پنجاب دی تریخ

پنجاب اک وڈی جغرافیائی تھاں دا ناں ایہ جیڑی پاکستان تے بھارت وچ اے۔ پنجاب شبد دا مطلب پنج دریاواں دی تھاں اے۔اس شبد دی سب توں پہلی ورتوں ابن بطوطہ دیاں لکھتاں وچ ملدی اے جو 14ویں صدی وچ اس علاقے وچ آیا سی۔^[1]اس دی وڈی پدھر اتے ورتوں 16ویں صدی دے دوجے حصے دی کتاب ”تریخ شیر شاہ سوری“ چ ملدا اے، جس چ پنجاب دے شیر خان دے قلعے دی اساری دے حوالے نال ملدا اے۔اس توں پہلاں پنجاب ورگا ذکر مہا بھارت دے قصے کہانیاں چ وی اے جو پنجا ندا (پنج ندیاں) دے حوالے نال اے۔اس دے مگروں آئین اکبری چ ابو الفصل نے لکھیا اے کہ ایہ علاقہ دو حصے‍آں چ ونڈیا سی، لہور تے ملتان۔ اس آئین اکبری دے دوجے حصے چ ابوالفصل نے پنجاب نوں پنجند لکھیا اے۔ اس دے علاوہ مغل بادشاہ جہانگیر نے اپنی تزک جہانگیری چ پنجاب دا لفظ ورتیا اے۔پنجاب دا لفظ فارسی دے پنج یعنی پنچ تے آب یعنی پانی توں لیا اے۔ یعنی پنچ دریاواں دی بھوئیں ۔ایہ اوہ پنج دریا نیں جہڑے اس علاقے چ وگدے نیں۔اج کل انہاں چوں دو دریا (چناب تے جہلم دریا) تاں مکمل طور اتے پاکستانی پنجاب دے علاقے چ وگدے نیں۔ جدونکہ دو دریا (ستلج ،راوی) بھارتی پنجاب توں ہوکے پاکستانی پنجاب چ آندے نیں تے اک دریا (بیاس) مکمل طور اتے بھارتی پنجاب چ اے۔اس توں پہلاں اس دا ناں سپت سندھو یعنی ست دریاواں دی سرزمین سی۔ تریخ جہلم وچ انجم سلطان شہباز نے لکھیا اے کہ سپت دا مطلب ست تے سندھو دا مطلب دریا اے۔
پنجاب ہڑپہ رہتل دا گڑھ رہیا اے۔ ایہہ انساناں دیاں پرانیاں رہتلاں وچوں اک اے۔جگ دی پرانی رہتل ہڑپا رہتل پنجاب وچ ٹری۔ ضلع ساہیوال دا ہڑپہ شہر اس رہتل دا وڈا نگر سی۔ دیس پنجاب دے اتلے لہندے پاسے دے تھانواں وچ ٹیکسلا گندھارا رہتل وی پونگر دی رئی۔

پنجاب دی تریخ

دیس پنجاب ہزاراں سالاں توں وس رہیا اے۔ سطح مرتفع پنجاب وچ سواں دریا دے کنڈے تے پتھر دے ویلے دے انسان دے رہن دے نشان ملے نیں۔ ہڑپہ رہتل انسان دیاں کُجھ پرانیاں رہتلاں وچوں اک اے۔ ایہہ دریاواں دے کنڈے تے وسی ایہدا وڈا نگر ہڑپہ ضلع ساہیوال وچ سی۔ سوتی کپڑا شکر کھنڈ شطرنج دی کھیڈ ایس رہتل دیاں سارے جگ نوں سوغاتاں نیں۔ ساڑھے تین ہزار ورھے پہلاں ایتھے آریاء آۓ تے اک نویں رہتل دی نیو پئی جیہدے وچ پرانی رہتل دیاں خوبیاں وی ہے سن آریاواں نے وید تے گندھارا رہتلاں چلائیاں۔ آریاواں دی بولی سنسکرت پنجاب وچ ای اپنی ودیا حالت وچ آئی۔ سنسکرت دا وڈا سکالر پانینی پنجاب دا ای رہن والا سی۔ ہندواں دی مقدس کتاب رگ وید پنجاب وچ ای لکھی گئی۔

پرانا ویلا

پرانیاں شیواں لبن تے اوناں نالوں جانکاری لے کے تریخ گروواں نیں دسیا ایہ کہ اج توں کوئی 5300 ورے پہلاں 3300 قبل مسیح وچ دریاۓ سندھ دے نال وسدے لوکاں نیں آپس چ رل کے وڈیاں رہتلاں نوں جنم دتا جیڑیاں جگ دیاں سب توں پرانیاں رہتلاں چوں اک سی۔ ایناں نوں ہڑپہ رہتل کیندے نیں۔ ایناں رہتلاں دا سب توں وڈا نگر پاکستانی شہر ساہیوال دے کول ہڑپہ سی۔ مگر کسی انجان وجہ نال ایہ رہتلاں 19ویں صدی قبل مسیح چ مک گئياں۔

ہڑپہ رہتل

ہڑپہ رہتل ویلے پنجاب دا علاقہ

پنجابدی دھرتی قدیم زمانے توں آباد چلی آ رہی اے تے ایہ2600 قبل مسیح چ آباد سی ۔ اج توں 5300 سال پہلاں پنجاب دا علاقہ اک ترقی یافتہ رہتل دا گڑھ سی ۔ ایہہ ہڑپہ رہتل کہلوندی آ ایس دا مرکزی شہر ہڑپہ اج دے پاکستان دے صوبہ پنجاب ضلع ساہیوال چ ساہیوال شہر توں 24 کلومیٹر دکھن لہندے چ واقع اے ۔ ایہہ وادی سندھ دی رہتل دا شمالی یا اتلا حصہ سی ۔ اوس ویلے ایتھے دے لوک اک باقاعدہ شہری سماجی نظام ہیٹھ زندگی گزار رہے سن ۔ اوہ لوک پکے مکاناں چ رہندے سن اوہناں دیاں گلیاں پکیاں تے نالیاں وی پکیاں تے ڈھکیاں ہوندیاں سن ۔ ہڑپے دے باسیاں نے دریاۓ راوی دے کنارے اناج گھر یاں سٹور بناۓ ہوۓ سی ایناں اناج گھراں توں اوہ اناج تے دوسریاں شیواں کشتیاں راہیں دوجے علاقیاں چ لے جاندے تے لیاوندے ۔ اوہ لوک برتن سازی دے وی ماہر سن تے ایتھوں کھودائی دے دوران وڈی تعداد چ مختلف برتن وی ملے نیں ایتھے دے لوک کاشتکاری توں وی وافق سن تے کپاہ کنک تے گنے دی کاشت وی کردے سن ۔ ایہناں لوکاں نے دنیا نوں سوتی کپڑے ، شکر تے شطرنج توں واقف کرویا ۔
ہڑپہ دے کھنڈرات توں ایہناں لوکاں دیاں مہراں مللیاں نیں ۔ ایناں مہراراں تے مختلف جانوراں دیاں مورتاں بنیاں ہوئیاں نیں ایناں مہراں تے لکھی ہوئی تحریر تے اسدا رسم الخط جاں لپی حالے تیکر پڑھیا نئیں جا سکیا ۔ ایس دی اک وجہ 47ء دے اجاڑیاں ویلے ایناں مہراں دی ونڈ اے کیوں جے ہڑپے توں لبھیاں شیواں ادھیاں پاکستان دے تے ادھیاں بھارت دے حصے آئیاں ۔ ہن ایہہ مہراں ادھیاں لاہور تے ادھیاں دلی دے عجائب گھراں وچ نیں ۔
آریاواں نے ایہاں لوکاں نوں تباہ برباد کیتا کجھ نوں اپنا غلام بنا لیا تےباقیاں نوں جنوب ول دھک دتا تے ایناں علاقیاں تے اپنا قبضہ کرلیئا ۔

ہڑپہ رہتل دا کھلار

ہڑپہ رہتل اک پرانی رہتل اے جیڑی پرانے پاکستان چ دریاۓ سندھ دے اگے پچھے دیاں تھاواں تے (2600-1900ق‏م) وسی۔ اینوں وادی سندھ دی رہتل تے ہڑپہ موہنجوداڑو رہتل وی کہندے نیں اے رہتل پاکستان دیاں صوبیاں پنجاب سندھ تے بلوچستان چ وسی۔ ھندستان چ گجرات، ہریانہ تے راجستھان چ وی ایدے بارے چ دس پئی ۔ افغانستان ایران تے ترکمانستان چ وی ایدیاں نشانیاں لبھیاں نیں۔
کانسی ویلہ پنجاب , پرانے پاکستان تے ھندستان چ 5300 ورے پیلاں ٹریا۔ ہڑپہ رہتل دے واسی کانسی دیاں چیزاں بناں دے گرو سن۔ موہنجودڑو چوں کانسی دی بنی ہوئ نچدی کڑی دا بت لبیا اے۔
پنجاب، پرانے پاکستان تے ھندستان چ لویا ویلہ 3000 ورے پیلاں آیا۔ لوۓ دا ہل بنن نال فصلاں دی پیداوار ود گئ۔ لوک گنتی ود گئ۔ ٹیکسلا ورگے نگر بنے۔

ویدک ویلا

ویدک ویلے دی جانکاری وید وچوں ملدی ایہ جتھے اس ویلے دی لوک رہتل تے کلچر نوں سپتا سندھو آخیا گیا اے۔ ویدک ویلا وچ پنجاب وچ لوک کئی برادریاں وچ بٹے ہوندے سن۔ برادریاں رل کے قبیلے بناندے سن تے ایناں قبیلیاں دے سرداراں نوں راجا آخیا جاندا اے۔ ایہ قبیلے آپس چ لڑدے ریندے سن تے ایناں لڑائیاں نال پنجاب وچ سنگت تے دشمنیاں ودیاں دے قبیلیاں نے رل مل کے نکے دیس بنا لۓ جیناں دا سردار بادشاہ/مہاراجا ہوندا سی۔ اس ویلے وچ پنجاب وچ اک خاص سیاسی فلاسفی ودی جیدے وچ جنگ تے مل مارنے شامل سی۔

ٹیکسلا، پاکستان اک تریخی تھاں اے، ایتھے گندھارا رہتل دے آثار لبے گۓ نیں

بدھ مت ویلا

بدھ مت دی مزہبی کتاب انگترا نکایا وچ 16 وڈے دیساں دا ذکر ایہ جیناں وچوں دو پرانے پنجابی نگر گندھارا تے کمبوجا نیں۔ پراکرت بولی دیاں پرانیاں لکھائیاں وچ وی ایناں نگراں دے بارے چ لکھیا ہویا اے تے اودے چ لکھیا اے کہ کمبوجا تے گندھارا اترپٹھا وچ آندے سن۔ ایہ دیس اتلے پنجاب، کشمیر، چڑدے افغانستان تک سن۔ گندھارا بدھ مت دے ویلے چ ملتان تک سی تے کمبوجا پونچ، ابھیسرا، ہزارا توں لے کے سوات، کپیسا تے کنڑ دیاں وادیاں تک سی۔

گندھارا

گندھارہ اک پرانے دیس دا ناں اے جیڑا اتلے پاکستان دے پنجاب تے سرحد وچ تے اتلے افغانستان وچ وسیا ہویا سی۔ پوٹھوہار، پشاور دی وادی، سوات، دیر بونیر کابل بدخشاں بامیان تک دےاں تھاواں ایدے وچ ہیگیاں سن۔
دیس پنجاب چ گندھارا دا علاقہ بدھ مت دا سبتوں وڈا گڑھ سی ۔ بامیان دے پہاڑاں چ مہاتما بدھ دے تراشے 52 میٹر مجسمے جگ چ مہاتما بدھ دے سبتوں اچے مجسمے سن ، (جنہاں نوں طالبان نے اپنے دور چ تباہ کر دتا سی )۔ اس دے علاوہ گندھارا دے علاقے ٹیکسلا تے سوات توں لبھن آلے مہاتما بدھ دے مجسمے پوی دنیا چوں مہاتما بدھ دے سوہنے تے نفیس مجسمے نیں ۔
ٹیکسلا پشاور ایدے نگر سن۔ گندھارہ 2600 ورے پیلاں وڈی رہتل بنی تے یارویں صدی تک چلی۔ بدہ کشان اودوں ایتھے راج کردے سن۔ اوناں توں بعد ھندو شاہی دے راجے ایتھے راج کردے رۓ ۔ محمود غزنوی نے گندھارہ تے 1021 نوں مل مار لئ ۔ مغلاں دے ویلے ایتھے لہور یا کابل توں راج کیتا جاندا سی۔19 ویں صدی چ رنجیت سنگھ دی سلطنت چ آگیا۔
گندھارہ ناں ہندوواں دی پوتر پوتھی رگوید چ آیا اے۔ اے ایرانی لکھتاں وچ وی دسدا اے۔ ایرانی بادشاہ دارا اول دے 23 صوبیاں چ اک گندھاراہ وی سی۔ یونانی تریخ لکھاری ہیروڈوٹس نے اپنی تریخ چ گندھارہ دا ناں دارا بادشاہ دیاں ٹیکس دین والیاں تھانوناں چ کیتا اے۔ پرانے ہندو ویلیاں چ گندھارا اترپاٹھا چ آندا سی۔ رامائن تے مہابھارت چ گندھارہ دے بارے چ لکھتاں نیں۔

تکشا شیلا یونیورسٹی

پنجاب دی دھرتی اتے ای جگ دی سب توں پرانی تے پہلی یونیورسٹی دی نیہہ 700 قبل مسیح چ رکھی گئی سی ۔ پر بدقسمتی نال ویلا لنگھن دے نال ایہہ دھرتی توں مٹ گئی تے اج اس دا وجود صرف کجھ کھنڈراں دی شکل چ پاکستان دے صوبہ پنجاب دے شہر ٹیکسلا چ موجود اے ۔

بھڑ ماونڈ

بھڑ ماونڈ پنجاب ،پاکستان چ واقع ٹیکسلا دے کھنڈراں دا سب توں پرانا حصہ اے ۔ اینہاں کھنڈراں دا سبتوں پرانا حصہ پنجویں تے چھیویں صدی قبل مسیح نال تعلق رکھدا اے ۔ اس دے بعد آلی سطح چوتھی صدی قبل مسیح نال تعلق رکھدی اے تے سکندر اعظم دے پنجاب تے حملے ویلے آباد سی ۔ تیجی سطح موریہ سلطنت دے ویلے چ تیجی صدی قبل مسیح چ آباد سی ۔ اینہاں کھنڈراں دی چوتھی تے سبتوں اتلی سطح موریہ ٹبر دے بعد دے زمانے نال تعلق رکھدی اے ۔
خیال اے کہ حخمانیشی سلطنت دے بادشاہ دارا اول نے 518 قبل مسیح ج بھڑ نوں فتح کیتا ، پر ایہہ خیال صرف تحریراں تے مبنی ای اے ۔ 326 ق م چ سکندر اعظم نے اس علاقےنوں فتح کیتا ۔ راجہ امبھی دے بارے چ معلوم ہندا اے کہ اس نے اس موقع تے یونانی بادشاہ دی ایتھے دعوت کیتی ۔ اس بادشاہ نے سکندر دے اگے ہتھیار سٹ دتے سن تے سکندر نوں ہاتھی سواراں دا اک دستہ پیش کیتا سی ۔ 316ء چ مگدھ دے بادشاہ چندر گپت موریا نے ، جہڑا موریہ سلطنت دا بانی سی ، پنجاب دا علاقہ فتح کیتا تے ٹیکسلا دی آزادی وی سلب ہو گئی تے ایہہ صرف اک صوبائی صدرمقام رہ گئیا ۔ پر فیر وی ایہہ شہر اہم رہیا تے تجارت تے تعلیم دا مرکز رہیا ۔ چندر گپت دے پوتے اشوک دے زمانے چ بدھ مت نے ایتھے پیر جمائے تے بدھ مت دے راہب ایتھے آباد ہوئے ۔ اشوک اعظم دے متعلق آکھئیا جاندا اے کہ اپنے پیؤ دے ویلے چ ایہہ بطور ولی عہد ایتھے رہندا سی ۔ 184 ق م چ یونانیاں نے باختر توں گندھارا تے پنجاب تے حملہ کیتا ۔ اس ویلے توں ایتھے یونانی بادشاہ دمیتریوس I رہائش پزیر ہو گئیا ۔

سرکپ

سرکپ دا شہر باختر دے یونانی بادشاہ دمیتریوس نے پنجاب تے ہندستان تے حملے دے بعد 180 قبل مسیح چ بسائیا سی ۔ہن سرکپ ٹیکسلا پنجاب ،پاکستان دے وسیع کھنڈرات دا حصہ اے ۔
سرکپ دے کھنڈرات دی کھدائی اول سر جان مارشل دی زیر ہدایت ہرگویو نے 1913ء توں 1930ء تک کیتی ۔ فیر 1944ء توں 1945ء چ مورٹمر ویہلر نے کجھ ہور حصے دریافت کیتے ۔
اس شہر نوں یونانی طرز تعمیر دے مطابق اسارئیا گئیا سی ۔ شہر دے وچکار اک میدان سی جس دے گرد 15 سڑکاں بنئیاں ہوئیاں سن ۔ شہر تقریبا 400 ‌ 1200 میٹر رقبے تے پھیلئیا ہوئیا سی ۔ جس دے دوالے 5 توں 7 میٹر چوڑی تے پونے 5 کلومیٹر لمبی فصیل سی ۔
سرکپ ج موجود گول سٹوپہ ہندستان دے قدیم ترین سٹوپےآں چوں اک اے ۔ خیال کیتا جاندا اے کہ ایہہ سٹوپہ اک زبردست زلزلے دے نتیجے چ موجودہ تھاں تے آ ڈگا سی ۔ جدوں پہلی صدی عیسوی چ شہر دوبارہ تعمیر کیتا گئیا تے اسدے دوالے کندھ بنا کے اسنوں محفوظ کر دتا گئیا ۔بدھ مت سٹوپے سرکپ دے کھنڈراں چ تھاں تھاں تے موجود نیں ، اینج ای اک ہندو مندر وی لبھئیا اے جس نال ایتھے دونہاں دھرماں دے وچکار رابطےآں دا علم ہندا اے ۔ سرکپ دے نیڑے ای جنڈیال چ اک یونانی یاں زرتشتی مندر وی موجود اے ۔
سرکپ دا اک خاص سٹوپہ دوہرے سر آلے عقاب دا سٹوپہ اے ، اس چ نظر آن الے ستون یونانی طرز دے نیں ۔ درمیانی محراب ج اک یونانی مندر اے ، جدوں کہ باہر آلی محراب چ ہندو طرز دا اک مندر اے ۔ اس دے اتے دوہرے سر آلا عقاب بنائیا گئیا اے ۔ ایہہ نشان اس لحاظ نال وی عجیب اے کہ اینج دے عقاب دا خیال بابل دی پرانی تہذیب چ ملدا اے ۔ لگدا اے کہ اوتھوں ایہہ نشان سیتھیا تے اوتھوں پنجاب آئیا ۔
مشہور یونانی فلاسفر اپولونس ازتیانا دے بارے چ آکھئیا جاندا اے کہ اوہ پہلی صدی عیسوی چ سرکپ آیا سی ۔ اس نے یونانی طرز تعمیر دے متعلق ، غالبا سرکپ ول اشارہ کردے ہوئے ، لکھئیا اے : ٹیکسلا دے بارے اسانوں دسئیا گئیا اے کہ اوہ نینوا جنا وڈا اے تے اسدی شہر پناہ یونانی طرز دے مطہبق اساری گئی اس ۔ فیر اوہ لکھدا اے : میں پہلے دسئیا کہ شہر دی فصیل کینج اساری گئی اے پر اس نوں ایتھنز وانگ ای بے ترتیب طریقے دیاں تنگ گلیاں چ وی ونڈئیا گئیا سی ۔ تے گھراں نوں اینج بنائیا گئیا سی جے اینہاں نوں باہروں دیکھئیا جائے تے اک منزلہ نظر آن پر جے تسیں اینہاں چ داخل ہوو تے فی الفور اینے ای زیر زمین کمرے نظر آندے نیں جنے زمین دےاتے۔

سرسکھ

سرسکھ شہر کشن سلطنت دے بادشاہ کنشک نے 80ء عیسوی چ تعمیر کروائیا سی ۔ ایہہ ٹیکسلا دے شہراں چ سبتوں آخری شہر اے ۔ کشن حکمراناں نے فتح دے مگروں سرکپ دے پرانے شہر نوں چھڈ کے لنڈی نالہ دے دوجے پاسے نواں شہر آباد کرن دا فیصلہ کیتا سی ۔ شہر دی فصیل تقریبا 5 کلومیٹر لمبی اے تے تقریبا ساڈھے 4 میٹر چوڑی اے ۔ ایہہ فصیل 1000x2300 رقبہ دے دوالے بنائی گئی سی تے وسطی ایشیا دے طرز تعمیر دے مطابق اے ۔ جدوں پنجویں صدی عیسوی دے آخر چٹے ہناں نے پنجاب تے قبضہ کیتا تے سرسکھ دا شہر متروک ہو گئیا ۔
ہن سرسکھ ٹیکسلا پنجاب ،پاکستان دے کھنڈرات دا حصہ اے ۔

پانینی دیاں لکھائیاں

انڈو سیتھی بادشاہت دا نقشہ

پانینی اک پرانا سنسکرت دا لکھاری سی جیڑا لہور چ جمیا سی۔ اونیں پنجاب وارے وچ کافی کج لکھیا تے دسیا کہ پنجاب دے لوک اس ویلے جنگجو تے بہادر سن۔ کئی تریخی گروواں نیں کیا کہ پنجاب اپنے جنگجو قبیلیاں دی وجہ نال ہندستان دا سب توں طاقتور دیس سی۔ جدوں چھٹی صدی قبل مسیح وج فارس نے تے چوتھی صدی قبل مسیح وچ سکندر نے پنجاب اتے حملہ کیتا اوناں اگے پنجاب نیں بوہت سخت لڑائی کیتی۔
بولی نوں سمجن دی پہلی کوشش پنجاب وچ پانینی نے اج توں 2500 ورے پہلاں کیتی جدوں اونہے سنسکرت وچ گرامر تے کتاب لکھی۔ پاننی ٹیکسلا، پنجاب دا رہن آلا سی۔

تریخ چ پنجاب وکھ وکھ راجاں چ

نقشہ جس چ پنجاب دا علاقہ ھخامشی سلطنت چ اے

ھخامشی سلطنت چ موجودہ ایران دے علاوہ چڑھدے چ افغانستان تے پاکستان دے چند علاقے ، اتلے لہندے چ مکمل اناطولیہ یعنی موجودہ ترکی ، اتلا بلقاں ، تھریس تے کالا سمندر دا زیادہ تر ساحلی علاقہ شامل سی ۔ مغرب چ اس چ موجودہ عراق ، شمالی سعودی عرب ، فلسطین ، اسرائیل ، اردن ، لبنان تے مصر دے تمام اہم مرکز شامل سن ، مغرب چ اس دیاں سرحداں لبیا تک پھیلیاں ہوئیاں سن ۔ 75 لکھ مربع کلومیٹر تے پھیلی ہوئی ھخامشی سلطنت تریخ دی وسیع ترین سلطنت سی تے آبادی لحاظ نال رومی سلطنت دے بعد دوجی وڈی سلطنت سی ۔ ایہہ سلطنت 330 قبل مسیح چ سکندر اعظم دے ہتھوں ختم ہوئی ۔
سلطنت دا پہلا حکمراں کورش اعظم یا سائرس اعظم سی جد کہ آخری فرمانروا دارا سوم سی ۔ ھخامشی سلطنت دا دارالحکومت پرسی پولس یعنی تخت جمشید سی تے آتش پرستی ریاستی مذہب سی ۔

ھخامشی سلطنت تے پنجاب

اتلے پنجاب دے دیس گندھارا، کمبوجا تے ٹیکسلا دا لیندے پاسے دا باڈر ھخامشی سلطنت نال لگدا سی۔ ھخامشی سلطنت نيں 6ویں صدی قبل مسیح وچ پنجاب تے سندھ اتے مل مار لیا۔ ایہ ھخامشی سلطنت دے صوبے بن گۓ تے ایہ فارس دیاں سطرپیاں چوں سب توں امیر سن تے اوہ فارس نوں قیمتی سونے نال ھخامشی سلطنت نوں فوجی وی دیندے سن۔

انڈو سیتھی

پنجاب 200 قبل مسیح توں ہند سیتھی بادشاہت دا حصہ رہیا ۔ٹیکسلا تے سگالا (اج دا سیالکوٹ شہر) اس راج دے وڈے شہراں چوں اک سن ۔

انڈو سیتھی بادشاہت دا نقشہ جس چ پنجاب اس راج چ اے

انڈو سیتھی یاں ہند سیتھی ، ایرانی ساکا (سیتھی) دیاں شاخ نیں ، جنہاں نے دکھنی سائبیریا توں باختر ، سوگدیانا ، آراچوسیا ، گندھارا ، کشمیر ، پنجاب ، لہندے تے گھبلے ہندستان ، گجرات تے راجستھان چ ، دوجی صدی قبل مسیح توں چوتھی صدی عیسوی دے وچکار ، ہجرت کیتی ۔ ہندستان چ پہلا ساکا بادشاہ ماؤئس یاں موگا سی ، جسنے گندھارا چ ساکا بادشاہت قائم کیتی تے ہولی ہولی پورے اتلے ہندستان نوں اپنےاقتدار چ لے آئیا ۔ ہندستان چ انڈو سیتھی حکومت آخری بادشاہ رودراسیمہا سوم دے نال 395ء عیسوی ج مکی ۔

انڈو سیتھی

سیتھی قبیلے جنہاں نے ہندستان تے پنجاب اتے چڑھائی کیتی تے ایتھے کئی بادشاہتاں قائم کیتیاں اینہاں چ ساکا دے علاوہ میدی ، خنتھی ، ماساگیتے (شاید جٹ) ، گیتے ، پراما کمبوجا ، باہلیکا ، ریشیکا تے پرادا قبیلے شامل سن۔

پنجاب اتے سکندر دا حملہ

سکندر دے پنجاب(ہندستان) اتے حملے دا نقشہ

327 ق م چ سکندر نے ہندستان ول پیش قدمی شروع کر دتی تے اسدی فوج دی تعداد وی اک لکھ 20 ہزار دے قریب ہوگئی سی ، جس چ ایرانی فوج دے یونانی سپاہی وی سن ، دریاۓ جہلم دے پار اسدا ٹکراؤ راجہ پورس دی فوج نال ہوئیا جس چ 180 جنگی ہاتھی وی حصہ لے رہے سن جنگ چ سکندر دی فتح ہوئی تے پورس دی فوج دا اسدے اپنے ہاتھیاں نے ای بہت نقصان کیتا ۔ پورس نوں گرفتار کرکے سکندر دے ساہمنے پیش کیتا گئیا تے سکندر نے پچھیا دس تیرے نال کیہہ سلوک کراں تے پورس نے جواب دتا اوہی جہڑا اک بادشاہ دوجے بادشاہ نال کردا اے ۔سکندر جہڑا پہلے ای پورس دی بہادری توں بہت متاثر سی ، ایہہ جواب سن کے پورس نوں آزاد کردتاتے اسدی سلطنت اسنوں واپس کردتی ۔ سکندر دا ارادہ ہن ہندستان نوں فتح کرن دا سی پر اسدی فوج نے اگے ودھن توں انکار کردتا تے واپسی دا تقاضا کیتا ،کیونجے اک تاں فوج تھک چکی سی تے نالے اکتا وی چکی سی نالے ہن فوجی کئیاں سالاں توں اپنے وطن توں دور گھمدے پھر رہے سی ۔ خلاف توقع سکندر نے فوج دی گل منن لئی تے واپسی دا رستہ پھڑیا پر اسنوں مقدونیہ جانا نصیب نا ہوئیا تے اوہ بابل چ ای بیمار ہوکے مر گئیا ۔

پورس

پورس پنجاب دا اک راجہ سی۔ اوہ اپنی فوج نال دریاۓ جہلم دے کنارے سکندر دی فوج نال لڑیا۔ ہار جان توں بعد اونہوں پھڑ لیا گیا۔ پڑھے جان توں بعد سکندر نے اس توں پچھیا کہ تیرے نال کی سلوک برتیا جاۓ؟ اس نیں جواب دتا: جیڑا اک راجہ دوجے راجہ نال کردا اے۔ سکندر نے اونہوں اودھی گدی تے بٹھا دتا۔

موریہ سلطنت

پنجاب 321 ق م توں 185 ق م تک موریہ سلطنت دا اک انگ رہیا ۔ٹیکسلا اس سلطنت دا اہم شہر سی ۔

موریہ سلطنت

موریہ سلطنت (321ق م-185ق م) پرانے ویلے چ ھندستان دی پہلی سب توں وڈی سلطنت سی اے ہن دے ھندستان دے صوبے بہار توں 321 قبل مسیح نوں ٹری۔ چندرگپت موریہ اس سلطنت دی نیو رکھن آلا سی۔ ایدے وچ ہن دا بنگلہ دیش، ھندستان، نیپال، پاکستان تے افغانستان ہے گے سن۔ اس سلطنت دا دارلحکومت پاٹلی پتر سی۔ موریہ سلطنت دا ناں موریہ چندرگپ موریہ دی ماں موریہ دے ناں تے اے۔ چندرگپ دا وزیراعظم برہمن کوٹلیہ چانکیہ سی۔

ہند یونانی راج

ہند یونانی راج برصغیر دے اتلے لہندے علاقے ،جس چ پنجاب دا علاوہ وی شامل شی ، وچّ قایم 200 ق م توں 10 عیسوی تکّ دے ویلے وچّ یونانی مول دے راجیاں دے راج سن۔
اس دوران اتھے 30 توں وی زیادہ ہند یونانی راجے رہے جو آپس وچّ وی لڑیا کردے سن۔ اس راجاں دا سلسلہ تدّ شروع ہویا جدوں باختر دے دیمیتری (دیمیتریس پہلے) یون (یونانی) راجا نے 180 ق م وچّ ہندوکش پہاڑ سلسلہ پار کرکے اتلے لہندے ہندستان اتے ہلاّ بول دتا۔^[2] اپنے راج وچّ ایہناں راجےآں نے بولی ، رہتل، چہناں، حکومت اتے رہن-سہن وچّ یونانی-بھارتی تہذیباں وچّ ڈونگھا رلیواں کیتا اتے بہت سارے ہندو اتے بدھ دھرم دے تتاں نوں اپنایا۔ ہند-یوناں دا راج دا ساکا لوکاں دے حملےآں نال انت ہویا، بھاویں 10 عیسوی دے بعد وی اکا-دکا جگھاواں اتے کجھ دیر تکّ یونانی برادری نے اپنی پچھان بنائی ہوئی سی۔ سماں بیتن دے نال اوہ ہندستانی سماج وچّ سمو گئے۔^[3]

کشان سلطنت

کشن سلطنت دے علاقے تے نقطہ دار لین وچ کنشک دے ویلے چ اس دا ودھ توں ودھ علاقہ جس چ پنجاب وی شامل اے

پنجاب 60ء عیسوی توں 375ء تک کشن سلطنت دا حصہ رہیا ۔
کشن سلطنت سن 60ء عیسوی دی دہائی توں 375ء تک قائم رہن آلی پرانے ویلے دے ہندستان دی اک سلطنت سی ، جس دی شروعات باختر چ سر دریا دے دونہاں کنڈےآں تے ہوئی ، ایہہ علاقے اج کل اتلا افغانستان ، پاکستان ، دکھنی تاجکستان تے ازبکستان نیں ۔
اپنی رہتلی سِکھر ، 105ء توں 250ء ، ویلے ایہہ سلطنت افغانستان توں پاکستان تے اتلے ہندستان وچ دریاۓ گنگا تک پھیل گئی ۔ اس سلطنت دے روم ، فارس تے چین نال سفارتی تعلقات سن تے ایہہ سلطنت کئی صدیاں تیکر لہندے تے چڑھدے وچکار شیواں دی ترسیل تے آمد و رفت دا مرکز رہی ۔
کشن سلطنت تیجی صدی عیسوی چ توں ماڑی پینا شروع ہوئی تے ساسانی سلطنت تے گپتا سلطنت چ ونڈی گئی ۔
کشن لوک جٹاں ، بلوچاں ، گجراں ، راجپوتاں ، آہیراں تے پٹھاناں دے پُرکھے سن ۔

انڈو پارتھی

گپتا سلطنت

پنجاب دا علاقہ 550 ق م توں 240 ق م تک گپتا سلطنت دا انگ رہیا ۔

ہندو شاہیاں تے مسلماناں دے حملے

عرب حملہ

بنو امیہ دے خلیفہ ولید بن عبدالملک دے ویلے وچ 711-12 وچ اوہدے اک سردار محمد بن قاسم نیں ایس علاقے تے حملہ کیتا تے سندھ، بلوچستان، صوبب خیبر پختونخواہ تے ادھا پنجاب بنو امیہ دی ریاست دا حصہ بن گیا تے پنجاب دا تعلق مغربی ایشیاء نال جڑ گیا۔

ہندو شاہیاں تے غزنوی سلطنت

ہندو شاہیاں 5ویں صدی توں لے کے 1010 تک کابل توں لے کے پنجاب تک راج کرن والی سرکار نوں کابل شاہی دا ناں دتا گیا اے۔ کاپیسہ کابل ہنڈ تے نندنہ ایس سرکار دے راجگڑھ سن۔ سلطان محمود غزنوی نے ایدا انت کیتا۔
جے پال پنجاباتلے پاکستان تے افغانستان دا اک ہندو راجہ سی۔ ایس پاسے راج کرن والے ہندو شاہی ٹبر دا او پہلا جنا سی۔اسدا راجگڑھ لہور سی ۔ اودا جوڑ جنجوعہ راجپوتاں نال سی۔ سبکتگین نوں اونے خطرہ سمجدیاں ہویاں لڑائی لڑی جیدے چ اوںوں ہار ہوئی۔ اوہ اک واری فیر سلطان محمود غزنوی نال لڑیا جیدے چ اونوں فیر ہار ہوئی۔ اپنی تھاں نوں غزنوی سلطنت دے ہتھوں بچان وچ ہار جان توں مگروں اوہ اے بےعزتی ناں سہ سکیا تے اپنے آپ نوں اگ چ ساڑ لیا۔ اودے توں مگروں اودا پتر آنندپال راجہ بنیا۔

غزنوی سلطنت

غزنوی سلطنت دا نقشہ جس چ لہور تے پنجاب دکھائے گئے نیں

(ہور ویکھو غزنوی سلطنت)
ہندو شاہیاں دے 1010ء چ سلطان محمود غزنوی ہتھوں خاتمے مگروں پنجاب غزنوی سلطنت دا حصہ بنیا تے 1151ء غزنی اتے غوریاں دے مل مگروں لہور باقی بچی غزنوی سلطنت دا راجگڑھ بن گیا تے 1186ء چ غزنی سلطنت دے خاتمے مگروں غوری سلطنت دا انگ بن گیا تے 1206ء چ دلی سلطنت دے ٹرن نال پنجاب دلی سلطنت دے ماتحت آ گیا ۔
غزنوی سلطنت اک سلطنت سی جہڑی 963 توں 1115 تک رئی ایدے وچ افغانستان پاکستان ایران تے وشکارلے ایشیاء دے کج دیس ہیگے سن۔ ایہہ سلطنت سلطنت سامانیہ دے غلام ترک سرداراں الپتگین تے سبکتگین توں ٹری۔ الپتگین سامانی سلطنت دا اک سردار سی جینے غزنی آکے آپنے راج دی نیو رکھی۔ اس دے مرن توں مگروں اودا جوائی سبکتگین ایدے وچ وادا کرن لگ کیا تے سب توں بوہتا وادا سبکتگین دے پتر سلطان محمود غزنوی نے کیتا۔
اپنی سخر ویلے اس وڈی سلطنت چ مکمل افغانستان ، ایران ، پاکستان دے کئی حصے تے اتلا لہندا ہندستان شامل سن

محمود دیاں پنجاب چ مہماں

دکھن ول محمود دی پہلی جنگی مہم ملتان دی اسماعیلی بادشاہت دے خلاف سی ، جس دا مقصد خلافت عباسیہ دے خلیفہ دی سیاسی حمایت تے منظوری حاصل کرنا سی ۔ اس موقعے تے لہور تے کشمیر دے ہندو راجہ جے پال نے محمود دے پیؤ سبکتگین دے ہتھوں اپنیاں پہلیاں شکستاں دا بدلہ لین دی کوشش کیتی ، سبکتگین نے 980ء دے دہاکے چ جے پال دے اک وڈے علاقے تے مل مار لیا سی ۔ اس دے بعد اسدے جانشین پتر آنند پال نے اپنے پیؤ دی خودکشی دا بدلہ لین دیاں کوششاں جاری رکھیاں (جے پال نے محمود دے ہتھوں شکست کھان مگروں خودکشی کر لئی سی)۔ اس نے ہندو راجےآں دا اک طاقتور وفاق بنایا جس نوں محمود دے ہتھوں غیر متوقع شکست ہوئی جدوں اینہاں دے ہاتھی جنگ دے عروج چ میدان جنگ توں واپس بھج آئے جس نال محمود نوں 1008ء اک وار فیر لہور ج فتح حاصل ہوئی تے محمود دے اقتدار چ اپدھاپورہ دے ہندو شاہی علاقے آ گئے ۔
راجپوت راجےآں دی شکست دے مگروں سلطان محمود غزنوی نے اینہاں دے خلاف لگاتار جنگی مہماں گھلیاں تے فتح کیتے علاقے ہندو باجگزار راجےآں دے کول ای رہن دتے تے صرف پنجاب دا علاقہ اپنی سلطنت چ شامل کیتا ۔

• 1001ء:گندھارا چ: سلطان محمود نے راجہ جے پال نوں پشاور چ شکست دتی جسنے بعد چ خودکشی کر لئی ۔
• 1005ء:ملتان چ راجہ آنند پال دے مدد نال عبد الودود دی بغاوت ۔ جسنوں اسنے پشاور چ شکست دتی تے سوہدرہ(وزیرآباد) تک پچھا کیتا ۔ سیوک پال نوں علاقے دا منتظم مقرر کیتا ۔
• 1005ء:سیوک پال نے بغاوت کیتی تے شکست کھادی ۔
• 1008ء: محمود عزنوی نے راجپوت اتحاد نوں پشاور تے اونڈ دے وشکار لڑائی چ شکست دتی تے اج دے ہماچل پردیش چ کانگڑہ چوں ہندوشاہیاں دے خزانے تے قبضہ کر لیا ۔
• 1010ء:ملتان دیاں بغاوتاں مکایاں ، تے عبدالفتح داؤد نوں غزنی چ ساری عمر لئی قیدخانے چ سٹ دتا گیا ۔
• 1011:تھانیسیر دی مہم ۔
• 1013ء:بلنات:راجہ تریلوچن پال نوں شکست دتی ۔

سلطان مسعود دے راج ویلے چ داندنقان دی لڑائی مگروں غزنوی سلطنت دے لہندے علاقے سلجوقی سلطنت دے ہیٹھ آنا شروع ہوگئے ، جسنال اسدے اج دے افغانستان ، پنجاب ،پاکستان تے بلوچستان چ علاقےآں اتے گرفت ویماڑی پین لگ پئی ۔^[4][5] 1151 چ سلطان بہرام شاہ توں غوری سلطنت دے بادشاہ علاؤالدین حسین نے غزنی دا شہر کھو لیا تے لہور غزنی سلطنت دا نواں راجگڑھ بن گیا ۔

دلی سلطنت

دلی سلطنت

1206ء توں 1526ء چ مغل سلطنت دے ٹرن تک پنجاب دا علاقہ دلی سلطنت چ شامل رہیا ۔
1206ء توں 1526ء تک ہندستان تے حکومت کرن آلیاں کئی حکومتاں نوں مشترکہ طور تے دلی سلطنت آکھئیا جاندا اے ۔

ترک تے پشتون نسل دیاں اینہاں حکومتاں وچ غلاماں ٹبر(1206ء توں 1290ء) ، خلجی ٹبر(1290ء توں 1320ء) ، تغلق ٹبر(1320ء توں 1413ء) ، سید ٹبر(1414ء توں 1451ء) تے لودھی ٹبر(1451ء توں 1526ء) دیاں حکومتاں شامل نیں ۔ 1526ء چ دلی دی آخری سلطنت مغلیہ سلطنت دے بانی ظہیر الدین بابر دے ہتھوں شکست دے بعد مغلیہ سلطنت چ بدل گئی ۔
12ویں صدی چ شہاب الدین غوری نے غزنی ،پنجاب (دلی ،لہور ، ملتان) تے سندھ نوں فتح کیتا تے اینہاں نوں سلطنت غوریہ داحصہ بنا لئیا ۔ اس دے مگروں پنجاب 1526ء چ مغل سلطنت دے قیام تک دلی سلطنت دا حصہ رہیا۔
کابل دے وسطی ایشیائی مغل حکمران تے امیر تیمور دے پوتے ظہیر الدین بابر نے پانی پت دی پہلی لڑائی چ دلی سلطنت دے سلطان ابراہیم لودھی نوں شکشت دتی تے ابراہیم لودھی میدان جنگ چ ماریا گیا ۔ پانی پت دی پہلی لڑائی چ بابر دی فتح بہتر سپہ سالاری ، بوہتا جنگی تجربہ ، بہتر منصوبہ سازی تے توپاں دی ورتوں سی ۔ بابر نے دلی تے آگرہ تے مل مار کے سلطنت دلی دا خاتمہ کر دتا تے 1526ء چ مغلیہ سلطنت دی نیہہ رکھی ۔ ایہہ مغل سلطنت اگلے 300 سال پنجاب تے ہندستان اتے حکومت کر دی رہی ۔

مغل سلطنت

مغلیہ سلطنت دا بانی ظہیر الدین بابر سی جہڑا امیر تیمور دے ٹبر دا اک سردار سی۔ پہلے اوہ کابل دا حاکم سی۔ 1526ء چ اسنے سلطنت دلی دے بادشاہ ابراہیم لودھی نوں ہرا کے سلطنت اپنے ہتھ چ لیاندی جسنال اک نویں سلطنت دی شروعات ہوئی۔ اس ویلے اتلے ہندستان کئی آزآد حکومتاں قائم سن۔ تے اوہ آپس چ لڑدیاں رہندیاں سن۔
1526ء چ پانی پت دی پہلی لڑائی چ بابر نے اپنی فوج نالوں دس گُنا طاقتور فوج نال جنگ لڑی۔ تے اسنوں ہرا دتا تے اتلے ہندستان تے پنجاب اتے مل مار لیا ۔
مغل سلطنت 1857ء تک ہندستان چ قائم رہن والی مسلمانان دی سلطنت سی جسدی بنیاد ظہیرالدین محمد بابر نے 1526ء چ دلی دے آخری سلطان ابراہیم لودھی نوں پانی پت دی پہلی لڑائی چ شکست دے کے رکھی ۔ مغلیہ سلطنت اپنے عروج تے تقریبا سارے برصغیر تے قابض سی ،1526ء توں سکھ مثلاں دے پنجاب دے وکھ وکھ علاقےآں اتے مل تک پنجاب مغل سلطنت دا اک صوبہ رہیا جسدا راجگڑھ لہور سی ۔ فارسی زبان چ منگولاں نوں مغل آکھیا جادا اے جہڑے عظیم جنگجو چنگیز خان دے آل ہون دا دعوی کردے نیں ۔ وسطی ایشیا دے علاقے وادی فرغانہ دے اک مغل تے تیمور لنگ دے پوتے بابر نے اس سلطنت دی بنیاد رکھی ایسے لئی ایہہ مغلیہ سلطنت کہلائی ۔
اورنگزیب عالمگیر دے دور چ سلطنت اپنے عروج تے پہنچ گئی تے 1700ء چ اورنگزیب دی وفات توں پہلاں مغلیہ سلطنت 40 لکھ مربع کلومیٹر تے پھیلی ہوئی سی ۔ پر اورنگزیب دی موت دے نال ای سلطنت دا زوال شروع ہوگئیا تے 1857ء دی جنگ آزادی چ شکست دے بعد آخری مغل بادشاہ بہادر شاہ ظفر نوں رنگون جلاوطن کردتا گئیا تے ہندستان تے پنجاب برطانوی راج دے قبضے چ آ گئے ۔

مغل سلطنت تے پنجاب

مغل راج چ لہور دی بوہت اہمیت سی ایہ شہر اک طراں مغل سلطنت دا دوجا راجگڑھ سی ۔ مغلاں نے اس شہر چ بوہت ودھیا عمارتاں بنوائیاں جنہاں چ بادشاہی مسیت ، شالامار باغ ،قلعہ لاہور وغیرہ اہم نیں تے بادشاہ جہانگیر تے اپسدی رانی نوجہاں دا مقبرہ وی لہور چ ای نیں ۔مغل بادشاہ افغانستان دے اپنے علاقےآں تے نالدے دوجے علاقےآں دا کنٹرول لہور توں ای کردے سن ۔
مغلاں خلاف پنجاب توں کئی بغاوتاں اُٹھیاں ، انہاں چوں سبتوں مشہور بغاوت دلے بھٹی دی سی ، جہڑی اُس بادشاہ اکبر دے خلاف کیتی ۔

دلا بھٹی

دلا بھٹی پنجاب دا اک جیدار کردار اے۔ جیڑا مغل بادشاہ اکبر نال لڑیا سی۔
دلا بھٹی دا پورا ناں راۓ عبداللہ خان بھٹی سی تے جیڑا بول چال چ دلا بھٹی بن گیا۔ اودی ماں دا ناں لدی تے پیو دا ناں راۓ فرید خان بھٹی سی تے اودھے دادے دا ناں راۓ ساندل خان بھٹی سی اوہ حافظ آباد توں لیکے ملتان تک دے دیس دا سردار سی۔
دلا بھٹی تے اودے لوکاں نے پنجاب تے مغل راج نوں نئیں منیا تے مغل فوج نال لڑائی پے گئی حالات اینے خراب سن جے مغل بادشاہ اکبر جنے فتح پور سیکری چ اپنا دارالحکومت قلعہ تے محل بنا لۓ سن اونوں اے ساراچھڈ کے پنجاب آنا پیا تے پنجابیاں دی بغاوت نوں کچلن لئی 20 سال ایتھے لانے پۓ۔ دلا بھٹی پھڑیا گیا اونوں پھانسی دے دتی گئی دلے بھٹی دی قبر لہور چ اے۔

درانی سلطنت تے مرہٹہ سلطنت

1760ء چ ہندستان دے نقشے چ مرہٹہ سلطنت

دلی دی مغل سلطنت دے ماڑے پین نال برصغیر چ کئی طاقتاں اٹھیاں جنہاں چوں اک مرہٹے وی سن جنہاں نے مرہٹہ سلطنت قایم کیتی تے پورے ہندستان چ ات مچا دتی سی تے پنجاب دے کجھ کو حصےآں نوں وی اپنے مل ہیٹھ لے آںدا سی ۔افغانستان دی درانی سلطنت دے بادشاہ احمد شاہ ابدالی نے پانی پت دی تیجی لڑائی چ مرہٹےآں دا لک توڑ دتا تے اوہ مڑ بوہتی دیر تک اپنی سلطنت قایم نا رکھ سکے ۔
پانی پت دی تیجی لڑائی احمد شاہ ابدالی والی کابل ( افغانستان) تے مرہٹےآں دے وچکار 1761ء چ ہوئی ۔ اوس ویلے تک مرہٹے ہندستان دے وڈے حصے نوں فتح کر چکے سن ۔ اینہاں دے سردار رگھوناتھ نے مغلاں نوں شکست دے کے دلی تے مل مار لئیا سی ، فیر لہور تے قبضہ کر کے اٹک تک دا علاقہ فتح کر لئیا ۔ احمد شاہ ابدالی نے اپنے علاقے واپس لین لئی چوتھی وار ہندستان تے حملہ کیتا ۔ 14 جون 1761ء نوں پانی پت دے میدان چ گھمسان دا رن پئیا ، جس چ مرہٹےآں نے شکست کھادی ۔ احمد شاہ ابدالی نے دلی پہنچ کے شہزادہ علی گوہر نوں مغلیہ سلطنت دے تخت تے بیٹھایا تے 2 مہینے بعد واپس پرت گئیا ۔ پانی پت دی تیجی لڑائی چ شکست دے مگروں موہٹےآں دی کمر ٹٹ گئی تے چھیتی ای مرہٹہ سلطنت وی زوال پزیر ہو گئی تے پنجاب تے اتلے ہندستان دے مسلماناں نوں وی ہندو مرہٹےآں دے ظلماں تں نجات ملی ۔
1761ء چ دلی دے شاہ ولی اللہ نے مرہٹے دے خلاف احمد شاہ ابدالی نوں جنگ لئی آکھیا ۔ مرہٹےآں نے وی اک وڈی فوج اپنے کمانڈر ساداشیوراؤ بھاؤ دی آگوائی اکٹھی کیتی تے اک وار فیر پانی پت دا میدان اتلے ہندستان اتے مل دی تھاں بن گیا ۔ پانی پت دی تیجی لڑائی درانی وی مسلم فوج تے مراٹھا ہندوآں وچکار لڑی گئی جس چ درانی نوں اک فیصلہ کن فتح ملی^[6] اس نال ای پنجاب اتے کابل دا اثر ودھ گیا ۔

احمد شاہ ابدالی دے پنجاب اتے حملے

احمد شاہ درانی نادر شاہ افشار دا جنرل ، افغاناں دے ابدالی قبیلے دا سردار تے افغانستانچ درانی سلطنت دا بانی سی ۔ نادر شاہ افشار دے 1747ء چ قتل دے بعد افغانستان دا بادشاہ بنیا ۔ ہرات تے مشہد تے قبضہ کیتا تے 1748ء تے 1767ء دے درمیان چ ہندستان تے پنجاب اتے کئی حملے کیتے ، جنہاں چوں سب توں مشہور حملہ 1761ء ہوئیا ۔ اس حملے چ اسنے مرہٹیاں نوں پانی پت دی تیجی لڑائی چ شکست فاش دتی ۔ کابل ، قندھار تے پشاور تے قبصہ کرن دے بعد احمد شاہ ابدالی نے پنجاب دا رخ کیتا تے سرہند تک دا علاقہ اپنی سلطنت چ شامل کرلئیا ۔ 1756ء چ دلی نوں تاراج کیتا تے بہت سارا مال غنیمت لے کے واپس چلا گئیا ۔ اینہاں حملیاں نے مغلیہ سلطنت دی ہی سہی طاقت وی ختم کردتی ۔ پنجاب چ سکھاں دے طاقت پھڑن دی اک وجہ احمد شاہ دے پے در پے حملے وی سن ۔

پنجاب 1747 - 1769

• مارچ 1748 چ اونے پہلا ہلہ پنجاب تے بولیا ایدے چ اونوں منو پور کول ہار ہوئی تے پچھے افغانستان مڑنا پیا۔

• دسمبر 1749 چ اونے پنجاب تے دوجہ ہلہ بولیا

• 1751 -52 چ اونے تجے ہلے چ لہور دا گھیرا کیتا اے آلے دوالے دے پنڈاں نون لٹیا۔ کشمیر تے وی اونے مل ماریا۔

• 1757 چ اونے دلی تے مل ماریا تے رج کے اینوں تے آلے دوالے دے شہراں نوں لٹیا۔ امرتسر چ سکھاں دے گردوارے ہرمندر صاحب نوں تباہ کیتے تے ایدے تلا چ خون ملایا۔

• 1759-61 چ اونے پنجاب تے ہندستان تے فیر ہلہ بولیا تے پانی پت چ مرہٹیاں نوں ہرایا۔

• 1762 چ ابدالی نے اپنے اک جرنیل نورالدین بامے زئی دی پنجابیاں ہتھوں ہار دا بدلہ لین لئی پنجاب تے فیر ہلہ بولیا۔ 25 ہزار نیانے سوانیاں تے بڈھے جیہڑے پناہ لئی جنگل ول جارۓ سن قتل کردتے۔

• 1766 دے ابدالی ہلے چ اودے جرنیل نوں امرتسر نیڑے ہار ہوئی۔ ابدالی نوں پنجاب ہتھوں نکلدا دسیا۔

• 1769 چ اوہ فیر پنجاب آیا پر چناب توں اگے ناں ود سکیا۔

پنجاب چ سکھاں دا راج

پنجاب چ سکھ مت دا ٹرن

پنجاب وچ سکھ مت دی نیہہ رکھن آلا بابا گرو نانک سی ، جہڑے سکھاں دے 10 گرآں جوں پہلے سن ۔

بابا گرو نانک

گرو نانک یا بابا گرو نانک دیو جی مہاراج سکھ مت دے بانی تے سکھاں دے دس گروواں چوں پہلے گرو سن ۔گرو نانک دا جم 15 اپریل 1469 ننکانہ صاحب، پنجاب چ ہویا تے اینہاں دی موت 22 ستمبر 1539 کرتار پور، پنجاب ۔
اودی جمن بھوئیں تے گردوارہ جنم استھان مہاراجہ رنجیت سنگھ نے بنوایا۔ اوناں دے پیو مہتا کلو پنڈ دے پٹواری سن۔۔ گرو نانک دا ویاہ ماتا سلکھنی نال ہویا اوناں دے دو پتر سن۔ سکھاں دے دس گرو ایہ نیں :

گرو نانک گرو انگد دیو گرو امر داس گرو رام داس گرو ارجن دیو

گرو ہرگوبند گرو ہر راۓ گرو ہر کرشن‏ گرو تیغ بہادر گرو گوبند سنگھ

10ویں سکھ گرو ،گرو گوبند سنگھ نے سکھاں نوں اک لڑاکا ٹولی چ بدل دتا تے ایدا ناں خالصہ رکھیا۔ گرو گوبند سنگھ نے مغل راج تے پہاڑی راجےآں خلاف کئی نکیاں لڑائیاں لڑیاں جنہاں دا ویروا اینج اے:

• بھنگانی دی لڑائی گورو گوبند سنگھ جی دے جیون دی پہلی وڈی لڑائی اے۔ ایہہ لڑائی 15 اپریل 1687 نوں ہوئی۔ اس توں پہلاں پہاڑی راجیاں نال چھوٹیاں بھیڑاں ہندیاں رہندیاں سن، پر وڈے یدھاں دا ایہہ پہلا یدھ سی۔

• ندوݨ دی لڑائی جو پہاڑی راجیاں اتے مغلاں دے وچکار لڑی گئی۔ اس وچّ گرو گوبند سنگھ نے پہاڑی راجیاں دا ساتھ دتا۔ پہاڑی راجیاں نال گورو گوبند سنگھ دی مترتا ہون پچھوں بلاسپور دے راجا بھیم چند اتے ہور پہاڑی راجیاں نے مغل سرکار نوں سلانا ٹیکس دینا بند کر دتا۔ ساریاں راجیاں نے بھیم چند دی اگوائی وچّ اک سنگھ بنا لیا۔ ایہ لڑائی 1690ء چ ہوئی ۔اس لڑائی چ مغل راج دی فوج دے آگو الف خان دی ہار ہوئی

• انندپور صاحب دی پہلی لڑائی جو سکھاں اتے مغل فوج ، پہاڑی راجیاں دے درمیان 1701 نوں انندپور صاحب دی دھرتی تے لڑی گئی۔جے چ مغل فوج دی ہار ہوئی

• نرموہگڑھ دی لڑائی جو سکھاں اتے مغل راج دے وچکار 1702 چ لڑی گئی۔انندپور صاحب دی پہلی لڑائی 'چ ہار جان کارن مغل بادشاہ اورنگزیب نے وزیر خان دی اگوائی 'چ وڈے پدھر تے گرو گوبند سنگھ دے خلاف فوج بھیجی۔

راجا بھیم چند نے محسوس کیتا کہ سکھاں دی شکتی نوں ختم کرنا ناممکن اے۔ اوہناں دی شکتی نوں ختم کرن لئی اوہناں نے مغل سرکار توں مد دی منگ کیتی۔ 1702 دے شروع 'چ اک پاسیوں راجا بھیم چں دی سینا نے تے دوسرے پاسیوں سرہند دے صوبیدار دی کمان ہیٹھ مغل فوج نے انندپور صاحب دے باہر ستلج دریا دے تٹّ تے نرموہ تے حملہ کر دتا۔ نیڑے دے گجراں نے حملہ آوراں دا ساتھ دتا۔ اگوں گرو گوبند سنگھ اتے سکھ وی لڑائی لئی تیار سن۔ سکھاں نے بڑی بہادری نال مغل فوج اتے پہاڑی راجیاں دا دا مقابلہ کیتا۔ ایہہ لڑائی اک دن اتے اک رات چلی۔ انت گورو جی نے مغل فوج نوں ہرا دتا تے مجبور کرکے بھجن دتا۔

• بسولی دی لڑائی مغل سلطنت جس نال پہاڑی راجے، پہاڑی راجپوت اتے سکھاں دے وچکار 1702 چ لڑی گئی۔ سرسا دی لڑائی توں بعد گرو گوبند سنگھ اتے بہت سارے سکھ سرسا ندی پار کر کے بسولی چلے گئے۔ پہاڑی راجا بھیم چند دی سینا نے گورو جی اتے سکھاں دا پچھا کیتا اتے گورو جی اتے سکھاں نے بڑی ہی بہادری نال اوہناں نوں پھر ہرا دتا کیونکے بسولی اتے جسوان دے راجے گورو جی دے متر سن۔

اس 'چ راجا بھیم چند نے گورو گوبند سنگھ نال سمجھوتہ کرنا ہی ٹھیک سمجھیا۔ ایہہ معاہدہ 1702 دے ادھ وچّ ہوئی۔ جس انوسار گورو جی انندپور صاحب رہن لگّ پئے جس توں پچھوں ہور کوئی وی لڑائی نہ ہوئی۔^[7]

• آنندپور صاحب دی دوجی لڑائی جو سکھاں اتے مغل فوج ، پہاڑی راجیاں دے درمیان 1704 نوں آنندپور صاحب دی دھرتی تے لڑی گئی۔0ے چ سکھاں دی ہار ہوئی ۔

• سرسا دی لڑائی جو کہ سکھاں اتے مغل سلطنت دے وچکار 1704 چ لڑی گئی۔ جدوں گرو گوبند سنگھ اتے سکھ سرسا ندی تے پجے تاں مغل فوج وی اتھے پہنچ چکی سی۔ گورو جی نے بھائی جیتا جی اتے 100 کو سکھاں نوں مغل فوج دا مقابلہ کرن لئی پچھے چھڈّ دتا۔ اوہناں نے مغل فوج دا مقابلہ کیتا تے بہت سارا نقصان کیتا۔ اس سمیں ندی وچّ ہڑ آیا ہویا سی گورو جی اتے سینکڑے سکھ گھوڑےآں سمیت ندی وچّ کدّ پئے۔ بہت سارے سکھ ندی وچّ ڈبّ گئے۔ بہت سارا انمول ساہت وی ندی وچّ رڑھ گیا۔ اس بھجّ دوڑ وچّ گورو جی، بہت سارے سکھ، دو چھوٹے صاحبزادے صاحبزادہ زورآور سنگھ اتے صاحبزادہ فتح سنگھ اتے ماتا گزری وچھڑ گئے۔

• کھدرانا دی لڑائی جس نوں مکتسر دی لڑائی وی کیہا جاندا ہے جو 29 دسمبر، 1705، (29 پوہ) مغلاں اتے سکھاں دے وچکار لڑی گئی۔

چمکور دی لڑائی توں چل کے جد گرو گوبند سنگھ جی کھدرانے دی ڈھاب تے پجے تاں اس ویلے اوہناں نال سکھ سن۔ جہڑے سکھ انندپور صاحب وکھے رس کے بے دعویٰ دے گئے سن اوہ وی مائی بھاگو دے خاص اپرالے نال اتھے پجّ گئے اوہناں دے نال مائی بھاگو وی سن۔ اس سمیں سکھاں دی گنتی 2000 دے لگبھگ سی۔

سکھ جتھےبندیاں

اٹھارھویں صدی دے ہندستانوچ سیاسی حالتاں نے راج لئی کئی وکھ-وکھ حقداراں نوں پیدا کیتا اتے اس طرحاں سنگٹھناں دا نواں روپ ہوند وچ آیا۔ اس ویلے وچ سکھ حکومت والے علاقیاں دا ابھار وڈے طور تے دیکھن والی گھٹنا سی۔ سارے ہندستان وچ مغل راج ختم ہو رہا سی اتے راج حاصل کرن دی اچھا(خواہش) رکھن والے پنجاب وچ کئی سن۔ مغل صوبیداراں توں علاوہ پورے تان نال اپنی شاہی طاقت نوں مڑ جتاؤن والیاں وچوں نادر شاہ دی اگوائی وچ فارسی ، احمد شاہ درانی دی مدد والے افغان، اتر ول ودھدے ہوئے کجھ مراٹھا رجواڑے اتے کئی یورپی لٹیرے جویں جارج تھامس وغیرہ شامل سن۔ اس سساسی اتھل پتھل وچ جتھے دشمن زیادہ اتے مددگار شاید کوئی وی نہیں سی ۔ نادرشاہ اتے احمد شاہ درانی دے حملیاں نے مغل سلطنت نوں جھنجھوڑ کے رکھ دتا۔ پنجاب وچ کوئی وی مغل بادشاہ امن چین قایم کرن وچ کامیاب نا ہو سکیا۔ اجیہی ستھتی(حالت) وچ سکھاں نوں اپنی سرکھیا لئی جتھے بناؤنے پئے جنہاں نے لہور چ مغل سلطنت دے صوبیداراں خلاف بغاوتاں کیتیاں تے اپنی لٹ مار نال پنجاب دا امن تباہ کر کے رکھ دتا۔ سنّ 1734 وچ سارے سکھ جتھیاں وچ تال-میل قایم کرن اتے پربندھکی ووستھا نوں صحیح سمت دین لئی نواب کپور سنگھ اتے جسا سنگھ آہلووالیا نے ایہناں نوں دو دلاں وچ ونڈ دتا — بڈھا دل اتے ترنا دل۔ سنّ 1748 تک ایہناں جتھیاں دی گنتی 65 تک پہنچ گئی۔ جسا سنگھ آہلووالیا نے 29 مارچ 1748 دے سربتّ خالصے ولوں ‘دل خالصہ ’ دی ستھاپنا کروا کے ساری سکھ طاقت نوں 11 مسلاں وچ ونڈ دتا۔ ایہناں مسلاں دا وچرن علاقہ ستلج دریا دے اس-پار سی اتے ستلج ندی دے اس پار پھولکیاں مثل قایم ہو چکی سی جس دا علاقہ ادھکتر مالوا سی۔ اس طرحاں کل 12 مسلاں بن گئیاں۔

سکھ مثلاں

مثل اٹہارویں صدی چ پنجاب چ سکھاں دی لڑاکا ٹولی نوں کہیا جاندا سی۔ 12 سکھ مثلاں پنجاب چ مغلاں تے فیر افغاناں نال لڑ ریاں سن۔ ہر مثل دا ناں اودے سردار دے ناں تے سی۔ اوکھے ویلے نوں نبڑن لئی 10ویں سکھ گرو ،گرو گوبند سنگھ نے سکھاں نوں اک لڑاکا ٹولی چ بدل دتا تے ایدا ناں خالصہ رکھیا۔ نواب کپور سنگھ نے وکھرے ہوۓ خالصہ لڑاکےآں نوں ترتیب دتی تے ہر تھاں دی وکھری ٹولی بنائی جیڑی اپنے سردار دے ناں تے ہوندی سی۔ کوئی وی خالصہ اک ٹولی چھڈ کے دوجی چ جا سکدا سی۔ ایناں ٹولیاں دا حساب کتاب اکال تخت امرتسر چ رکھیا جاندا سی۔ حساب کتاب دی کتاب چ ہر ٹولی لئی وکھرا صفہ سی جینوں مثل کیا جاندا سی۔ ایس توں ٹولی دا نان ای مثل ہوگیا۔ جسا سنگھ اہلوالیہ ایہناں دا حساب کتاب رکھدا سی۔
اینان مثلاں نوں اکال تخت توں چلایا جاندا سی ایس لئی مغلاں تے افغاناں نیں ہرمندر صاحب تے وی حملہ کیتا سی۔
مول روپ وچ اپنی رکھیا لئی بنے جتھے پرستھتیاں دے انوکول ہون نال شکتیور (طاقتور) مسلاں بن گئیاں۔ ایہناں نے مل کے سرہند نوں جتیا اتے زین خان ناں دے صوبیدار نوں ماریا۔ اس طرحاں مسلاں دی طاقت ودھدی گئی اتے اس وقت دا سارا پنجاب ایہناں دے گھوڑیاں دیاں ٹاپاں ہیٹھ ہو گیا۔ ہر مسل نے اپنا اپنا علاقہ مل لیا۔ اس نال ایہناں دی پرسپر ایکتا اتے سانجھے ادیش لئی جتھیبند ہو کے لڑن دی تھاں آپسی ہتاں اتے علاقیاں کارن لڑنا شروع ہو گیا۔ اس نال ایہناں دے ایکتا دی بھاونا نوں بہت دھکہ لگا۔ کپورتھلہ ریاست نوں چھڈ کے ستلج دے اس پار دیاں ساریاں ریاستاں ہولی ہولی مہاراجہ رنجیت سنگھ نے لاہور دربار تھلے کر لئیاں ۔ 12 سکھ مثلاں ایہہ نیں:

اہلوالیہ مسل بھنگی مسل پھلکیاں مسل پنجگڑھیا مسل

دلیوالیہ مسل رامگڑھیا مسل کنہیا مسل سنگھپریا مسل

نشانوالیہ مسل سکرچکیہ مسل نکئیاں دی مسل شہیداں مسل

سکھ سلطنت (1799–1849)

(ہور ویکھو سکھ سلطنت)

پنجاب رنجیت سنگھ دے ویلے

مغل بادشاواں دیاں سختیاں نے سکھاں نوں اک لڑاکا ٹولی چ پلٹ دتا۔ اٹھارویں صدی چ مغل سلطنت دے ماڑا پین نال پنجاب چ سکھاں نے زور پھڑ لیا۔ پنجاب دے وکھریاں تھانواں ج سکھاں نے اپنیاں لڑاکا ٹولیاں بنا لیاں جناں نوں مسل کیا جاندا اے۔ ہر مسل کج ہزار لڑاکیاں نال رل کے بندی سی۔ ہر مسل دا ناں اوس مسل دے سردار دے ناں تے سی۔ 12 سکھ مسلاں پورے پنجاب چ پہلے مغلاں نال تے فیر افغاناں نال لڑ ریاں سن۔ نواب کپور سنگھ تے جسا سنگھ اہلوالیہ نے 12 سکھ مسلاں نوں اکال تخت دے تھلے اک وڈی ٹولی جینون دل خالصہ کیا جاندا اے چ پلٹ دتا۔ سکرچکیہ مسل دے سردار مہاراجہ رنجیت سنگھ نے لہور تے مل مارن دے مگروں 1801 نوں اپنے مہاراجہ ہون دی دس دتی۔ ہولی ہولی اونے پورے پنجاب سرحد تے کشمیر تے مل مار لیا۔ اونے 1839 تک راج کیتا۔ اودے مرن تے سکھ سلطنت ٹٹن لگ گئی تے 1849 چ ایدے تے انگریزاں نے مل مار لیا۔
سکھ سلطنت 1799 توں لے کے 1849 تک رئی۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ سکھ سلطنت دا وڈا سردار تے اینوں ٹورن آلا سی۔ سکھ سلطنت چ بھارتی پنجاب، پاکستانی پنجاب، کشمیر، صوبہ سرحد، گلگت، بلتستان دے دیس شامل سن۔ رنجیت سنگھ دے مرن توں بعد انگریزاں نے پہلی تے دوجی اینگلو سکھ جنگ دے مگروں 1849ء چ برطانوی سلطنت نے پنجاب اتے مل مار لیا ۔

1845ء چ پہلی اینگلو سکھ جنگ چ سکھ سلطنت دی شکست دے مگروں سارے اہم فیصلے برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی کرن لگی ۔ رنجیت سنگھ دی پنجاب فوج ، انگریزاں نال معاہدے راہیں ، اک برائے ناں فوج چ بدل دتی گئی ۔ اوہ جنہاں نے انگریزاں دے خلاف مزاحمت کیتی ،اوہناں نوں سخت سزاواں دتیاں گیاں تے اینہاں دیاں ساریاں جائداداں وی ضبط کر لیاں گیاں ۔ آخرکار انگریزاں نے رنجیت سنگھ دے سبتوں چھوٹے پتر دلیپ سنگھ نوں 1843ء چ تخت تے بٹھا دتا ، جہڑا اپنے بھائی مہاراجہ شیر سنگھ دی تھاں سکھ سلطنت دا راجہ بنیا ۔ 1849ء چ دوجی اینگلو سکھ جنگ دے مگروں سکھ سلطنت دلیپ سنگھ توں کھو کے انگریزاں نے برطانوی راج چ رلا لئی ۔ اس دے مگروں انگریز مہاراجہ دلیپ سنگھ نوں 1854ء چ انگلستان لے گئے ، جتھے اسنوں شاہی محل چ رکھیا گئیا ۔ دلیپ سنگھ دی ماں رانی جند کور فرار ہو گئی تے نیپال چلی گئی ، جتھے اسنوں نیپال دے رانا جنگ بہادر نے پناہ دتی ۔

سکھ راج دی پنجاب فوج

پنجاب فوج (جسنوں لاہور فوج وی کیہا جاندا اے) سکھ سلطنت دی ملٹری فورس سی، جہڑی 1801–49 تکّ دفاع دی ذمیواری سی ۔اس پنجاب فوج دی کل گنتی 1،25،000 توں ودھ سی ۔ ایہ اپنے ویلے دی اک ودھیا فوج سی جسدے دیسی کمانڈراں دے نال نال یورپی کمانڈر وی سن جنہاں نے اسدی اساری یورپی سٹنڈر اتے کیتی سی ، ایسے لئی انگریزاں نوں پنجاب اتے مل مارن دی جرات نئیں ہوئی ، بھانویں اوہناں سارے ہندستان اتے مل ماریا ہویا سی ، پر جدوں مہاراجہ رنجیت سنگھ دے مرن مگروں سکھ سلطنت سازشاں دا شکار ہوئی تے فیر پنجاب فوج وی اینہاں سازشاں توں نا بچ سکی تے اینج برطانوی راج نے پہلی تے دوجی اینگلو سکھ جنگ چ سکھ راج نوں ہراون مگروں 1849ء چ برطانوی سلطنت نے پنجاب اتے مل مار لیا ۔

سکھ راج دیاں لڑائیاں

سکھ راج تے افغانستان دیاں لڑائیاں

• اٹک دی لڑائی
• ملتان دی لڑائی
• شوپیاں دی لڑائی
• نوشہرہ دی لڑائی
• جمرود دی لڑائی افغانستان دے بادشاہ اتے سکھ سلطنت دے وچکار 30 اپریل، 1837 نوں لڑی گئی۔ سکھ درہ خیبر نوں لنگھ کے جلال آباد تے قبضہ کرنا چاہندے سن۔ پر افغانیاں نے اوہناں نوں جمرود دے تھاں تے ہی روک لیا تے لڑائی ہوئی۔ اس لڑائی وچّ افغاناں دی جت ہوئی۔

سکھ راج تے برطانوی راج وچکار لڑائیاں

پہلی اینگلو سکھ جنگ

پہلی اینگلو سکھ جنگ سکھ راج اتے ایسٹ انڈیا کمپنی دے وچکار 1845 اتے 1846 وچّ لڑی گئی سی۔ اسدے نتیجے دے طور تے انشک طور تے سکھ راج انگریزاں دے ماتحت ہو گیا سی۔ پہلی اینگلو سکھ جنگ 1845 وچّ مہاراجہ رنجیت سنگھ دی موت توں بعد راج وچّ گڑبڑ پھیلن کارن شروع ہوئی۔ خالصہ فوج نے انگریزاں دے بھڑکاؤݨ توں بعد ستلج پار دے انگریزی راج تے حملہ کر دتا۔ انگریزاں نے اپنی قسمت اتے لال سنگھ تے تیز سنگھ دی غداری کارن ایہہ لڑائیاں جت لئیاں۔

• پہلی اینگلو سکھ جنگ دیاں لڑائیاں:
  • مدکی دی لڑائی:مدکی دی لڑائی پہلی اینگلو سکھ جنگ دیاں لڑائیاں چوں اک لڑائی سی ،جہڑی ایسٹ انڈیا کمپنی اتے سکھ سلطنت وچکار 18 دسمبر 1845 وچّ ہوئی سی۔ برطانوی فوج نے ایہہ لڑائی بہت بھاری نقصان توں بعد جتی۔

• • فیروزشاہ دی لڑائی:فیروزشاہ دی لڑائی پہلی اینگلو سکھ جنگ دیاں لڑائیاں چوں اک لڑائی سی ،جہڑی 21 اتے 22 دسمبر 1845 نوں ایسٹ انڈیا کمپنی اتے سکھ سلطنت وچکار پنجاب دے پنڈ فیروزشاہ وچّ لڑی گئی۔ برطانوی فوج دی اگوائی سر ہیو گف اتے گورنر جنرل سر ہینری ہارڈنگ نے اتے سکھاں دی اگوائی لال سنگھ نے کیتی۔

اس لڑائی وچّ انگریزاں دی جت ہوئی پر ایہہ لڑائی برطانوی فوج دے اتہاس وچّ سبھ توں اوکھی لڑائی سی۔

• • علی وال دی لڑائی:علیوال دی لڑائی پہلی اینگلو سکھ جنگ دیاں لڑائیاں چوں اک لڑائی سی ،جہڑی 28 جنوری 1846 وچّ سکھ سلطنت اتے انگریزاں وچکار علی وال، لدھیانہ دے تھاں تے لڑی گئی۔ اس لڑائی وچّ انگریزاں دی اگوائی ہیری سمتھ نے اتے سکھاں دی رنجودھ سنگھ مجیٹھیا نے کیتی سی۔ اس لڑائی وچّ انگریزاں دی جت ہوئی اتے ایہہ پہلی اینگلو سکھ جنگ وچّ اک اہم موڑ سی۔
  • سبھراؤں دی لڑائی:سبھراؤں دی لڑائی پہلی اینگلو سکھ جنگ دیاں لڑائیاں چوں اک لڑائی سی ،جہڑی 10 فروری 1846 نوں ایسٹ انڈیا کمپنی اتے سکھاں وچکار لڑی گئی۔اس لڑائی وچّ سکھاں دی اگوائی شام سنگھ اٹاریوالا لال سنگھ تے تیز سنگھ نے کیتی سی۔ اس لڑائی وچّ سکھ پوری طرحاں ہار گئے اتے ایہہ پہلی اینگلو سکھ جنگ دی اک فیصلہ کن لڑائی سی۔

دوجی اینگلو سکھ جنگ

دوجی اینگلو سکھ جنگ سکھ راج اتے ایسٹ انڈیا کمپنی دے وچکار 1848 اتے 1849 وچّ لڑی گئی سی۔ ہار جان کرکے سکھ راج دا خاتمہ ہو گئیا اتے اس توں بعد پنجاب، اتلے لہندے سرحدی صوبے اتے کشمیر انگریزاں نے اپنے نال ملا لئے۔^[8]

• دوجی اینگلو سکھ جنگ دیاں لڑائیاں:
  • رامنگر دی لڑائی:
  • چیلیانوالا دی لڑائی:
  • ملتان دی گھیرابندی:
  • گجرات دی لڑائی:گجرات دی لڑائی دوجی اینگلو سکھ جنگ دی انتلی لڑائی سی ۔انگریزاں اتے سکھاں وچ انتلی بھڑنت گجرات وچ ہوئی۔ چتر سنگھ اٹاریوالا اپنے پتر راجا شیر سنگھ اٹاریوالے نال آ ملیا۔ بھائی مہاراج سنگھ نے وی اپنی فوجی ٹکڑی سہت ساتھ دتا۔ افغانستان دے حاکم امیر دوست محمد خان نے وی سکھاں دی مدد لئی اپنے پتر دی اگوائی وچ تنّ ہزار گھوڑسوار فوج بھیجی۔ اس طرحاں سکھاں دی گنتی چالی ہزار دے قریب سی اتے کلّ توپاں 59 سن۔ انگریز فوج دی گنتی 68 ہزار سی اتے 96 توپاں سن۔اس طرحاں ہندستان وچ انگریزاں نے گجرات دی لڑائی وچ فیصلہ کن جت حاصل کیتی اتے پنجاب نوں برطانوی ہند دا انگ بنا لیا۔

پنجاب دی سکھ سلطنت دے راجے

• مہاراجہ رنجیت سنگھ (جم1780, تاجپوشی12 اپریل1801, موت1839)
• مہاراجہ کھڑک سنگھ (1801–1840),رنجیت سنگھ دا وڈا پتر
• کنور نونہال سنگھ (1821–1840), رنجیت سنگھ دا پوترا.
• مہاراجہ شیر سنگھ (1807–1843), رنجیت سنگھ دا پتر.
• دلیپ سنگھ (جم1838, تاجپوشی1843, موت1893), رنجیت سنگھ دا سبتوں نکا پتر.

پہلی تے دوجی اینگلو سکھ جنگ جتن مگروں 1849ء چ برطانوی سلطنت نے پنجاب اتے مل مار لیا ۔

پنجاب برطانوی راج ہیٹھ

(ہور ویکھو پنجاب (برطانوی ہندستان))
1845ء چ پہلی اینگلو سکھ جنگ چ سکھاں دی ہار مگروں سارے وڈے فیصلے برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی کرن لگی ۔ آخیر چ انگریزاں نے رنجیت سنگھ دے سبتوں چھوٹے پتر دلیپ سنگھ نوں 1843ء چ تخت تے بٹھا دتا ، جہڑا اپنے بھائی مہاراجہ شیر سنگھ دی تھاں سکھ سلطنت دا راجہ بنیا ۔ 1849ء چ دوجی اینگلو سکھ جنگ دے مگروں سکھ سلطنت دلیپ سنگھ توں کھو کے انگریزاں نے برطانوی راج چ رلا لئی ۔
پنجاب 1849ء توں 1947ء تک برطانوی راج چ اک اکائی دے طور شامل رہیا جسنوں برطانوی پنجاب جاں سانجھا پنجاب آکھیا جاندا اے ۔برطانوی پنجاب چ اج دے پاکستان دا صوبہ پنجاب تے اج دے بھارت دے صوبے ہریانہ ، ہماچل پردیش تے بھارتی پنجاب شامل سن تے 1911ء توں پہلاں دلی شہر تے اج دے پاکستان دے صوبے خیبر پختونخواہ دے بوہتے حصے وی پنجاب چ سن ۔1911ء توں پہلے پنجاب دلی توں لے کے پشاور تک سی ۔
پنجاب، ہندستان چ برطانیہ دے ہتھ لگن والا آخری پاسہ سی۔ سکھاں دی ہار باجوں 2 اپریل 1849 چ ایتھے انگریزاں نے مل مار لیا۔ انگریزی راج ایتھے 98 ورے تک ریا۔
تھلے دتے تھاں برطانوی پنجاب چ سن:

• بھارتی پنجاب
• ہریانہ
• ہماچل پردیش
• پاکستانی پنجاب
• ضلع اسلام آباد
• صوبہ سرحد (نواں ناں خیبر پختونخواہ)
• دلی

1857ء دی جنگ آزادی

جنگ آزادی 1857ء انگریزاں دے خلاف ـ برصغیر چ 1857ء چ لڑی جان والی آزادی دی جنگ سی ، جس بظاہر انگریزاں نوں غداراں دی مدد نال کامیابی ملی تے اوہناں نے اسنوں " غدر " دا ناں دتا ۔
انگریزاں دے 1849ء چ سکھ سلطنت نوں ہرا کے پنجاب اتے مل مگروں ایتھے دے آزادی پسند لوکاں نے انگریز سرکار نوں وی دل توں نئیں منیا تے جدوں 1857ء دی جنگ آزادی چ برطانوی راج خلاف بغاوت ہوئی تے ایتھے دے قبائلی سرداراں نے اس چ حصہ لیا تے اینہاں سبتوں مشہور کھرل سردار رائے احمد خاں کھرل دا تعلق نیلی بار پنجاب نال سی۔۔احمد خاں دا آبائی قصبہ گوگیرہ (ساہیوال) سی ۔ 1857 دی جنگ چ احمد خان انگریزاں نال لڑیا حالانکہ اس دی عمر 80 سال سی لیکن اوہ بے جگری نال لڑیا۔ 21 ستمبر 1857 گوگیرہ دے نیڑے احمد خان لڑدیاں ہوئیاں شہید ھو گئے ۔

1857 دا غدر تے سکھ ریاستاں

سنّ 1857 دے غدر ویلے ایہناں ریاستاں نے انگریزاں دی بہت مدد کیتی جس دے سٹے وجوں ایہناں نوں نا صوف ہور علاقے پردان کیتے گئے، سگوں متبنا بناؤن دا حق وی دتا گیا۔ اس توں علاوہ انیک پرکار دے خطاباں اتے سنماناں نال سنمانت کیتا گیا اتے خراج دین بارے کئی چھوٹاں دتیاں گئیاں۔ اس طرحاں ایہہ ریاستاں انگریز راج وچ اپنی ہوند قایم رکھ سکیاں۔

پنجاب رجمنٹ

پنجاب رجمنٹ پاک فوج دی سب توں پرانی تے سب توں ہنڈی ہوئی رجمنٹ اے۔ اینوں 1759 چ انگریزاں نیں قائم کیتا تے پاکستان بنن توں بعد اے پاک فوج دا حصہ بن گئی۔ ھندستان-پاکستان تقسیم توں بعد پنجاب ریجمنٹ دے 4 حصے پاکستان دے حوالے تے 1 حصہ ھندستان دے حوالے کر دتا گیا۔ پاکستانی پنجاب رجمنٹ دے چار فوجیاں نوں نشان حیدر دتا جا چکیا اے۔

جلیانوالہ باغ قتل عام

امرتسر ’’ پنجاب ،بھارت‘‘ چ سکھاں دے ویلے دا اک باغ جتھے 13 اپریل 1919ء نوں انگریز فوج نے سینکڑے آزادی پسندوں نوں گولی مار کے ماریا سی۔ اس قتل عام دی وجہ اک بھیڑا قنون رولٹ ایکٹ مجریہ 21 مارچ 1919 سی جس دے راہیں ہندوستانیاں دی رہی سہی آزادی وی مک گئی سی۔ سارے دیس چ مظاہرے تے ہڑتالاں راہیں اس ایکٹ دے خلاف احتجاج کیتا جا رہا سی تے امرتسر چ وی بغاوت ورگی حالت سی ۔
13 اپریل 1919ء اتوار دے دن امرتسر دے شہری شام دے 4 بجے اپنے آگوآں ڈاکٹر سیف الدین کچلو تے ڈاکٹر ستیہ پال دی گرفتاری دے خلاف احتجاج لئی جلیانوالہ باغ چ جمع ہوئے۔ حکومت نے جلسے جلوسوں اتے تن دن پہلے پابندی لا دتی سی۔ ایہ باغ دو سو گز لمبا تے اک سو گز چوڑا سی۔ اس دے چارے پاسے کندھ سی تے کندھ دے نال نال مکان بنے ہوئے سن۔ باہر نکلن لئی اک چھوٹا جہا تنگ راہ سی۔ سارا باغ کچھا کھچ بھریا ہویا سی ۔ تے لوک آگوآں دیان تقریراں سن رہے سن ۔13 اپریل نوں شام ساڈھے چار بجے تک امرتسر آلے دوالے دے تقریباً پندرہ توں ویہہ ہزار تک لوک باغ چ جمع ہو چکے سن۔
پنچ بج کے پندرہ منٹ اتے جنرل ڈائر نے پچاس فوجیاں تے دو آرمرڈ گڈیاں نال اوتھے پہنچ کے بغیر کسے گل دے لوکاں اتے فائرنگ دا حکم دتا۔ اس حکم اتے عمل ہویا تے کجھ منٹاں چ سینکڑے لوک مار دتے گئے ۔ بوہت سارے لوکاں نے باغ دے اک کونے چ بنے کھوہ جان بچان لئی چھالاں مار دتیاں ، پر اوہناں اتے وی فائرنگ کر دتی گئی ۔سرکاری ریکارڈ مطابق کھوہ چوں 120 لاشاں کڈیاں گئیاں باقی وچے رہ گئیاں۔
فائرنگ 20 منٹ جاری رہی جس مگروں جنرل ڈائر تے اسدے فوجی واپس پرت گئے ، اس وشکار تھری ناٹ تھری دے 1650 راؤنڈ فائر کیتے گئے ، جنرل ڈائر دے اندازے موجب 6 گولیاں چوں اک نال بندہ مریا ۔ اسدا آکھنا سی کہ 200 توں 300 لوک مرے ، پر برطانوی حکومت دے ریکارڈ مطابق 379 بندے مرے تے 1200 زخمی ہوئے ۔ ۔ پرغیرسرکاری آنکڑے اسدے الٹ نیں ۔ پنڈت مدن موہن مالویہ دا ، جنے اس واقعے دے فوراً مگروں امرتسر پہنچ کے اپنے ساتھیاں نال مل کے گنتی کیتی ، کہنا اے کہ مرن آلےآں دی گنتی 1000 توں ودھ اے ۔
انے بے گناہ لوکاں نوں مارن آلا جنرل ڈائر 1927ء نوں مر گیا تے اس واقعے دا وڈا مجرم اوے ویلے پنجاب دا لیفٹینینٹ گورنر مائیکل اوڈوائر ، جس دی شہہ اتے ڈائر نے ایہہ سارا کم کیتا ، خود وی نا بچ سکیا تے 13 مارچ 1940 نوں اودھم سنگھ نے لندن جا اسنوں مار کے جلیانوالہ باغ دے بے گناہاں دا بدلا لیا ۔

نہراں دی اساری تے باراں دی آبادکاری

انگریز سرکار دے پنجاب چ ودھیا کماں چوں اک کم نویاں نہراں دی اساری تے باراں دی بھوئیں آبادکاری سی ۔انگریزاں نہراں کڈ کے پنجاب چ آبپاشی دا دنیا دا سبتوں ودھیا نظام قایم کیتا تے نہری سسٹم نوں وڈی پدھر تے مشہوری دتی، پنجاب دی دھرتی تے ہرے انقلاب نوں جنم دتا اتے اتھوں دے لوکاں دی نہار ہی بدل دتی ۔ لوکاں دی معاشی تے سماجی حالت وچ وڈی تبدیلی ویکھی گئی ، کھیتی باڑی اپج ودھی ۔ 19ویں صدی دے ادھ توں کجھ پچھوں تکّ دے ویلے تکّ ہن دا فیصل آباد (لائلپور)، شیخوپورا، ٹوبہ ٹیک سنگھ، جھنگ دا چڑھدے والے پاسے پیندا علاقہ، راوی تے چناب دے سنگم تکّ دا کھیتر اک وڈا جنگلی علاقہ سی، جتھے ون، کریر، جنڈ، بیر، ملھا اتے ککر وغیرہ دے درخت سن ۔ کئی قسم دیاں جھاڑیاں نال بھریا ہویا ایہہ کھیتر سی ۔ جنگلی جانور بگھیاڑ، جنگلی بلے بلیاں، لومبڑیاں، گدڑ، رچھّ، سور، ٹٹو وغیرہ لائلپور ضلعے دے علاقے وچ عامَ ویکھے جاندے سن ۔ اس سارے کھیتر نوں ساندل بار کیہا جاندا سی ۔

لوئر چناب نہر دی اساری نال ساندل بار دے وڈے کھیتر نوں جنگل رہت کیتا جا رہا سی، تاں کہ بن رہی نہر دے پانی نال زمین نوں آبپاش کیتا جا سکے ۔ برطانوی حکومت نے پنجاب دے ضلعےآں وچوں لوکاں نوں اس نویں بن رہی چناب کالونی وچ وسن لئی راغب کیتا تاں کہ جنگل پٹے جا سکن اتے اوہناں نوں زمین الاٹ کیتی جا سکے ۔ 1901 دی جن گننا مطابق چناب کالونی وچ 539493 پرواسی لوک اتھے پہنچ چکے سن، جنہاں وچ سیالکوٹ ضلعے توں 103000، امرتسر 68000، جالندھر 57000، گرداس پور 44000، ہشیارپور 35000، لاہور 29000، گجرات 25000، لدھیانہ 18000، شاہ پور 16000 اتے فروزپور دے 15000 لوک سن ۔ اس توں مگروں ایہناں ضلعےآں اتے ہور ضلعےآں دے لوک دھڑادھڑ اتھے پجے ۔
لائلپور ضلع تے اس دے آس پاس دے ہور ضلعےآں وچ خوش حالی آؤن اتے اتے کھیتی دی اپج بہت ہون 'تے اس علاقے نوں پنجاب دا کیلیفورنیا کیہا جاندا سی ۔ اتلے ہندستان وچ پہلا زرعی کالج لائلپور وچ قایم ہویا، جو دیس دی ونڈ مگروں یونیورسٹی وچ تبدیل ہویا ۔ اس علاقے دی معیشت سدھرن نال منٹگمری ملتان ضلعےآں وچ وی نویاں نہراں نکلیاں ۔

چناب کالونی آبادکاری سکیم

چناب کالونی آبادکاری سکیم ساندل بار دےعلاقے نوں آباد کرن دی سکیم سی ۔ اس لئی انگریز سرکار نے لوئر چناب نہر دی اساری کیتی ۔ 1872-74 چ اس نہر لئی سروے ہویا تے اس نوں برساتی نہر ڈزائین کیتا گیا، جس دا ہیڈّ رام نگر پنڈ پاس دریا چناب دے کھبے کنڈھے رکھیا گیا ۔ 1882 وچ اک ہور سکیم بنائی گئی تے نہر دا ہیڈّ پنڈ گری گولوا کول رکھیا گیا تے نہر دی کپیسٹی 1800 کیوسکس رکھی گئی، جس نے 144000 ایکڑ رقبے نوں آبپاش کرنا سی ۔
لیفٹینینٹ گورنر پنجاب سر جیمز لائل (جس نے لائلپور ناں دا شہر وسایا) نے اس سکیم دا ہور سکوپ ودھاؤندیاں مقامی ہیڈّ ورکس اتے ویئر بناؤنا تجویز کیتا اتے نہر دا ہیڈّ خانکی پنڈ پاس رکھنا پروانیا ۔ اس سکیم دی کلّ لاگت 102 لکھ روپئے سی ۔ نہر دی مین لائن دی چوڑائی 250 فٹّ، ڈنوگھائی 11 فٹّ اتے سمرتھا 11000 کیوسکس رکھی گئی ۔ خانکی پنڈ وزیرآباد توں 8 میل تھلے دریا چناب تے ستھت ہے ۔ نہر دی فائینل سکیم جس دی لاگت 265 لکھ روپئے سی تے جس نے 3823 مربع میل نردھارت رقبے نوں کمانڈ کرنا سی اتے 1100000 ایکڑ رقبے نوں سنچت کرنا سی، سیکریٹری آف سٹیٹ گورنمینٹ آف انڈیا ولوں پروانی گئی ۔
لوئر چناب نہر دی اساری نال ساندل بار دے وڈے کھیتر نوں جنگل رہت کیتا جا رہا سی، تاں کہ بن رہی نہر دے پانی نال زمین نوں آبپاش کیتا جا سکے ۔ برطانوی حکومت نے پنجاب دے ضلعےآں وچوں لوکاں نوں اس نویں بن رہی چناب کالونی وچ وسن لئی راغب کیتا تاں کہ جنگل پٹے جا سکن اتے اوہناں نوں زمین الاٹ کیتی جا سکے ۔ 1901 دی جن گننا مطابق چناب کالونی وچ 539493 پرواسی لوک اتھے پہنچ چکے سن، جنہاں وچ سیالکوٹ ضلعے توں 103000، امرتسر 68000، جالندھر 57000، گرداس پور 44000، ہشیارپور 35000، لاہور 29000، گجرات 25000، لدھیانہ 18000، شاہ پور 16000 اتے فروزپور دے 15000 لوک سن ۔ اس توں مگروں ایہناں ضلعےآں اتے ہور ضلعےآں دے لوک دھڑادھڑ اتھے پجے ۔
ساندل بار وچ قایم کیتی گئی اس نہری کالونی لئی ای.ڈی. میکلاگن کالونائیجیشن افسر 1892 وچ نامزد ہون تے لوکاں نوں وساون کرن دا کم شروع ہویا، جو 1905 وچ ختم ہویا ۔

لائلپور ضلع تے اس دے آس پاس دے ہور ضلعےآں وچ خوش حالی آؤن اتے اتے کھیتی دی اپج بہت ہون 'تے اس علاقے نوں پنجاب دا کیلیفورنیا کیہا جاندا سی ۔ اتلے ہندستان وچ پہلا زرعی کالج لائلپور وچ قایم ہویا، جو دیس دی ونڈ مگروں یونیورسٹی وچ تبدیل ہویا ۔ اس علاقے دی معیشت سدھرن نال منٹگمری ملتان ضلعےآں وچ وی نویاں نہراں نکلیاں ۔

گنجی بار آبادکاری سکیم

گنجی بار آبادکاری سکیم انگریز سرکار ولوں گنجی بار دے علاقے نوں آباد کرن دی سکیم سی ۔ گنجی بار ضلع منٹگمری (اج دے ضلع ساہیوال تے ضلع اوکاڑا) دے علاقے نوں آکھیا جاندا اے ۔ ایہہ علاقہ اک چٹیل میدان سی ، یعنی اس علاقہ دی زمین بنجر تے ہو قسم اگاؤ جاں گھاہ توں بلکل ویہلی سی ، ایسے لئی اسنوں گنجی بار آکھیا جاندا سی یعنی گنجا علاقہ ۔

اس علاقے دی آباد کاری لوئر باری دوآب نہر دی اساری نال شروع ہوئی ۔ اپر چناب نہر دا ناں ہیڈ بلوکی (ضلع لاہور) سپرپیسج راہیں راوی پار کرن مگروں لوئر باری دوآب نہر ہو جاندا اے ۔ اج دے اوکاڑا، منٹگمری(ساہیوال)، خانیوال ضلعےآں وچوں ہندی ہوئی 215 کلومیٹر دا فاصلہ طے کرکے ایہہ ٹبّ ناں دے تھاں اتے ختم ہندی اے ۔ اس علاقے نوں وساؤن لئی ودھیا واہیکار طبقے دے لوکاں نوں پنجاب چڑھدے ضلعےآں توں لیا کے ایتھے زمین دے کے آباد کیتا گیا، جنہاں وچ جٹّ، کمبوج، سینی، لبانے اتے مذہبی سکھ سن جو پنجاب دے بھرویں آبادی والے ضلعےآں توں اتھے وسن لئی برطانوی حکومت ولوں سدے گئے سن ۔ اس طرحاں جہلم دریا دا وادھو پانی اس علاقے وچ لیاندا گیا تے اک صدی پہلاں ایہہ اک انوٹھا پراجیکٹ سی ۔

نویں شہراں دے نیہہ

انگریز سرکار نے سکھ سلطنت اتے مل مارن مگروں پنجاب دی ترقی لئی کئی ودھیا کم کیتے جنہاں چ باراں دی آبادکاری ، نویاں نہراں دی اساری ، ریلوے لیناں دی اساری تے اس دے نال نال نویں شہراں دی وسوں وی انگریزاں دا پنجاب چ اک ودھیا کم سی ۔

• لائل پور:لائل پور (اج دا فیصل آباد) شہر نوں انگریز سرکار نے ساندل بار دے علاقے نوں آباد کرن آلی چناب کالونی آبادکاری سکیم ویلے وسایا ۔

1880ء چ برطانوی راج دے کالونیکل افسر پوہم ینگ نے اس علاقے چ اک نویں شہر نوں آباد کرن دی تجویز دتی ۔ اس تجویز دی حمایت برطانوی پنجاب دے لیفٹینینٹ گورنر سر جیمز براڈووڈ لائل نے کیتی ۔اس نویں شہر دا ناں برطانوی پنجاب دے لیفٹینینٹ گورنر سر جیمز براڈووڈ لائل دی چناب کالونی آبادکاری چ اسدیاں خدمات دے اعتراف چ لائل پور رکھیا گیا ۔^[9][10] اسدے ناں لائل نال سنسکرت دا پور لاکے شہر دا ناں رکھیا گیا ۔^[11] 1970 دے دہاکے دےاخیر چ پاکستان سرکار نے سعودی عرب دے بادشاہ فيصل بن عبدالعزیز دے ناں اتے لائل پور شہر دا ناں فیصل آباد کر دتا ۔^[12]

پوہم ینگ نے شہر دا ڈیزائن برطانیہ دے جھنڈے یونین جیک دے ڈیزائن اتے اٹھ بازاراں آلا بنایا ۔^[13]

• منٹگمری:منٹگمری شہر سنہ 1865ء توں پہلاں ایہہ لہور کراچی ریلوے لین تے اک چھوٹا جہا پنڈ سی تے اوس ویلے دے پنجاب دے لیفٹینینٹ گورنر سر رابرٹ منٹگمری نے ایتھے اک شہر دی بنیاد رکھی تے ایہہ شہر اس دے ناں تے منٹگمری اکھوائیا ۔^[14][15] تے ضلع منٹگمری دا راجگڑھ بنایا دتا گیا ۔

1966ء چ اسدا پرانا ناں ساہیوال بحال کردتا گئیا ۔

• چیچہ وطنی:ہن دا چیچہ وطنی شہر وی انگریزاں ولوں اسدے موجودہ تھاں اتے وسایا گیا نواں شہر اے ۔ چیچہ وطنی دا اصل شہر ، اج دے شہر توں 10 کلومیٹر شمال چ راوی دے کنڈے سی جسنوں ہن پرانی چیچہ وطنی آکھیا جاندا اے ۔

ہن دا چیچہ وطنی شہر کراچی لاہور ریل لین اتے انگریزاں وسایا ۔

نویاں کڈیاں نہراں

برطانوی پنجاب دیاں دیسی ریاستاں

برطانوی پنجاب چ 40 دے نیڑے دیسی ریاستاں سن جنہاں چ 7 سکھ ریاستاں 5 مسلم ریاستاں تے باقی ہندو ریاستاں سن ۔

سکھ ریاستاں

7 سکھ ریاستاں چوں 6 ریاستاں 1947ء تک رہیاں جدونکہ 6 ریاست کتھل برطانوی راج نے مل مار لیا سی ۔

1. ریاست پٹیالہ

پٹیالہ ریاست پنجاب دی اک سکھ ریاست سی جہڑی برطانوی راج ماتحت سی ، ایہ ریاست 1627ء توں 1948ء تک قایم رہی۔ پٹیالہ ریاست دی شروعات پٹیالہ ریاست دے موڈھی موہن سنگھ نال ہندی اے۔ موہن سنگھ نوں بھلر اتے دھالیوال اتھے آباد ہون نہیں دے رہے سن۔ موہن سنگھ گورو ہرگوبند جی دا سردھالو سی اتے گورو جی دے کہن اتے وی موہن سنگھ دے ویری نہ منے۔ انت وچّ اک یدھ ہویا جس وچّ دھالیوالاں اتے بھلراں نوں گورو جی دیاں فوجاں نے ہرایا۔ اس طرحاں 1627 وچّ میہراج ناں دے پنڈ دی ستھاپنا کیتی گئی۔^[16] پٹیالہ ریاست برطانوی ہند دی سبھ توں وڈی سکھ ریاست جس دی بنیاد بابا اعلیٰ سنگھ نے رکھی۔بابا اعلیٰ سنگھ نے 12 فروری 1763 نوں قلعہ مبارک دی نیہہ رکھی سی۔ 12 فروری 1763 نوں قلعہ مبارک دی نیہہ رکھی۔

1. ریاست جیند

جیند ریاست: پنجاب دیاں سکھ ریاستاں وچوں اک جو ہندستان دی ونڈ توں بعد پہلاں ‘پیپسو ’ وچ سموئی گئی اتے بعد وچ پنجاب دا انگ بن گئی۔ پنجاب وچ اس ریاست دا تیجا درجہ منیا جاندا سی۔ اس وچ کل 442 پنڈ سن اتے چار پرمکھ نگر سن، جویں جیند ، سنگرور، دادری اتے سفیدوں۔ اس دا راجگڑھ سنگرور وچ سی۔ اس دی ستھاپنا سنّ 1764 وچ ہوئی دسی جاندی اے اتے اس نوں پھولکیاں ریاستاں وچ شامل کیتا جاندا اے۔

1. ریاست نابھہ

نابھہ انونڈے ہندستان دی اک سکھ ریاست سی ۔
اس ریاست دا کل رقبہ 950 مربا- میل سی اتے 28 لکھ سالانہ آمدن سی۔ سنّ 1931 دی مردمشماری ویلے اس دی آبادی 2،87،574 سی۔ پنجاب دیاں سکھ ریاستاں وچ اس دا تیجا تھاں سی۔
نابھہ ریاست: اس ریاست دا مڈھ بابا پھول دے وڈے پتر چودھری تلوکے (چودھری تلوک سنگھ) دے اولاد چوںراجا ہمیر سنگھ نے سنّ 1755 وچ کیتی۔ اس توں پہلاں اس دا دادا چودھری گردتّ سنگھ اک پرتاپی سردار سی۔ اس نے کافی علاقے جت کے اپنی جاگیر وچ وادھا کیتا سی۔ سرہند دی جت توں بعد ہمیر سنگھ نوں املوہ دا علاقہ ملیا اتے بعد وچ روڑی دا علاقہ وی ملیا۔

1. ریاست فرید کوٹ

ریاست فرید کوٹ پنجاب دی اک دیسی سکھ ریاست سی جسدا دارالحکومت فرید کوٹ سی۔ ایہ ریاست 1663 توں 1947 تک قایم رہی ۔

1. ریاست کپورتھلہ

کپورتھلہ ریاست: پنجاب دی اک سکھ ریاست جس دا راجگڑھ کپورتھلہ نگر سی اتے راجدھانی دے ناں اتے ہی ریاست دا ناں پرچلت ہویا۔ اس ریاست اتے سردار جسا سنگھ آہلووالیا نے اپنی حکومت قایم کیتی اتے اس توں بعد اسے دے خاندان دا راج چلیا آیا۔ اس ریاست دا کل رقبہ لگبھگ 650 مربا میل سی۔ سنّ 1921 دی مردم شماری ویلے اس دی آبادی 284070 سی، پر سنّ 1931 وچ ودھ کے 316757 ہو گئی۔ اس دیا کل پنج تحصیلاں سن، جویں کپورتھلہ، ڈھلواں ، بھلتھ، پھگواڑا اتے سلطان پور لودھی۔ اس وچ ودھ وسوں مسلماناں دی سی، جو دیس ونڈ ویلے پاکستان آ گئے۔
بھاویں کپورتھلہ ریاست دا رقبہ 599 مربع میل ہی سی اتے ایہہ سکھ ریاستاں وچوں پنجویں نمبر تے سی، پھر وی ایہہ اپجاؤ علاقہ سی جتھے سنجائی دے چنگے سادھن(زریعے) سن۔ 1931 وچ، اس دی آبادی 3،16،757 سی۔ اودھ ریاست دے علاقیاں نوں ملا کے اس دا سلانہ مالیا لگ-پگ تیتی لکھ دے قریب سی۔ اس دے جغرافیائی محل وقوع نے ضرور اس دی آبادی نوں متاثر کیتا ہووےگا کیونکہ اتھے مسلمان آبادی 57٪ سی جدوں کہ سکھ 23٪ اتے ہندو آبادی 17٪ سی۔ تے اتھوں دی زیادہ تر آبادی دی ماں-بولی پنجابی سی۔
کپورتھلہ ریاست: ستلج دے اتر ولّ 1947 تک قایم رہن والی اکو اک سکھ ریاست ہے۔ اس دی نیہہ اٹھارویں صدی دے گھٹناواں بھرپور دناں سمیں سکھاں دے پرسدھ جتھیدار جسا سنگھ آہلووالیا (1718-83) نے رکھی سی۔ دل خالصہ دے سنگٹھن سمیں جسا سنگھ ، نواب کپور سنگھ دا سجا ہتھ سی اتے اسنے پنجاب دے مغل گورنراں زکریا خان ، یحیی خان اتے میر منوں خلاف سکھاں دے سنگھرش(جدوجہد) وچ ودھ چڑھ کے حصہ لیا سی۔ مارچ 1758 وچ جسا سنگھ آہلووالیا نے اس سمیں سرہند (سرہند) دے خلاف سکھاں دی اگوائی کیتی جدوں سکھاں اتے مراٹھیاں دیاں فوجاں نے رل کے کیتے حملے اپرنت شہر اپر قبضہ کر لیا سی اتے اس توں اک مہینہ پچھوں وی جدوں ایہناں فوجاں نے لاہور اتے قبضہ کیتا تاں وی جسا سنگھ سکھ فوج دی اگوائی کر رہا سی۔ احمد شاہ درانی نے 1759 دیاں سردیاں وچ مڑ اپنا پربھاو ستھاپت کر لیا سی، 1761 وچ اس نے مراٹھیاں نوں پانی پت دی تیجی لڑائی وچ ہرا دتا سی اتے فروری 1762 وچ سکھاں دا بھاری نقصان کیتا سی۔ پر سکھ جسا سنگھ آہلووالیا دی کمان ہیٹھ درانی ورودھ مڑ اٹھ کھڑے ہوئے سن اتے 1764 وچ اوہناں نے سرہند (سرہند) نوں جت لیا سی۔ 1774 وچ، جسا سنگھ آہلووالیا نے بھٹی سردار رائے ابراہیم نوں ہراؤن اپرنت اجوکے کپورتھلہ قصبے اتے قبضہ کر لیا اتے اس نوں آہلووالیا پروار دی جگیر دی راجدھانی بنا لیا۔ 1783 وچ، اپنے اکال چلانے تک جسا سنگھ نے اجوکے کپورتھلہ اتے سلطان پور لودھی دے آلے-دوآلے دے کافی علاقیاں اتے قبضہ کر لیا سی۔

1. ریاست کلسیاں

ریاست کلسیاں پنجاب دی اک دیسی سکھ ریاست سی۔

1. ریاست کتھل

مسلم ریاستاں

1. ریاست بہاولپور
2. ریاست مالیر کوٹلہ
3. ریاست لوہارو
4. ریاست پٹودی
5. ریاست ممدوٹ

ہندو ریاستاں

1. ریاست نالاگڑھ

پنجاب اتے انگریزی مل تے سکھ ریاستاں

1849 وچ انگریزاں نے دوجی اینگلو سکھ جنگ جت کے پنجاب راج نوں اپنے نال ملا لیا اتے ستلج پار ساریاں مسلاں دی ساری رہندی کھونہدی سیاسی اہمیت ختم ہو گئی بھاویں کہ اوہناں دی سماجی ، دھارمی جاں مالی حثیت اجے وی ختم نہیں ہوئی سی۔ جدوں 1857 دی سپاہی بغاوت ویلے انگریزاں نوں فوجی چنوتی ملی تاں پھر وی نویں راج وچ جڑے رہن لئی پنجاب وچوں سکھ راجیاں دی مدد کم آئی اتے دلی وکھے وی ساری طاقت دا تریخی مرکز مڑ سنبھالن وچ مددگار ثابت ہوئی۔ ہن انگریز نے اگلی آؤن والی صدی وچ سکھ حکمراناں نال اپنے سنبندھ پکی طرحاں سنسچت کر لئے۔ رانی وکٹوریا نے اگے توں ہور راجاں نوں اپنے وچ ملاؤنا ردّ کر دتا اتے راجیاں نوں اپنے متبنے بناؤن دا اختیار دے دتا تاں کہ اوہناں وچوں کسے نوں وی لاڈوا جاں کیتھل دی طرحاں نقصان نہ اٹھاؤنا پوے۔ اس توں علاوہ ریاست پٹیالہ ، ریاست نابھہ تے ریاست جیند نوں اک وڈا فیدہ حاصل ہویا کہ بناں متبنا بنائے مر جان والے راجا دی تھاں پھولکیاں پروار وچوں ہی حانشین نیوکت کرن لئی صلاحَ لئی جا سکدی سی اتے اجیہا ہی نابالغ راجا لئی ریجینسی کونسل نوں بناؤن لئی وی کیتا جا سکدا سی۔رعایتاں دی سپشٹ (صاف) نشانی سی خطاب، آنریری تمغے، مالیا معاف کرنا، مالی انعام اتے زمیناں دینیاں۔ کیونکہ عامَ طور تے انگریزاں دے ورودھیاں(مخافاں) دیاں نویاں جگیراں ضبط کر لئیاں جاندیاں سن اوہ صرے ریاستی علاقیاں دی ہور ونڈ وچ ہی مدد کردے سن۔ ریاست کپورتھلہ نے اودھ وچ علاقے حاصل کیتے اتے پٹیالہ، نابھہ اتے جیند نے ہریانہ وچ ضلعے پراپت کیتے۔ 1947 تک پٹیالہ، نابھہ، جیند، فریدکوٹ، کپورتھلہ اتے کلسیا دیاں سکھ ریاستاں برطانوی پنجاب دے سمندر وچ خدمختار ٹاپوآں وانگ رہیاں اتے ملٹری فوجیاں اتے اسلحے دے بھنڈار دے طور تے کم کردیاں رہیاں۔جدوں کتے اترلی لہندی سرحد تے خطرہ ہویا جاں چین، افریقہ اتے یورپ وچ جنگ ویلے وی ایہہ ساز و سامان دی اتے فوجی امداد کردیاں رہیاں۔

پنجاب دی ونڈ

پنجاب دے علاقے دیاں وکھ وکھ ویلےآں چ کئی ونڈاں ہوئیاں جنہاں دا ویروا اینج اے:

پنجاب دی پہلی ونڈ 1901ء

1901ء چ برطانوی راج دے افغانستان نال لگدے علاقےآں چ آئے دن ہندیاں بغاوتاں تے شورشاں اتے قابو پاون لئی شمال مغربی سرحدی صوبہ جاں اتلا لہندا سرحدی صوبہ دے ناں نال اک نواں صوبہ بنایا گیا ۔ پنجاب دے اتلے لہندے ضلعےآں نوں پنجاب توں کڈ کے تے چترال تے کجھ دوجے علاقے ملا کے ایہ صوبہ تشکیل دتا گیا ۔صوبہ سرحد دا نواں ناں خیبر پختونخواہ اے ۔
1901 تک صوبہ سرحد (نواں ناں خیبر پختونخواہ) وی پنجاب وچ سی پر ایہنوں پنجاب توں وکھرا کردتا گیا تے پنجابی بولن والے ضلعے ہزارہ پشاور کوہاٹ تے ڈیرہ اسماعیل خان پنجاب توں وکھرے ہوگۓ۔

پنجاب دی دوجی ونڈ 1911ء

1911ء چ برطانوی ہند دا راجگڑھ کلکتہ توں دلی بدلیا گیا تے دلی نوں پنجاب توں کڈ کے دلی راجگڑھ علاقہ بنا دتا گیا ۔

پنجاب دی تیجی ونڈ 1947ء

1947ء چ ہندستان دی ونڈ نال ای پنجاب وی 2 حصےآں پاکستانی پنجاب(لہندا پنجاب) تے بھارتی پنجاب(چڑھدا پنجاب) چ ونڈیا گیا ۔

پنجاب دی چوتھی ونڈ 1966ء

1966ء چ بھارتی پنجاب نوں بولی دے آدھار اتے 3 صوبے ہریانہ ، ہماچل پردیش تے ہن دے چڑھدے پنجاب چ ونڈ دتا گیا ۔

پاکستان تے بھارت دا پنجاب

سکھ ریاستاں دیس دی ونڈ مگروں

ہندستان دی ونڈ توں بعد ایہناں نوں پیپسو ناں دی یونین وچ سمو دتا گیا اتے سنّ 1956 وچ پیپسو نوں وی چڑھدے پنجاب دا انگ بنا دتا گیا۔ اس طرحاں ایہناں ریاستاں دی علیحدہ ہوند ختم ہو گئی۔ بھارت دے آزاد ہون اپرنت، ساریاں سکھ ریاستاں اکٹھیاں ہو گئیاں جنہاں وچ مالیرکوٹلا دی مسلم ریاست اتے نالاگڑھ دی ہندو ریاست شامل سن۔ ایہناں نے ملکے پٹیالہ اتے ایسٹ پنجاب سٹیٹس یونین (پیپسو) بنایا۔ 1956 وچ پیپسو نوں چڑھدے پنجاب نال ملا دتا گیا پر ایہہ سنگٹھت صوبہ1966 وچ دوبارہ ونڈیا گیا جدوں پنجاب اتے ہریانہ وکھرے-وکھرے پنجابی اتے ہندی بولدے صوبے بنائے گئے سن۔

بھادتی تے پاکستانی پنجاب

'(ہور ویکھو پنجاب ،پاکستان تے پنجاب ،بھارت)
دیس پنجاب دے 1947ء دی ہندستان دی ونڈ چ 2 ٹوٹے کر کے اک ٹوٹا جے چ ہندو تے سکھاں دی بوہتی گنتی سی بھارت نوں دے دتا گیا تے دوجا ٹوٹا جس چ مسلمان ودھ گنتی چ سن پاکستان نوں مل گیا ۔
بھارتی پنجاب اس تاریخی پنجاب دا اک حصے اے جدے وچ پاکستانی پنجاب، پاکستانی شمال مغربی سرحدی صوبہ، افغانستان دے صوبے دے کج ٹوٹے، جموں تے کشمیر دا کج علاقہ، ہماچل پردیش، ہریانہ تے دلی ہے گے سن۔ 1947 دی ونڈ ویلے ہن دے پاکستانی پنجاب نوں جدھے وچ بوتے مسلمان سن وکھریاں کر دتا گیا فیر 1968 چ ہماچل پردیش تے ہریانہ وی بھارتی پنجاب توں وکھرے کر دتے گۓ۔
پنجاب (بھارت) ھندستان دے اک صوبے دا ناں اے جدیاں حداں پاکستان دے صوبے پنجاب، جموں تے کشمیر، ہریانہ، ہماچل پردیش تے راجستھان نال ملدیاں نیں۔ ایدا رقبہ 50,362 مربع کلومیٹر اے تے ایدے چ 24,289,296 لوک وسدے نیں۔ ایدا راجگڑھ چندیگڑھ اے۔ایدے مشہور شہراں چ امرتسر، لدھیانہ، جالندھر تے فیروزپور اے۔
وائی بیجی پنجاب دا سب توں وڈا کم اے تے اے پورے ھندستان نوں سب توں بوہتی کنک دیندا اے۔ پنجاب چ دوجیاں چیزاں دے وی کارخانے ہے گے نیں۔ بھارتی پنجاب چ پورے ھندستان دے مقابلے چ سب توں گھٹ غریبی اے۔
پاکستانی پنجاب دا تھاں 205,344 مربع کلومیٹر اے۔ بلوچستان توں بعد پاکستان دا سب توں وڈا صوبہ اے۔ اے دکھنی ایشیاء دے اتر لیہندے ول اے۔ تاریخی شہر لہور پنجاب دا دارالحکومت اے۔ پنجاب وچ 5 دریا وگدے نیں:چناب، ستلج، راوی، جہلم دریا تے سندھ دریا۔ اے دریا اتر توں دکھن ول وگدے نیں۔ پنجاب وچ دیس دے 62٪ لوک ریہندے نیں۔ پنجاب پاکستان دا اکو صوبا اے جیہڑا کہ صوبہ سندھ، صوبہ بلوچستان، آزاد کشمیر تے صوبہ خیبر پختونخواہ نال جڑدا اے۔ پاکستان دا دارالحکومت اسلام آباد پنجاب دے ضلع راولپنڈی توں وکھریاں کر کے دارلحکومت بنایا گیا سی۔ پنجاب نوں گھٹون گھٹ 3 جغرافیائی علاقیاں وچ ونڈیا جا سکدا اے:سطح مرتفع پنجاب اچا نیواں تے پہاڑی علاقہ، چولستان تے تھل دا ریتلا علاقہ تے پنجاب دا میدانی علاقہ۔ پنجاب دنیا دے کُجھ بہت زرخیز علاقیاں چوں اک اے۔ پنجاب دے شمال وچ مری تے پتریاٹہ دے پہاڑ 7000 فٹ توں اُچے نے۔
پنجاب ،پاکستان وچ 8 کروڑ دے نیڑے لوک وسدے نیں ۔ پاکستان دی ادھی توں بوہتی لوک گنتی ایتھے اے ۔ صدیاں توں لوک امن چین تے چنگے کھان پین لئی پنجاب دے آل دوالے دے تھانواں کشمیر، افغانستان، بلوچستان، ایران، عرب تے مڈھلے ایشیاء توں ایتھے آؤندے رہے تے پنجاب دی رہتل وچ رچ وس گۓ۔ 97٪ دے نیڑے لوک سنی مسلمان نیں۔

پنجاب دی تریخ ٹائم لین

• 3300 - 1300 ق م: وادی سندھ دی رہتل
• 2600–1900 ق م: ہڑپہ رہتل
• 1500–1000 ق م: ویدک رہتل
• 599 ق م: جین مت
• 567–487 جاں 400 ق م: مہاتما بدھ
• 550–600 ق م: بدھ مت دا ودھن پھلن
• 550–515 ق م: فارسیاں دا دریاۓ سندھ لہندے پاسے مل
• 326 ق م: سکندر دا حملہ
• 322–185 ق م: موریہ سلطنت
• 45–180 : کشان سلطنت
• 200–400 : انڈو سیتھی
• 320–550: گپتا سلطنت
• 500: چٹے ہناں دا حملہ
• 510–650: ہرش وردھن راجہ دا ویلہ
• 770-810: پالا سلطنت
• 647–1192: راجپوت ویلہ
• 711–713: محمد بن قاسم, عرب جرنیل جسنے اموی سلطنت ولوں اج دے پاکستان چ دریاۓ سندھ دے نال نال سندھ تے ملتان دا علاقہ فتح کیتا ۔
• 713–1300: دلی سلطنت (ترک سلطنتاں).
  • 1206–1290: غلاماں ٹبر بانی محمد غوری
  • 1290–1320: خلجی ٹبر بانی جلال الدین فیروز
  • 1320–1413: تغلق ٹبر بانی غیاث الدین تغلق
  • 1414–1451: سید ٹبر بانی خضر خان
  • 1451–1526: لودھی ٹبر بانی بہلول خان لودھی
• 1526–1707: مغل سلطنت
  • 1526–1530: ظہیرالدین محمد بابر
  • 1530–1540: نصیرالدین محمد ہمایوں
  • 1540–1545: شیر شاہ سوری
  • 1545–1554: اسلام شاہ سوری
  • 1555–1555: نصیرالدین ہمایوں
  • 1556–1556: ہیمو بقال
  • 1556–1605: جلال الدین محمد اکبر
  • 1605–1627: نورالدین محمد جہانگیر
  • 1627–1658: شہاب الدین محمد شاہجہان
  • 1658–1707: محی الدین محمد اورنگزیب
• 1707: مغل سلطنت ماڑی پے گئی
• 1469–1539: بابا گرو نانک (سکھ مت دا پہلا گرو)
• 1539–1675: 8 سکھ گروآں دا ویلہ گرو انگد دیو توں گرو تیغ بہادر تک
• 1675–1708: گرو گوبند سنگھ (10واں سکھ گرو)
• 1708–1715: بندہ سنگھ بہادر دیاں شورشاں
• 1716–1759: سکھاں دیاں مغل گورنراں خلاف جنگاں
• 1739: نادر شاہ افشار دا ہندستان اتے حملہ
• 1748–1769: احمد شاہ ابدالی دے ہندستان اتے حملے ،پنجاب کنٹرول حاصل کرن لئی سکھاں تے درانی سلطنت وچکار کھچ دھؤ تے لڑائیاں گوہالور دی لڑائی (امرتسر,1757)۔
  • 1761 : پانی پت دی تیجی لڑائی, سیالکوٹ دی لڑائی (1761), گجرانوالا دی لڑائی (1761), سیالکوٹ دی لڑائی (1763).
  • 1762: 1962ء چ احمد شاہ ابدالی دے پنجاب اتے سکھاں خلاف 6ویں حملے چ احمد شاہ دا سکھاں دا قتل عام ، جسنوں سکھ وڈا گھلوگھارا آکھدے نیں ۔
• 1764–1799: پنجاب اتے 12 سکھ مثلاں دی حکومت
• 1799–1839: مہاراجہ رنجیت سنگھ دا پنجاب اتے راج تے سکھ سلطنت دا ٹرنا ۔
  • مہاراجہ رنجیت سنگھ (جم1780, تاجپوشی12 اپریل1801, موت1839)
  • مہاراجہ کھڑک سنگھ (1801–1840),رنجیت سنگھ دا وڈا پتر
  • کنور نونہال سنگھ (1821–1840), رنجیت سنگھ دا پوترا.
  • مہاراجہ شیر سنگھ (1807–1843), رنجیت سنگھ دا پتر.
  • دلیپ سنگھ (جم1838, تاجپوشی1843, موت1893), رنجیت سنگھ دا سبتوں نکا پتر.
• 1849: پنجاب دا برطانوی راج چ رلنا - 1845-49:پہلی تے دوجی اینگلو سکھ جنگ چ سکھ سلطنت دی ہار پچھوں سلطنت برطانیہ دا پنجاب اتے مل ۔
• 1849–1947: پنجاب 98 سال تک برطانوی راج چ بطور اک صوبہ (برطانوی پنجاب) رہیا ۔
  • 1911ء چ برطانوی ہند دا راجگڑھ کلکتہ توں دلی بدلیا گیا تے دلی نوں پنجاب توں کڈ کے دلی راجگڑھ علاقہ بنا دتا گیا ۔
  • 1947: 1947ء چ ہندستان دی ونڈ نال ای پنجاب وی 2 حصےآں پاکستانی پنجاب(لہندا پنجاب) تے بھارتی پنجاب(چڑھدا پنجاب) چ ونڈیا گیا ۔
• 1966ء چ بھارتی پنجاب نوں بولی دے آدھار اتے 3 صوبے ہریانہ ، ہماچل پردیش تے ہن دے چڑھدے پنجاب چ ونڈ دتا گیا ۔