکست کھادی ۔ احمد شاہ ابدالی نے دلی پہنچ کے شہزادہ علی گوہر نوں مغلیہ سلطنت دے تخت تے بیٹھایا تے 2 مہینے بعد واپس پرت گئیا ۔ پانی پت دی تیجی لڑائی چ شکست دے مگروں موہٹےآں دی کمر ٹٹ گئی تے چھیتی ای مرہٹہ سلطنت وی زوال پزیر ہو گئی تے پنجاب تے اتلے ہندستان دے مسلماناں نں وی ہندو مرہٹےآں دے ظلماں تں نجات ملی ۔

میر نصیر خان والی ریاست قلات دی سکھاں نال لڑائی

1171ھ نوں جدوں خان قلات میر نصیر خان نے آزادی دا اعلان کیتا تا احمد شاہ ابدالی نے فوراً اک فوجی دستہ روانہ کیتا، میر نصیر خان نوں جدوں پتہ چلیا تاں مقابلے لئی نکلیا مستونگ دے تھاں اتے جنگ ہوئی، اس دوران احمد شاہ خود قندھار توں مدد نوں پہنچیا تے قلات دا محاصرہ کیتا، کجھ چر مگروں دوناں وچکار مشروط راضی نامہ ہویا جس دی رو نال خان قلات احمد شاہ دے فوجی معرکےآں چ مدد کرے گا تے احمد شاہ نے وی خان نوں کجھ مراعات دتیاں،تے اس صلح نوں مضبوط کرن لئی احمد شاہ نے نصیر خان دی چچازاد بھین نال اپنے پتر تیمور شاہ دا نکاح کردتا، احمد شاہ درانی دی درانی سلطنت ( 1747ء سے 1823ء)تک افغانستان اتے رہی۔ 1765ء دا زمانہ آیا سکھاں نے پنجاب چ قتل تے غارت گری دا بازار گرم کیتا ہویا سی ۔خان آف قلات میر نصیر خان وی احمد شاہ ابدالی کے نال سکھاں دی سرکوبی لئی پنجاب ول روانہ ہویا۔ میر نصیر خان بارہ ہزار دا لشکر لے کے براستہ گنداوہ احمد شاہ دی مدد نوں پنجاب روانہ ہویا، ڈیرہ غازی خان توں سردار غازی خان وی اک بلوچ لشکر لے کے میر نصیر خان دی فوج چ شامل ہویا، دریاے چناب پار کر کے میر نصیر خان دی فوج احمد شاہ دی فوج دے نال رل گئی، تے فیر ایتھوں چل کے ایہ فوج لاہور چ داخل ہوئی، میر نصیر خان نے احمد شاہ دے حکم اتے اگے ودھ کے سکھاں دا مقابلہ کیتا، لڑائی شروع ہوئی، میر نصیر خان نے ودھ ودھ کے سکھاں اتے حملے کیتے، لڑا ئی چ اس قدر بے خود ہویا کہ سکھاں دے لشکر دے وچ جا پہنچیا سکھاں نے اسنوں گھیرے چ لے لیا تے قتل کرنا چاہندے سن ایسے دوران ہاتھا پائی چ اسدی پگڑی سر توں ڈگ گئی سکھاں نے جدوں اسدے لمبے بلوچی بال دیکھے تاں یک سکھ نے آواز لائی کہ نا مارنا اپنا ہی بھائی اے، کیو نجے داڑھی تے لمبے بالاں دی وجہ نال بلوچ وی سکھاں وانگ لگدے سن، اس معر کہ توں واپسی اتے میر نصیر خان نے ایہ کہہ کے اپنے بال کٹوا دیتے کہ انہاں دی وجہ توں میں شہادت توں محروم ہویا۔

زمزمہ توپ

زمزمہ وڈی جئ توپ دا ناں اے جیہڑی لہور دی مشہور سڑک مال روڈ اتے لہور دے عجائب گھر دے بار کھلاری گئ اے۔ اے توپ 1757 نوں لہور لیائی گئی تے اوس ویلے دی دکھنی ایشیاء بنائی گئی سب توں وڈی توپ اے۔

1760ء دے نقشے چ لہور دا علاقہ

پنجاب کے گورنر میر معین الملک عرف میر منو نے سکھوں کے اس فتنہ کے تدراک کی کوششیں کیں۔ وہ قصور میں سکھوں کے خلاف جنگ لڑنے کے لئے گیا، سکھ اس کی آمد کی خبر سن کر بوکھلا گئے۔ جنگ کے بعد وہ اپنی گھوڑی پر سواری کا لطف اٹھا رہا تھا کہ گھوڑی بے قابو ہوگئی۔ میر معین نے اسے قابو کرنے کی کوشش کی، مگر ناکامی ہوئی۔ اس حادثہ میں میر معین مارا گیا۔ بعض لوگوں نے اسے سازش قرار دیا، مگر حقائق سامنے نہ آسکے۔
اس کی موت کےبعد اس کی بیوی مغلانی بیگم نے اپنے تین سالہ نابالغ بیٹے کی سر پرستی کی اور پنجاب کی حکمران بن گئی۔ یہ دور سازشوں کا دور تھا، ہر شخص حاکم پنجاب بننے کے خواب دیکھ رہاتھا۔ اس دوران احمد شاہ درانی نے پنجاب پر حملے کئے تاکہ سکھوں کا زور توڑا جائے، مگر سکھ سردار جونہی اس کی آمد کی خبر سنتے جنگلوں اور اپنے محفوظ مقامات پر چھپ جاتے۔ مگر جونہی شاہی فوج واپس ہوتیں سکھ ایک بار پھر کاروائیاں شروع کردیتے۔ احمد شاہ درانی نے اپنے بیٹے تیمور شاہ کو حاکم پنجاب مقرر کیا اور مغلانی بیگم کو جاگیر دے کر حکومتی امورسے دستبردار کردیا۔

اس دوران مرہٹے اور سکھ متحد ہوگئے۔ انہوں نے مل کر ایسا بھرپور حملہ کیا کہ افغان سپاہ کے پاؤں اکھڑ گئے، انہوں نے بھاگ کر اپنی جانیں بچائیں اور دریائے سندھ پارکرکے دم لیا۔ پنجاب کے صوبے دار آدینہ بیگ نے ان کا بھر پور مقابلہ کیا۔ لاتعداد سکھ اس کا مقابلہ کرتے ہوئے مارے گئے۔ چنانچہ سکھوں نے رات کے اندھیرے میں اس کی رہائش گاہ پر شب خون مارا، جس سے آدینہ بیگ جاں بحق ہوگیا۔

سکھ ویلہ

لہور شہر مغل شہنشاہ ظہیرالدین بابر دے ویلے توں ای مغلیہ سلطنت دا حصہ سی تے مغل بادشاہاں دا پسندیدہ شہر سی تے اوہ اکثر ایتھے اپنا دربار لاندے ۔ 18ویں صدی عیسوی دی دوجی دہائی دے مگروں مغلیہ سلطنت ہولی ہولی زوال ول ٹر پئی ۔ مغلاں دی کمزوری دا فیدہ چکدے ہوئے مہاراشٹر دے مرہٹےآں نے پورے ہندستان چ ات مچا دتی ۔ مرہٹےآں نے پنجاب چ اٹک تک دے علاقے فتح کر لئے ۔ سکھ سردار وی مرہٹےآں نال مل گئے تے پنجاب دے بوہتے علاقےآں چ اپنی نکیاں نکیاں عملداریاں قائم کر لئیاں جنہاں نوں مسل آکھیا جاندا سی ۔ مرہٹےآں دی لٹ مار توں تنگ لوکاں نوں دلی دی مغلیہ سلطنت توں تاں مرہٹےآں دا مقابلہ کرن دی امید نئیں سی اس لئی اوہناں نے افغانستان دے بادشاہ احمد شاہ ابدالی توں مرہٹےآن دے خلاف امداد منگی تے اسنوں ہندستان تے حملہ کرن دی دعوت دتی ۔ احمد شاہ ابدالی کابل توں پنجاب آیا تے پانی پت دی تیجی لڑائی چ مرہٹےآں نوں فیصلہ کن شکست دتی تے پنجاب اپنی سلطنت چ شامل کر لیا ۔ رنجیت سنگھ دے دادا چڑھت سنگھ تے دوجے سکھ سرداراں نے نوں احمد شاہ ابدالی دا پنجاب آنا پسند نئیں سی ، اینہاں نے ابدالی دے لشکر تے شب خون مارنا شروع کر دتے ۔ اوہ نکی نکی ٹکڑیاں چ گھوڑےآں تے اندے تے ابدالی دے لشکر تے اچانک حملہ کر کے جنگل بیلےآں چ روپوش ہو جاندے ۔ پر ایہہ کوئی مضبوط حکومت قائم نا کر سکے تے صرف نکے نکے علاقےآں تے اپنی سرداری ای بنا سکے ۔ پنجاب ، لہور سمیت درانی سلطنت چ شامل رہیا ۔ تے رنجیت سنگھ دے ویلے چ پنجاب تے افغانستان تے کشمیر تے احمد شاہ ابدالی دے پوتے زمان شاہ دی حکومت سی ۔ رنجیت سنگھ نے 1799ء چ لہور تے مل ماریا اوہ ویلے لہور تے بھنگی مسل دے بھنگی سرداراں دی حکومت سی ،اینہاں نوں بھنگی ایس لئی آکھیا جاندا اے کہ ایہہ ہر ویلے بھنگ دے نشے چ مست رہندے سن ۔ اینہاں نے اس تے پہلے قبضہ کیتا سی تے زمان شاہ نے 1797ء چ مڑ لہور تے مل مار لیا ۔ زمان شاہ دے افغانستان پرتن مگروں بھنگی سرداراں ، چت سنگھ ، صاحب سنگھ بھنگی تے موہار سنگھ نے فیر شہر تے مل مار ليا ۔ اینہاں چ حکومت کرن تے چلان دی قابلیت نئیں سی ۔
اب سکھوں کا راستہ روکنے ولاکوئی نہ تھا اور مغل شہنشاہ بالکل بے بس تھے۔ لاہور شہر کے عوام تین سکھ سرادروں (لہنا سنگھ، چڑت سنگھ اور گوجر سنگھ) کے درمیان ظلم وستم کا نشانہ بنتے رہے اور ان کا کوئی پرسان حال نہ تھا۔

گرو ارجن دیو لہور چ

لہور وچ قحط تے بادشاہ اکبر نال ملاقات

لاہور وچ بھکھمری اتے کال پے جان کارن سنّ 1597 وچ گورو جی نے لاہور پجّ کے چونا منڈی وکھے نتھاویاں نوں تھاں دین لئی عمارت اتے پانی دی ضرورت لئی ڈبی بازار وچ باؤلی بنوائی۔ لنگر لگوائے، دوا دارو دا انتظام کیتا۔

1598 وچ ہی اکبر بادشاہ گوئندوال وکھے گورو ارجن دیوَ جی دے دربار وچ حاضر ہویا ۔اس نے گورو جی ولوں لاہور کال ویلے بھکھے لوکاں دی سیوا لئی شکریہ ادا کیتا ۔گورو جی دی عظیم شخصیت تے لنگر پرتھا توں متاثر ہو کے لنگر دے ناں جگیر لاؤن دی پیش کش کیتی ۔ پر گورو جی نے جگیر توں انکار کر دتا لیکن بادشاہ نوں اس علاقے وچوں شاہی فوجاں دے رہن تے کوچ کرن کرکے ہوئے نقصان کارن لگان معاف کرن لئی اکبر بادشاہ نوں راضی کر لیتا۔سنّ 1599 وچ لوکاں نوں وہماں-بھرماں چوں کڈھن لئی دھرم پرچار ہت آپ ، ڈیرہ بابا نانک، کرتارپور (راوی والے) کلانور دے پرچار دورے توں بارٹھ وکھے بابا سری چند نوں ملے۔ اک سال دے پرچار دورے توں بعد آپ جی امرتسر پہنچے۔

گرو ارجن دیو نے دے ویلے امرتسر دا بننا پورا ہویا۔ اونے ترن تارن تے کرتارپور وی وسائے۔ ادی گرنتھ نون اکٹھا کرنا گرو ارجن دیو دا وڈا کم سی۔ گرو نے سکھ مت دا پرچار کرن ليی مسند بناۓ۔ لنگر چلاں تے گردواریاں نون سمبالن ليی سکھاں تے دسواں ٹیکس لایا۔ 30 ميی 1606 نوں گرو لہور چ جہانگیر دے کہن تے مار دتا گیا۔
گروارجن دیو جی اس سے پہلے بھی مسلمان صوفیاء کے ساتھ اپنی قربت کا مظاہرہ کر چکے تھے۔ انہوں نے گرو گرنتھ صاحب کی تدوین سے پہلے امرتسر کا تالاب مکمل کروایا تھا جو ان کے والد گرو رام داس جی نے شروع کیا تھا۔ امرتسر کے تالاب میں گولڈن ٹیمپل کی بنیاد رکھنے سے پہلے وہ لاہور تشریف لے گئے اور مسلمان صوفی میاں میر (1635-1550 ) سے درخواست کی کہ وہ اس کی بنیاد اپنے ہاتھوں سے رکھیں۔ مشہور سکھ تاریخ دان گیانی گیان سنگھ اور مسلمان مؤرخ غلام محی الدین المعروف بھٹے شاہ بھی اس امر کی تصدیق کرتے ہیں کہ گرو ارجن جی نے اس موقع پر بہت سے صوفیاء کو مدعو کیا اور میاں میر صاحب نے چار اینٹوں سے اس کی بنیاد رکھی۔ اس لیے گرنتھ صاحب کی ترتیب و تدوین میں مسلمان صوفی شاعروں کے کلام کی شمولیت نئی بات نہیں تھی۔ البتہ سب مسلمان صوفیوں کا کلام اس میں شامل نہیں کیا گیا۔
لگتا ہے کہ جب گروگرنتھ صاحب کی تیاری ہو رہی تھی تو پنجاب کے صوفی اور سنت شاعروں میں اس کی دھوم تھی۔ ڈاکٹر جیت سنگھ سیتل (شاہ حسین، ڈاکٹر جیت سنگھ سیتل، پنجابی یونیورسٹی پٹیالہ، 1995 صفحہ 36 ) نے گیانی پرناپ سنگھ کا حوالہ دیتے ہوئے کہا کہ لاہور سے مادھولال شاہ عرف شاہ حسین، بھگت چھجو، کاہنا اور پیلو بھی اپنا کلام لے کر گرو صاحب کی خدمت میں حاضر ہوئے۔ گرو صاحب نے ان بھگت شعراء کا کلام سنا لیکن اسے گرنتھ صاحب میں شامل کرنے سے معذوری ظاہر کی جس پر شاہ حسین یہ کہتے اٹھ گئے کہ ’ایتھے بولن دی نہیں جاء وے اڑیا‘ (یہاں بولنے کا مقام نہیں ہے)۔ ایک اور روایت کے مطابق جب گرو صاحب لاہور تشریف لائے تو شاہ حسین پھر اپنا کلام لے کر حاضر ہوئے لیکن ان کا کلام شامل نہ ہو سکا۔ شاہ حسین کا کلام شامل نہ ہونا تاریخ دانوں کے درمیان بحث کا موضوع رہا ہے۔ بعض ناقدین کا خیال ہے کہ ان کا یا کسی بھی ایسے بھگت یا سنت کا کلام شامل نہیں کیا گیا جو عام انسانوں کی زندگی کے فرائض نہیں نبھا رہے تھے۔

لاہور بادشاہی مسجد،سکھ دور چ

رنجیت سنگھ دی پہلی لڑائی

رنجیت سنگھ دی سلطنت اپنی ودھ توں ودھ وسعت ویلے

آہلووالیا مثل دے جسا سنگھ آہلووالیا دا شہر اتے مل

جسا سنگھ اہلوالیہ (1718–1783) اٹھارویں صدی دا اک مشہور سکھ سردار سی۔ اوہ لہور دے نیڑے اک پند اہلوال چ جمیا۔ نواب کپور سنگھ نے اودی دلیری تے خوش ہوکے 1753 چ اپنے مرنے تے اونوں اپنا وارث بنایا۔ جسا سنگھ نے 1761 ج لہور تے مل مار لیا۔ احمد شاہ ابدالی نال اودیاں کئی لڑائیاں ہویاں۔ 1772 چ اونے کپورتھلہ ریاست دی نیو رکھی جسدا راجگڑھ کپورتھلہ شہرسی۔
سکھاں دا مشہور جتھیدار آہلووالیا مثل دا جسا سنگھ آہلووالیا،جو دل خالصہ دے سنگٹھن ویلے نواب کپور سنگھ دا سجا ہتھ سی اتے اسنے لہور دے مغل گورنراں زکریا خان ، یحیی خان اتے میر منوں خلاف سکھاں دی جدوجہد وچ ودھ چڑھ کے حصہ لیا سی۔ مارچ 1758 وچ جسا سنگھ آہلووالیا نے اس ویلے سرہند دے خلاف سکھاں دی اگوائی کیتی جدوں سکھاں اتے مراٹھیاں دیاں فوجاں نے رل کے کیتے حملے مگروں شہر اپر قبضہ کر لیا سی اتے اس توں اک مہینہ پچھوں وی جدوں ایہناں فوجاں نے لاہور اتے قبضہ کیتا تاں وی جسا سنگھ سکھ فوج دی اگوائی کر رہا سی۔ احمد شاہ درانی نے 1759 دیاں سردیاں وچ مڑ اپنا پربھاو ستھاپت کر لیا سی، 1761 وچ اس نے مراٹھیاں نوں پانی پت دی تیجی لڑائی وچ ہرا دتا سی اتے فروری 1762 وچ سکھاں دا بھاری نقصان کیتا سی۔ پر سکھ جسا سنگھ آہلووالیا دی کمان ہیٹھ درانی ورودھ مڑ اٹھ کھڑے ہوئے سن اتے 1764 وچ اوہناں نے سرہند (سرہند) نوں جت لیا سی۔ 1774 وچ، جسا سنگھ آہلووالیا نے بھٹی سردار رائے ابراہیم نوں ہراؤن اپرنت اجوکے کپورتھلہ قصبے اتے قبضہ کر لیا اتے اس نوں آہلووالیا پروار دی جگیر دی راجدھانی بنا لیا۔ 1783 وچ، اپنے اکال چلانے تک جسا سنگھ نے اجوکے کپورتھلہ اتے سلطان پور لودھی دے آلے-دوآلے دے کافی علاقیاں اتے قبضہ کر لیا سی۔

بھنگی مثل دا لہور اتے مل

فائل:NORTHERN INDIA 1780 by hellbat.jpg

سکھ مسلاں دے علاقے

مغل سلطنت دے ماڑے پین نال پنجاب چ انارکی پھیل گئی تے سکھاں تے مرہٹےآں نےایتھے ات چک دتی ، افغانستان دے بادشاہ احمد شاہ ابدالی نے پانی پت دی تیجی لڑائی چ مرہٹےآں دا لک توڑ دتا پر سکھاں دی ات گردی اتے قابو نا پایا جا سکیا ۔سکھ سرداراں نے پنجاب دے بوہتے علاقےآں چ اپنی نکیاں نکیاں عملداریاں قائم کر لئیاں جنہاں نوں مسل آکھیا جاندا سی ۔ لہور دا شہر بھنگی مثل دے مل ہیٹھ آیا تے زمان شاہ نے 1797ء چ مڑ لہور تے مل مار لیا ۔ زمان شاہ دے افغانستان پرتن مگروں بھنگی سرداراں ، چت سنگھ ، صاحب سنگھ بھنگی تے موہار سنگھ نے فیر شہر تے مل مار ليا ۔ شہر دے لوک اینہاں توں تنگ سن کیونجے ایہہ ہر ویلے بھنگ دے نشے چ مست رہندے سن ۔اینہاں چ حکومت کرن تے چلان دی قابلیت نئیں سی ۔لہور دے لوکاں نے رنجیت سنگھ نوں شہر اتے حملہ کرن دی دعوت دتی تے رنجیت سنگھ نے 1799ء چ لہور تے مل مار لیا ۔

سردار گجر سنگھ بھنگی دا لہور اتے راج

گجر سنگھ بھنگی (موت 1788): اس تکڑی وچوں اک سی ، جسنے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے قبضے توں پہلاں لاہور اپر 30 سال تک راج کیتا سی۔ ایہہ اک عام جہے والے کسان نتھا سنگھ دا پتر سی۔ تکڑے اتے چنگی ڈیل ڈول والے گجر سنگھ نے اپنے نانے گربخش سنگھ روڑانوالا ہتھوں امرت چھکیا اتے سکھ بن گیا؛ نانے نے اسنوں اک گھوڑا دتا اتے اپنے جتھے دا میمبر نامزد کر لیا۔ کیونکہ گربخش سنگھ بڈھا ہو رہا سی اسنے گجر سنگھ نوں اپنے جتھے دا مکھی بنا دتا۔ چھیتی ہی ایہہ جتھا بھنگی مثل دے مکھی ہری سنگھ بھنگی دی فوج نال آ ملیا۔ گجر سنگھ نے اپنے مڈھلے جیون دی شروعات قبضے کرن اتے ماردھاڑ نال شروع کیتی۔ 1765 وچ اسنے گربخش سنگھ دے گود لئے پتر لہنا سنگھ اتے جےَ سنگھ کنھیا دی مدد نال سوبھا سنگھ نال ملکے افغاناں توں لاہور جت لیا۔ جویں کہ لہنا سنگھ رشتے وچ ماما ہون کرکے وڈی تھاں تے سی، گجر سنگھ نے لہنا سنگھ نوں شہر اتے قلعے اپر قبضہ لین دی منظوری دے دتی اتے آپ اس سمیں دے جنگل ، شہر دے چڑھدے حصے اتے قبضہ کر لیا۔ گجر سنگھ نے اتھے اک گڑھی دی اساری کروائی اتے لوکاں نوں اتھے آ کے وسن لئی سدا دتا۔ اس نے پانی مہیا کرن لئی کھوہاں دی پٹائی کروائی۔ مسلماناں لئی مسجد بنوائی۔ ایہہ جگہ اج-کلّ لاہور دے ریلوے سٹیشن والی تھاں تے اے، جسدا اج وی ناں اسدے ناں اتے ہے، جسنوں قلعہ گجر سنگھ وجوں جانیا جاندا اے۔ پھر گجر سنگھ نے ایمن آباد ، وزیر آباد ، سوہدرہ اتے گجرانوالہ ضلعے دے تقریباً 150 پنڈاں اتے قبضہ کر لیا۔ اسنے سلطان سکرب خان توں وی گجرات دا قبضہ لیا، جسنوں اسنے دسمبر 1765 وچ شہر دے اندرونی حصے وچ ہی ہرا دتا سی اتے شہر اتے نال لگدے علاقیاں اپر قبضہ کرکے گجرات نوں اپنا مکھ مرکز بنا لیا۔ اگلے سال اسنے جموں نوں اجاڑ دتا، اسلام گڑھ، پونچھ ، دیوَ بٹالا اتے قبضہ کر لیا اتے اپنے علاقیاں دا وستار اتر وچ بھمبر دیاں پہاڑیاں اتے دکھن وچ ماجھا دے علاقیاں تک کر لیا۔ احمد شاہ درانی دے اٹھویں حملے دوران، گجر سنگھ نے اپنے کجھ ہور سکھ سرداراں نال اسدا سخت مقابلہ کیتا سی۔ جنوری 1767 وچ جدوں درانی دا مکھ سپہ سالار، جہان خان، اپنے 1500 فوجیاں سمیت امرتسر پہنچیا تاں سکھ سرداراں نے افغانی لشکر نوں بھانج دتی۔ اس توں ترنت بعد گجر سنگھ نے روہتاس دے مشہور قلعے دی گھیرابندی کر لئی جو اس سمیں گکھڑاں دے قبضے وچ سی۔ اس وچ اسنے چڑھت سنگھ سکرچکیا دی مدد لئی، جس نال اس ویلے اسدے گوڑھے تعلق سن اتے اسنے اپنی پتری راج کور دا ویاہ وی اسدے پتر صاحب سنگھ بھنگی نال کر دتا سی۔ گجر سنگھ نے اتلے لہندے پنجاب دے لڑاکے قبیلیاں نوں اپنے ماتحت کر لیا اتے پوٹھوہار ، راولپنڈی اتے حسن ابدال دے حصیاں اتے اپنا اختیار قایم کر لیا سی۔ گجر سنگھ دا 1788 نوں لاہور وکھے اکال چلانا ہو گیا۔

لہور دربار

کئی لڑائیاں مگروں ماراجہ رنجیت سنگھ نے دوجیاں سکھ مسلاں نوں فتح کر کے سکھ سلطنت دی نیونہہ رکھی ۔ 19آں سالاں دی عمر چ 1799 چ اسنے لہور تے قبضہ کر کے اسنوں اپنا راجگڑھ بنا لئیا ۔ 3 سال بعد 1802ء چ امرتسر فتح کیتا اوتھوں بھنگیاں دی مشہور توپ تے ہور کئی توپاں ہتھ آئیاں ۔ کجھ ای ورہیاں چ اسنے سارے وسطی پنجاب تے ستلج تک قبضہ کرلئیا ، فیر ستلج پار کرکے لدھیانے تے وی قبضہ کرلئیا ۔ لارڈ منٹو رنجیت سنگھ دی اس پیش قدمی نوں انگریزی راج دے مفاد دے خلاف سمجھدا سی ، چنانچہ 1809ء دے معاہدہ امرتسر دی رو نال دریائے ستلج اسدی سلطنت دی جنوبی حد قرار پائی ۔ ہن اسدا رخ شمال مغرب ول ہوگئیا تے لگاتار لڑائیاں دے بعد اٹک ۔ ملتان (1818)، کشمیر (1819)، ہزارہ ، بنوں ، ڈیرہ غازی خان1820، ڈیرہ اسماعیل خان 1821 تے پشاور 1834 چ مل مار کے اپنی سرکار چ رلاۓ ۔
رنجیت سنکھ دی تاج پوشی 12 اپریل 1801ء چ ہوئی ۔گرو نانک دی اولاد چوں اک سکھ صاحب سنگھ بیدی نے تاج پوشی دی رسم دا ادا کیتی ۔ 1799ء تک اسدا راجگھر گجرانوالہ رہیا ۔ 1802ء چ رنجیت سنگھ نے اپنا راجگھر لہور منتقل کر لیا ۔ رنجیت سنگھ ہوہت گھٹ چر چ اقتدار دی پوڑھی چڑھ گیا ، اک کلی مسل دے سردار توں پنجاب دا مہاراجہ بن گیا ۔

رنجیت سنگھ دے پنجاب دے علاقے تے اپنی حکمرانی قائم کرن توں روکن لئی افغانستان دے حکمران زمان شاہ نے بھاری توپ خانے نال افغان فوج رنجیت سنگھ نال لرن لئی گھلی پر دریائے جہلم ہڑ دی وجہ توں افغان فوج اپنیاں توپاں نوں دریا توں پار نا لیا سکے ۔ رنجیت سنگھ نے افغان حکمران زمان شاہ دیاں فوجاں دا پجھا کیتا تے گجرانوالہ دے لاگے اینہاں نوں بے خبری چ جا لیا تے جہلم تک اینہاں دا پچھا کیتا ۔ اس دوران ہوبت سارے افغان مارے گئے ، اینہاں دے مال اسباب تے مل مار لیا گئیا تے باقی اپنی جان بچان لئی نس گئے ۔ سکھ فوج نے افغانیاں دیاں چھڈیاں توپاں اپنے قبضہ چ لے لیاں ۔ زمان شاہ دے بھائی نے بغاوت کر کے زمان شاہ نوں تخت توں لاہ کے انھا کر دتا ۔ اوہ بے یارو مددگار رہ گیا تے 12 سالاں بعد رنجیت سنگھ دے دربار چ پناہ لئی آیا ۔
رنجیت سنگھ نے 1799ء چ لہور تے مل ماریا اوہ ویلے لہور تے بھنگی مسل دے بھنگی سرداراں دی حکومت سی ،اینہاں نوں بھنگی ایس لئی آکھیا جاندا اے کہ ایہہ ہر ویلے بھنگ دے نشے چ مست رہندے سن ۔ اینہاں نے اس تے پہلے قبضہ کیتا سی تے زمان شاہ نے 1797ء چ مڑ لہور تے مل مار لیا ۔ زمان شاہ دے افغانستان پرتن مگروں بھنگی سرداراں ، چت سنگھ ، صاحب سنگھ بھنگی تے موہار سنگھ نے فیر شہر تے مل مار ليا ۔ اینہاں چ حکومت کرن تے چلان دی قابلیت نئیں سی ۔
مسلماناں دا لاہور شہر تے چنگا بھلا اثر تے رسوخ سی ۔ میاں اسحاق محمد تے میاں مقام دین بوہت طاقتور سن تے لوکاں تے وی اینہاں دا کافی اثر رسوخ سی ۔ تے شہر دے معاملات چ اینہاں دا مشورہ لیا جاندا سی ۔ رنجیت سنگھ دی شہرت دے جرچے ہن لہور وی پہنچ گئے سن ۔ شہر دے ہندو ، مسلمان تے سکھاں نے ،جہڑے بھنگی سرداراں دی حکمرانی توں بوہت تنگ سن ، مل کے رنجیت سنکھ توں اپیل کیتی کہ اوہناں نوں اس غذاب توں نجات دلائے ۔ اس کم لئی اک عرضی لکھی گئی جس تے میاں اسحاق محمد ، میاں مقام دین ، محمد طاہر ، محمد باقر ، حکیم رائے تے بھائی گوربخش سنگھ نے دستخط کیتے ۔ اس دے جواب چ رنجیت سنگھ اپنی 25،000 دی فوج نال 6 جولائی 1799ء چ لہور ول ٹر پیا ۔
7 جولائی 1799ء سویرے تڑکے رنجیت سنگھ دیاں فوجاں نے لہور دے قلعے دا گھیرا کرلیا۔ سدا کور دلی دروازے دے باہر کھڑی رہی تے رنجیت سنگھ انارکلی ول اگے ودھدا رہیا ۔ عرضی تے دستخط کرن آلے مقام دین تے نقارے نال اعلان کروایا کہ اس نے شہر تے مل مار لیا اے تے ہن اوہ شہر دا نواں سربراہ اے۔ اس نے شہر دے سارے بوہے کھلن دا حکم دے دتا ۔ رنجیت سنگھ شہر چ لوہاری دروازہ تھانیں وڑیا ۔ سدا کور اپنے دستے نال دلی دروازہ توں لہور چ داخل ہوئی ۔ بھنگی سرداراں دے کجھ کرن توں پہ لے ای شہر تے مل مار ليا گئیا ۔ صاحب سنگھ بھنگی تے موہار سنگھ شہر چھڈ کے نس گئے ۔ چت سنگھ نے شہر نئیں چھڈیا تے خود نوں صرف 500 دی نفری نال حضوری باغ چ محصور کر لیا ۔ رنجیت سنگھ دیاں فوجاں نے حضوری باغ دا محاصرہ کر لیا تے چت سنگھ نے ہتھیار سٹ دتے تے اسنوں اپنے ٹبر نال شہر چھڈن دی اجازت مل گئی ۔
مہاراجہ رنجیت سنگھ نے سکھ سلطنت اتے 40 سال لہور توں راج کیتا تے لاہور شہر نوں پوری دنیا چ بوہت مشہوری ملی ۔

کوہ نور جنوبی بھارت کے علاقے گولکنڈہ سے ملا۔کئی راجے مہاراجے نسل در نسل اس ہیرے کے وارث بنے اسلامی تاریخ میں اس ہیرے کی موجودگی کا ذکر اس طرح سے ہے کہ ابراہیم لودھی کی والدہ “بوا بیگم “نے مغل شہزادے ہمایوں کو نذرانے میں دیا اوراس طرح یہ ہیرا دہلی کے مغل بادشاہوں کے پاس رہا۔ 1739ء میں نادر شاہ نے جب ہندوستان فتح کیا تو اسے اپنے ساتھ ایران لے گیا اور غالباً اسی نے اس ہیرے کا نام اس کی چمک دمک دیکھ کر کوہ نور رکھا۔احمد شاہ ابدالی نادر شاہ کا جرنیل تھا نادر شاہ کے قتل کے بعد افغانستان کا علاقہ احمدشاہ ابدالی کے قبضہ میں آگیا یہ ہیرابھی احمد شاہ ابدالی کے قبضہ میں رہا اس کی موت کے بعد اس کے بیٹے شاہ تیمور اور اس کے بعد احمدشاہ کے پوتے شاہ شجاع والیٔ قندھار کے پاس رہا جب اس کے مخالفین نے اسے تخت سے معزول کردیا تو وہ بھاگ کر ہندوستان آیا تو یہ ہیرا اس کے ساتھ تھا، یہاں مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اسے پناہ دی اورکھوئی ہوئی حکومت کی بحالی کا وعدہ کیا اس دوران مہاراجہ کو کوہ نور ہیرے کے بارے علم ہوا۔رنجیت سنگھ نے یہ ہیرا شاہ شجاع سے طلب کیا مگر شاہ نے جواب دیا کہ اس ہیرے کو قرض کے عوض کابل کے تاجروں کے پاس بطور رہن رکھوا چکاہے اس پر مہاراجہ غضب ناک ہوگیا اس نے شاہ شجاع کے خاندان کواندرون لاہور مبارک حویلی میں سخت پہرے میں رکھا(گرمی کا موسم تھا مئی کے آخری ایام تھے) ان کا کھانا پینا بند کروادیابھوک پیاس سے معصوم بچوں کا رورو کر برا حال ہوگیا تین دن کی ناقابل برداشت ذلت اور سختیوں سے تنگ آکر شاہ شجاع نے ہیرا رنجیت سنگھ کے حوالے کرنے کا فیصلہ کیا اورشرط عائد کی کہ وہ کوہ نور ہیرا خود مہاراجہ کے حوالے کرے گا ۔یہ سن کر مہاراجہ بہت خوش ہوا اس نے خودجاکر معزول بادشاہ سے ملاقات کی اور وہ ہیرا حاصل کر لیا۔رنجیت سنگھ نے پوچھا “ اس کی قیمت کیا ہوگی؟ شاہ شجاع نے جواب دیا “ طاقت “ جس کے ذریعے ہر بادشاہ نے اسے حاصل کیا میرے آباؤاجداد نے اسے حاصل کیا اور اب مجھ سے آپ طاقت کے ذریعے حاصل کررہے ہیں کل کوئی اور طاقت کے ذریعے آپ سے حاصل کرلے گا“۔یہ ہیرا مہاراجہ رنجیت سنگھ کی خلعت کی زینت بنا رہا ۔1839ء میں مہاراجہ کا انتقال ہوگیا اس کے بعد خالصہ دربار سازشوں کا گڑھ بن گیا سکھ قوم آپس میں ٹکراتی رہی اور کمزور ہوتی گئی ۔1846ء میں سکھ انگریز جنگ میں سکھوں کو شکست ہوئی یہ ہیرا بھی برطانیہ کے قبضہ میں چلا گیا ۔ [1] سکھ حکمران مہاراجہ دلیپ سنگھ سے یہ ہیرا برطانیہ کے ہاتھ لگا اوریہ ہیرا سر لارنس گورنر پنجاب کے پاس موجود رہا اسے ایک حکم ملا کہ خفیہ طور پر یہ ہیرا لندن بھیجا جائے اس حکم کی فوراًتعمیل ہوئی ۔لندن میں اس ہیرے کو تراشنے کے بعد تاج برطانیہ کی زینت بنایاگیا ۔ اب تاج برطانیہ کی زینت ہے اس کی عظمت چمک دمک کی بناء پر اکثر چیزوں وغیرہ کا نام "کوہ نور" رکھ لیتے ہیں۔

لہور دربار دے راجے

مہاراجہ رنجیت سنگھ (جم1780, تاجپوشی12 اپریل1801, موت1839)
مہاراجہ کھڑک سنگھ (1801–1840),رنجیت سنگھ دا وڈا پتر
کنور نونہال سنگھ (1821–1840), رنجیت سنگھ دا پوترا.
مہاراجہ شیر سنگھ (1807–1843), رنجیت سنگھ دا پتر.
دلیپ سنگھ (جم1838, تاجپوشی1843, موت1893), رنجیت سنگھ دا سبتوں نکا پتر.

مہاراجہ رنجیت سنگھ

مہاراجہ کھڑک سنگھ

جدوں نومبر 1840 عیسوی وچ کھڑک سنگھ اتے نونہال سنگھ دی موت ہو گئی ۔
اسنوں 8 اکتوبر 1839 نوں گدی توں اتاریا گیا اتے قید وچّ سٹّ دتا گیا۔ اسدی تھاں اسدے پتر کنور نونہال سنگھ نوں نواں مہاراجہ بنایا گیا۔ کھڑک سنگھ نوں قید وچّ سٹّ دتا گیا اتے اتھے اسدی 5 نومبر 1840 نوں موت ہو گئی۔

مہاراجہ نونہال سنگھ

جدوں کھڑک سنگھ مہاراجہ بنیا تاں اوہ اپنے راج وچّ عملی طور تے ساریاں نوں اپنے ادھین نہ رکھ سکیا۔ اس لئی ڈوگریاں نے اپنی چال انوسار کنور نوں کھڑک سنگھ خلاف بھڑکا کے، کھڑک سنگھ نوں قید وچّ سٹّ کے، نونہال سنگھ نوں مہاراجہ بنا دتا۔ قید وچّ ہی کھڑک سنگھ دی موت ہو گئی۔ جدوں کنور اپنے پیؤ دا سنسکار کرکے روشنائی دروازے (ہزاری باغ وچّ موجود) راہیں لنگ رہیا سی تاں اتھے بارود پھٹن نال اوس تے دروازہ ڈگّ پیا اتے اوہ بے ہوش ہو گئیا۔ ڈوگرا وزیر دھیان سنگھ اوس نوں قلعے اندر لے گیا۔ اس توں علاوہ کسے ہور نوں اندر آؤن دی اجازت نہ دتی گئی۔ بعد وچّ جدوں کنور نوں اسدی ماں چند کور ملی تاں کنور خون نال لتھ-پتھ سی۔ اسدی 19 سال دی عمر وچّ موت ہو گئی۔^[11]

مہاراجہ شیر سنگھ

15 ستمبر، 1843 نوں سندھاوالیا سردار [[اجیت سنگھ سندھاوالیا] تے اس دے ساتھی نے مہاراجہ شیر سنگھ اتے اس دے پتر کنور پرتاپ سنگھ دا شاہ بلاول لاہور وکھے قتل کر دتا۔
15 ستمبر 1843 نوں کھیڈاں دے شوقین مہاراجہ شیر سنگھ دے ساہمنے یوجنا دے تحت ڈوگرے اتے سندھاوالیا سرداراں دوارا اک کھیڈ میلہ کروایا گیا۔ مہاراجہ شاہبلھول (نواں ناں کوٹ خواجہ سعید) وچ کرسی 'تے بیٹھے ہوئے سن (اس دن دھیان سنگھ ڈوگرا بیماری دا بہانہ بنا کے قلعے وچ ہی رہِ گیا)۔
اجیت سنگھ سندھاوالیا 400 گھوڑ سواراں دے اگے چلدا ہویا مہاراجہ دے ساہمنے پیش ہویا اتے ہتھیار رکھن اتے خریدن دے شوقین مہاراجہ شیر سنگھ دے حضور وچ اک دونالی مولیدار رائیفل پیش کیتی۔ جیوں ہی شیر سنگھ اس نوں پھڑن لئی اٹھے، اجیت سنگھ نے اوہناں 'تے گولی چلا دتی اتے اوہ تڑپھ کے اتھے ہی کرسی اتے ڈگّ پئے۔ اوہناں دے مونہوں صرف انا ہی نکلیا-'یہ تو دگھا ہے۔' حالے اوہ آخری ساہ لے ہی رہے سن کہ اجیت سنگھ نے تلوار نال اوہناں دا سر کٹّ کے نیزے اپر چڑھا دتا۔ ادھر دوسرے پاسے گولی دی آواز سندیاں ہی لہنا سنگھ سندھاوالیا (اجیت سنگھ لہنا سنگھ دے بھرا وساوا سنگھ دا پتر سی اتے لہنا سنگھ رشتے وچ شیر سنگھ دا چاچا لگدا سی) نے تلوار پھڑی اتے شاہزادہ پرتاپ سنگھ ولّ چل پیا۔ پرتاپ سنگھ اجے اپنے دادا دے ستکار لئی جھکیا ہی سی کہ خونخار دادے نے اپنے پوترے دی گردن کٹّ کے نیزے اپر ٹنگ لئی۔ بعد وچ ایہناں دوہاں دے کٹے سیس قلعے وچوں مل گئے۔

جدوں شیر سنگھ نے جنوری 1841 عیسوی وچ لاہور دے قلعے اپر حملہ کیتا تاں عطر سنگھ نے اس ورودھ فوج دی اگوائی کیتی۔ پر جدوں شیر سنگھ دا قلعے اپر قبضہ ہو گیا تاں عطر سنگھ میدان چھڈّ کے نسّ گیا۔ بعد وچ اس نے پنجاب وچ رہندیاں خود نوں اسرکھئت محسوس کیتا اتے اپنے بھتیجے، اجیت سنگھ سندھاوالیا نال برطانوی علاقے وچ تھانیسر جا شرن(پناہ) لئی۔ مہاراجہ شیر سنگھ دے راج کال وچ سندھاوالیئے ودروہی ہی بنے رہے اتے رانی چند کور دے حق وچ انگریز سردار دی دخل-اندازی کرواؤن لئی سازشاں کردے رہے۔ ایہناں نے خالصہ فوج دے سرداراں نوں وی چٹھیاں لکھیاں جنہاں وچ اوہناں نوں مہاراجہ شیر سنگھ ورودھ(خلاف) بغاوت کرن لئی اکسایا گیا سی۔ کسے نوں نہیں پتہ کہ کیوں پر اک وار عطر سنگھ نے لدھیانہ وکھے افغانستان دے جلاوطن بادشاہ امیر دوست محمد خان نال گھیؤ-کھچڑی ہون دا یتن کیتا تاں بھارت وچ انگریزی راجگڑھ فورٹ ولیئم وکھے ہل چل مچّ گئی۔ انگریزاں نے وچولگی کرکے سندھاوالیئے سرداراں اتے مہاراجہ شیر سنگھ وچکار صلح کروا دتی اتے سندھاوالیاں نوں لاہور پرتن دی آگیا وی دے دتی۔ پر عطر سنگھ نے پنجاب پرتن توں نانہہ کر دتی اتے مہاراجہ شیر سنگھ ورودھ سرگرمی نال سازشاں کردا رہا۔ جدوں ستمبر 1843 عیسوی وچ مہاراجہ شیر سنگھ دی اجیت سنگھ سندھاوالیا اتے لہنا سنگھ سندھاوالیا ولوں اک دھوکھا دہی سازش تحت مار دتا گیا تاں اس ویلے عطر سنگھ اونا (ہن ہماچل پردیس) وکھے سی۔ جدوں اس نوں دوہاں سندھاوالیئے سرداراں ورودھ(خلاف) بدلے دی کاروائی سنبندھی(متعلق) جانکاری ملی تاں اس توں پہلاں کہ ہیرا سنگھ ڈوگرا ولوں بھیجی گئی اک فوجی ٹکڑی اس نوں گرفتار کر لیندی ایہہ دوڑ کے تھانیسر چلا گیا۔ 1843 عیسوی دے قہر توں بچے کجھ سندھاوالیئے پرواراں سمیت عطر سنگھ سندھاوالیا تھانیسر وچ جلاوطنی دی زندگی جیوندا رہا۔

مہاراجہ دلیپ سنگھ

مہاراجہ دلیپ سنگھ (Maharaja Duleep Singh) سکھ سلطنت کا آخری مہاراجہ تھا۔ وہ مہاراجہ رنجیت سنگھ کا سب سے چھوٹا بیٹا تھا۔ کنور دلیپ سنگھ 6 ستمبر1838ء کو لاہور میں پیدا ہو ا۔اس کی پرورش اس کی ماں مہارانی جنداں نے کی ۔ مہاراجہ شیر سنگھ () کے قتل کے بعد امرائے سلطنت،وزیراعظم ہیرا سنگھ ،پنڈت جلا ،سردار لال سنگھ نے باہمی مشاورت سے کنور دلیپ سنگھ کو تخت لاہور پر بٹھایا یہ ایک کٹھن دور تھا ۔خالصہ (سکھ فوج)طاقت ور ہو چکی تھی ان افسروں اور جرنیلوں کے سامنے کوئی بھی مخالف بات کہنا موت کو دعوت دینے کے مترادف تھا ۔
مہاراجہ شیر سنگھ اتے کنول پرتاپ سنگھ دے مارے جان توں بعد دلیپ سنگھ مہاراجہ بنیا اتے اس دی ماں مہارانی جنداں نے سرپرستی دا اختیار سمبھالیا۔ ہیرا سنگھ ڈوگرا نوں وزیر بنایا گیا جس دا صلاح کار پنڈت جلا سی۔ اپہدریاں کرکے جدوں ایہہ دوویں لاہوروں جموں نوں بھجدے ہوئے فوج ہتھوں رستے وچ مارے گئے، تاں مہارانی جنداں نے اپنے وڈے بھرا جواہر سنگھ نوں 14 مئی 1845 نوں وزیر بنایا۔ پر کنور پشورا سنگھ دے قتل وچ اس دا ہتھ ہون کارن سکھ فوج اس تے بہت ناراض ہو گئی۔

لہور دربار دے پردھان منتری

ہیرا سنگھ ڈوگرا

ہیرا سنگھ ڈوگرا (1816-1844): 17 ستمبر 1843 توں 21 دسمبر 1844 تک لاہور سکھ راج (سکھ سلطنت) دا پردھان- منتری سی۔ ایہہ راجا دھیان سنگھ دا جیٹھا پتر سی اتے جموں توں لگ-پگ 25 کلومیٹر دی دوری تے رامگڑھ وکھے 1816 وچ اس دا جنم ہویا سی۔ دھیان سنگھ اک پربھاوشالی(بارسوخ) درباری سی اتے اسنے اپنے لڑکے نوں اپنے سرپرست مہاراجہ رنجیت سنگھ دی حضوری وچ لے آندا جسنے نوجوان لڑکے نوں بہت پیار اتے ستکار دتا۔ اس نے ارمبھ(شروع) وچ ہی اس نوں بڑی ادارتا نال رکھیا اتے 1828 وچ اس نوں راجا دی اپادھی(خطاب) دے دتی اتے پھر اس نوں فرزند خاسند اعلان کر دتا۔ مہاراجہ نے اس نوں بہت جگیراں دے دتیاں جنہاں دی سالانہ قیمت لگ-پگ پنج لکھ سی۔ جدوں مہاراجہ شیر سنگھ اتے راجا دھیان سنگھ دے قتل پچھوں رنجیت سنگھ دے پنج سال دے لڑکے دلیپ سنگھ نوں 17 ستمبر 1843 نوں پنجاب دا مہاراجہ بنا دتا گیا تد ہیرا سنگھ نے پردھان منتری دا عہدہ سنبھال لیا۔ پر ایہہ اپنی عہدے تے ٹکے رہن توں اسفل رہا۔ پنڈت جلا نوں اپنا اپ-پردھان(نائب وزیر) بناؤن نال ایہہ بدنام ہو گیا۔ اس نے سندھاوالیا سرداراں دیاں جگیراں ضبط کر لئیاں جہڑے مہاراجہ شیر سنگھ، کنور پرتاپ سنگھ اتے راجا دھیان سنگھ دے قتلاں لئی ذمیوار سن۔ ہیرا سنگھ نے اک ستکارت سکھ بھائی گرمکھ سنگھ اتے مصر بیلی رام نوں اس کرکے قتل کروا دتا کیونکہ ایہناں نے کنور نونہال سنگھ دی موت توں پچھوں راجا دھیان سنگھ دے اس نوں مہاراجہ بناؤن دے وچار دا ورودھ(مخالفت) کیتا سی۔ اس نے مہارانی جند کور دے بھرا جواہر سنگھ نوں جیل وچ بند کروا دتا اتے لاہور توں اپنے چاچے سچیت سنگھ ڈوگرے نوں جلاوطن کر دتا کیونکہ ایہہ دوویں اسدے ورودھی سمجھے جاندے سن۔ اس نے اپنے چاچے گلاب سنگھ ڈوگرا دی چکّ تے جسنے کجھ فرضی چٹھیاں پیدا کرن وچ اس دی مدد کیتی سی، رنجیت سنگھ دے دو جیوندے پتراں کنور کشمیرا سنگھ اتے کنور پشورا سنگھ دیاں جائداداں ضبط کر لئیاں سن۔ اسنے گلاب سنگھ نوں ایہناں دے خلاف فوجاں دے کے بھیجیا۔ کنوراں اتے اس حملے نے فوجاں وچ بھاری روس پیدا کیتا جس نال فوج ڈوگرا پردھان منتری دے ورودھ ہو گئی اتے اس نوں جگیراں واپس دین اتے جواہر سنگھ نوں رہاء کرن لئی مجبور کر دتا۔ ہیرا سنگھ دیاں سازشاں دی حد ہو گئی جدوں اس نے سپاہی توں سنت بنے بابا بیر سنگھ دے خلاف کاروائیاں شروع کر دتیاں۔ بابا بیر سنگھ نے اپنا ڈیرہ امرتسر ضلعے وچ دربار دیاں سازشاں توں دور اک چھوٹے جہے پنڈ نورنگ آباد وکھے ستھاپت کر لیا سی۔ ایہہ رنجیت سنگھ دے راج دا سچا خیرخواہ سی اتے درباریاں دی آپسی ایرخا نال ہوئے نقصان توں ایہہ بہت دکھی سی۔ اس دے نجی پربھاو نے ہیرا سنگھ نوں بہت دکھی کیتا ہویا سی۔ پنڈ وچ اسدے قلعے اتے حملہ کرن لئی ہیرا سنگھ نے فوجاں بھیج دتیاں جتھے کنور کشمیرا سنگھ اتے عطر سنگھ سندھاوالیا نے وی شرن(پناہ) لئی ہوئی سی۔ بابا بیر سنگھ اتے حملہ اتے ہیرا سنگھ دے چہیتے پنڈت جلا دے مہارانی جند کور نوں زہر دین دی کوشش نال سکھ فوج وچ غصے دی لہر دوڑ گئی۔ ہیرا سنگھ اپنے 400 وشواس پاتر سپاہی لے کے لاہور چھڈّ کے بھجّ گیا اتے کئی گڈے سونے اتے چاندی دے خزانے وچوں بھرکے لے گیا۔ پر جواہر سنگھ اتے شام سنگھ اٹاریوالا دی سکھ فوج نے اس نوں رستے وچ ہی گھیر لیا اتے اس نوں اسدے صلاح کار پنڈت جلا نال 21 دسمبر 1844 نوں مار دتا۔

سکھ ویلے چ لہور دی مشہوری

رنجیت سنگھ دے ویلے چ لہور غیر ملکیاں لئی بوہت کشش رکھدا سی ۔ اوہ ساری دنیا چوں لہور دی شہرت سن کے تے مہاراجہ دی دریا دلی تے مہمان نوازی تے شخصیت دیاں خوبیاں سن کے لہور دا رخ کردے ۔ اس دے ویلے بوہت سارے مشہور غیر ملکی سیاح تے دوجے لوک لہور تے سکھ سلطنت دے دوجے حصےآں چ آئے ۔ بوہت سارے سیاحاں نے اپنیاں کتاباں چ رنجیت سنگھ دی فراخدلی تے عالی ہمتی ، چنگے طور طریقے تے ذہنی بیداری بارے لکھیا ۔ اوہ ہمیشہ غیرملکیاں نال خوشدلی تے خلوص نال ملدا ۔

معاہدہ لہور

معاہدہ لاہور (Treaty of Lahore) اک امن معاہدہ سی جس راہیں پہلی اینگلو سکھ جنگ ختم ہوئی۔ معاہدے دے فریقان برطانیہ (کمپنی راج) ولوں گورنر جنرل سر ہنری ہارڈنگ تے ایسٹ انڈیا کمپنی دے دو افسر، جدونکہ سکھ راج ولوں ست سالہ مہاراجہ دلیپ سنگھ تے لاہور دربار دے ست رکن سن۔

حضوری باغ

حضوری باغ بارہ دری، حضوری باغ لہور، پاکستان چ اک بارہ دری اے جینوں مہاراجہ رنجیت سنگھ نے 1818 چ بنوایا سی۔ اے چٹے پتھر دی بنی ہوئی کوٹھڑی اے جیدے باراں بوۓ نیں۔۔ نوہنے تھماں نیں محراباں نوں چکیا ہویا اے۔۔ ایدی چھت تے شیشہ لگیا ہویا اے۔۔ رنجیت ایتھے دربار لاندا ہوندا سی۔ ایدے اک پاسے شاہی قلعہ تے دوجے پاسے شاہی مسیت اے۔

1980ء چ لئی گئی لاہور دی اک تصویر

برطانوی راج ویلہ

45ویں سکھ برطانوئی ہندی فوج میں ایک پیادہ ریجمنٹ تھی جسکا قیام اپریل 1956 میں لاہور میں لایا گیا تھا اسوقت اسے تخلیق کیپٹن ریٹرے نے 100 سواروں اور 500 پیادوں کے ساتھ کیا تھا۔اس ریجمنٹ میں 50 ٪ سکھ اور ڈوگرا سپاہی شامل تھے باقی ماندہ سپاہیوں میں مسلمان پنجاب اور پٹھان شامل تھے۔

برطانوی پنجاب دا راجگڑھ

غیر مسلموں کے مقدس مقامات

مندر

کنہیالال لکھتا ہے کے پرانی عمارات کے مندر اور ہندوءوں کی عبادت گاہیں بہت ہیں جن کا شمار نہیں ہو سکتا۔چھوٹے چھوٹے شوالے و ٹھاکر دوارے و دیوی دوارے بے شمار ہیس۔ان میں سے و جدید دونوں قسم کے ہیں۔ مگر سکھی عہد میں پرانی عمارات کے مندر بھی ازسر نو نباءے گءے تھےجن کی عمارات تازہ نظرآتی ہیں۔بعض مندر جو اُن سے نامی گرامی ہیں اورخاص و عام وہاں جا کر پوجا کرتے ہیں اس قسم میں لکھے جاتے ہیں۔(1)مگریاد رءے کہ یہ کنہیالال نے 1882ء میں اپنی کتاب تاریخ لاہور میں لکھا تھا ۔اور آج بہت سہ مقامات ختم ہو چوکے ہیں۔