مہاراجہ رنجیت سنگھ

سرکار خالصہ جی
مہاراجہ پنجاب
مہاراجہ رنجیت سنگھ
راج ویلہ	12 اپریل 1801ء توں 27 جون 1839ء
تاج پوشی	12 اپریل 1801ء لہور
پورا ناں	رنجیت سنگھ
جم	13 نومبر 1780ء
جمن دی تھاں	گجرانوالہ ، پاکستان
موت	27 جون 1839ء
موت دی تھاں	لہور
دفن دی تھاں	لہور ، پاکستان
پیشرو	کوئی نئیں
جانشین	کھڑک سنگھ
زنانی	مہتاب کور موراں سرکار
اولاد	کھڑک سنگھ ، دلیپ سنگھ
ٹبر	سکھ سلطنت
پیؤ	مہان سنگھ
ماں	راج کور
مذہب	سکھ مت

مہاراجہ رنجیت سنگھ (13 نومبر 1780 - 27 جون 1839) پنجاب چ سکھ سلطنت دا پہلا مہاراجہ سی۔ رنجیت سنگھ نے پنجاب کشمیر تے سرحد چوں افغانیاں نوں بار کڈ دتا۔ پنجاب نوں اکٹھا کیتا تے اینوں انگریزاں توں وی بجائی رکھیا۔

حصے

• 1 جم پل
• 2 رنجیت سنگھ دے پرکھاں دا پچھوکڑ
  • 2.1 رنجیت سنگھ دی جمن دی تھاں تے تریخ بارے اتہاسکاراں دی رائے
• 3 سکرچکیا مثل دا مثلدار
• 4 پہلا ویلہ تے سلطنت دی اساری
• 5 لہور دی لڑائی
• 6 لہور دی فتح
• 7 اتلے لہندے دیاں مہماں
• 8 افغاناں نال لڑائی
• 9 خالصہ فوج تے پٹھان قبائلی غازی
• 10 میدان چ موجود برطانوی ہند دے گورنر جنرل دا نمائندہ
• 11 رنجیت سنگھ دا مڑ پشاور تے قبضہ
• 12 رنجیت سنگھ دی اتلے لہندے چ فتوحات دے افغان سلطنت تے اثرات
• 13 سید احمد تے سکھ
• 14 امرتسر دی مہم
• 15 دوجیاں مہماں
• 16 معاہدہ امرتسر
• 17 مہاراجہ
• 18 ٹبر تے رشتہ دار
• 19 سیکولر حکمران
• 20 رنجیت سنگھ دے دربار چ نیپولین دے دو کمانڈر
• 21 سکھ دربار چ دوجے یورپی
• 22 رنجیت سنگھ دے انگریز ملازم
• 23 رنجیت سنگھ دا غیر ملکیاں نال رویہ
• 24 لہور چ بدیسی
• 25 ایسٹ انڈیا کمپنی دا نمائندہ رنجیت سنگھ دے دربار چ
• 26 رنجیت سنگھ یورپیاں دی نظر چ
• 27 مہاراجہ دی شحصیت
• 28 مہاراجہ رنجیت سنگھ دے اسارے گردوارے
• 29 رنجیت سنگھ دی سلطنت دا جغرافیہ
• 30 رنجیت سنگھ دے مگروں
• 31 رنجیت سنگھ دے جنرل
• 32 ہور ویکھو
• 33 بارلے جوڑ
• 34 کتاباں
• 35 حوالے
• 36 ہور پڑھو

جم پل

رنجیت سنگھ سکرچاکیہ مسل دے سردار مہان سنگھ دا پتر سی۔ 13 نومبر 1780ء چ (اجکل دے پاکستان دے) صوبہ پنجاب دے شہر گجرانوالہ دے نیڑے جمیا ۔ اس دا جوڑ جٹاں دی اک برادری نال سی ۔ ہلے اوہ جواک ای سی جے چيچک ہون توں اسدی اک اکھ مک گئی۔ اوس ویلے پنجاب دا جوکھا سارا تھاں سکھ مسلاں کول سی تے اے سکھ مسلاں سربت خالصہ دے تھلے سن۔ ایناں مسلاں نے اپنے اپنے تھاں ونڈے ہوۓ سن۔ ۔ رنجیت سنگھ دا پیؤ مہان سنگھ سکرچاکیہ مسل دا سردار سی تے اتلے پنجاب چ اس دے راجگڑھ گجرانوالہ دے آلے دوالے دے تھاں اس دے کول سن ۔ 1785 چ رنجیت سنگھ دی منگنی کنہیا مسل دے سردار گربخش سنگھ تے سردارنی سدا کور دی تعی مہتاب کور نال کیتی گئی۔ رنجیت 12 وریاں دا سی جدوں اسدا پیؤ مر گئیا تے ایہہ کنہیا مسل دی پردھان سدا کور دی ہتھونڈائی راج چ آیا تے اپنی مسل دا سردار بن گئیا ۔ 18 ورے دا ہوکے اونے اپنی مسل نوں سمبالیا ۔

رنجیت سنگھ دے پرکھاں دا پچھوکڑ

1761ء چ چڑھت سنگھ دا احمد شاہ ابدالی دی فوج اتے حملہ

رنجیت سنگھ دے وڈے-وڈیرے معمولی کرسانی کر کے اپنی روزی-روٹی کماؤن والے لوک سن۔ اوہ گجرانوالہ دے ارد-گرد ڈنگر چاردے سن۔ ایہناں وچوں سبھ توں پہلاں جس بندے نے کجھ مشہوری حاصل کیتی اوہ سی بدھ سنگھ۔ اوہ بدھ سنگھ 'دیساں' دے ناں نال جانیاں جاندا سی۔ اوہ ہر ویلے اپنی گھوڑی 'دیساں' نال ہی تردا-پھردا نظر آؤندا سی، اس لئی اس دا ناں بدھ سنگھ دیساں پے گیا۔ اپنی اس ڈبّ-کھڑبی گھوڑی 'تے سوار بدھ سنگھ نے پنجاب دے سارے میدان گاہ دتے اتے پنجاب دے دریاواں وچّ جدوں ہڑ آئے ہندے سن، اس ویلے اوہ اوہناں نوں اپنی گھوڑی 'تے پار کرن وچّ فخر محسوس کردا سی۔ ایہہ اس ویلے اتہاس دا پنہ بن گیا جدوں اوہ دسویں سکھ گورو گوبند سنگھ جی توں امرت پان کر کے 'خالصہ' بن گیا۔ جدوں 1718 وچّ بدھ سنگھ چلانا کر گیا تاں اس دے سریر 'تے برچھیاں اتے گولیاں دے نشان سن۔ اوہ اپنے پتراں واسطے کجھ پنڈ چھڈّ گیا جنہاں نوں اوہ اپنے کہہ سکدے سن۔ کجھ پنڈ اجیہے وی سن جہڑے اس نوں 'راکھی' (رکھیا کرن لئی ادا کیتی جان والی رقم) ادا کردے سن۔ بدھ سنگھ دے پتر نودھ سنگھ نے سکرچکّ پنڈ دی قلعہ بندی کر لئی اتے کجھ ہتھیاربند بندے وی رکھ لئے۔ سکرچکّ والیاں نے کجھ ہور مسلاں نال وی گنڈھ-سنڈھ کر لئی اتے احمد شاہ ابدالی دیاں دھاڑاں نال کئی مٹھبھیڑاں کیتیاں۔ جیوں ہی پنجاب نوں لٹّ-پٹّ کے افغانی واپس گئے، راوی اتے جہلم دریاواں دے درمیان دے علاقے نوں نودھ سنگھ نے اپنے قبضے وچّ کر لیا۔ 1752 وچّ افغانیاں نال مٹھبھیڑ وچّ نودھ سنگھ ماریا گیا۔ نودھ سنگھ دے چار پتر سن۔ ایہناں وچوں چڑھت سنگھ سبھ توں وڈا سی۔ اس نے سکرچکّ پنڈ نوں چھڈّ کے گجرانوالہ نوں اپنا ہیڈکوارٹر بنا لیا اتے اس دے ارد-گرد مورچابندی کر لئی۔ افغانی گورنر چھوٹی جہی فوجی ٹکڑی نال لاہور توں چل کے چڑھت سنگھ نوں پکڑن لئی گجرانوالہ آیا پر سردار نے اس دی پیش نہ جان دتی، سگوں اس نوں مجبور کیتا کہ اوہ اپنے نال لیاندیاں بندوقاں اتے راشن وی پچھے چھڈّ جاوے۔ اس چھوٹی جہی سفلتا نے چڑھت سنگھ دی بہت حوصلہ-افزائی کیتی تے اس نے اگے ودھ کے وزیرآباد، احمدآباد اتے روہتاس دے قصبے وی قبضے ہیٹھ کر لئے۔ پر جدوں احمد شاہ ابدالی افغانستان توں کوچ کر کے پنجاب پہنچیا تاں چڑھت سنگھ جنگلاں نوں دوڑ گیا۔ ابدالی نے اس دے سارے علاقے نوں لٹّ-پٹّ لیا۔ اس نے گجرانوالہ دی مورچابندی نوں تہس-نہس کر دتا۔ پر چڑھت سنگھ نوں جیوں ہی خبر لگی کہ ابدالی واپس افغانستان ولّ چل پیا ہے تاں اس نے اس دا پچھا کیتا اتے اس دا کافی سامان لٹّ لیا۔ اس نے گجرانوالہ اتے اس دے آسپاس دے علاقیاں دی مڑ توں مورچابندی کر لئی۔

کنہئیا مثل دی پردھان سدا کور

پنجاب دے بہت سارے امیر پریوار ابدالی دے حملے سمیں جموں جا وسے سن۔ چڑھت سنگھ نے جموں 'تے قبضہ کرن دا من بنایا پر بھنگی سرداراں نے اس 'تے اپنا حق جتلایا اتے اس نوں اگے ودھن توں روکیا۔ اک مٹھبھیڑ وچّ چڑھت سنگھ ماریا گیا۔ دراصل، اس دی اپنی ہی بندوق دی نال پھٹ گئی اتے اوہ گمبھیر روپ وچّ زخمی ہو گیا تے زخماں دا تاب نہ سہاردیاں اکال چلانا کر گیا۔ چڑھت سنگھ دا 14-سالا پتر مہاں سنگھ اپنے پتا وانگ بہت امنگپورن اتے بہادر سی۔ اس نے جیند دے سردار گجپت سنگھ دی لڑکی نال ویاہ کر لیا اتے دوہاں مسلاں دے ملاپ نال اس دی طاقت سکھ مسلاں درمیان بہت ودھ گئی۔ اس نے مورچیبندی والے شہر گجرانوالہ دے اندر اک قلعہ-نماہا محل بنایا جس دا ناں اس نے اپنے ناں 'تے 'گڑھی مہاں سنگھ' رکھیا۔ اس نے اپنے گھڑ-سواراں دی گنتی ودھا کے 6،000 کر لئی اتے اپنے وڈیریاں والی پرساروادی نیتی نوں اگے توریا۔ اس نے رسول نگر دا شہر اک مسلمان قبائلی سردار کولوں کھوہ لیا۔ اس نے چٹھےآں کولوں علی پور، پنڈی بھٹیاں، ساہیوال، عیسی خیل اتے سیالکوٹ جت لئے۔ اس نے اپنے پیؤ دے سپنے نوں پورا کرن لئی جموں ولّ چالے پائے۔ اتھے دا ہندو ڈوگرا شاسک مہاں سنگھ دی شکتی توں ڈردا اس امیراں دی نگری نوں چھڈّ کے دوڑ گیا۔ ہن مہاں سنگھ باقی دے مسلداراں نالوں وڈی طاقت بن گیا سی۔ کنہئیا مسل نے بھنگیاں نوں روند کے نیواں دکھایا سی۔ ہن اوہ چاہندے سن کہ مہاں سنگھ نوں جموں توں باہر کڈھیا جاوے۔ پر اک مٹھبھیڑ درمیان کنہیا مسل دا چشمے-چراغ گربخش سنگھ ماریا گیا۔ کنہئیا مثل دی چڑھت نوں بہت ٹھیس پہنچی۔ کنہئیا مثل دے سردار نوں اپنی پوتی مہتاب کور دی منگنی مہاں سنگھ دے بیٹے رنجیت سنگھ نال کرنی پئی۔ اس توں جلدی ہی بعد کنہئیا سردار دی موت ہو گئی تے مہتاب کور دی ماں رانی سدا کور اس مثل دی سردارنی بنیں۔ مہاں سنگھ دی موت 1792 وچّ ہوئی۔
بدھ سنگھ توں لے کے مہاں سنگھ تکّ رنجیت سنگھ دے پرکھیاں نے جو کجھ اس نوں وراثت وچّ دتا، اس وچّ اتلا لہندے پنجاب وچّ کافی وڈے آکار دی ریاست، چنگی نسل دے ہزاراں بہادر گھوڑے، بندوقاں اتے بندوقچی شامل سن۔

• رنجیت سنگھ دے دادے پڑدادے تے دادیاں پڑدادیاں دے ناں ایداں نیں:
• بدھ سنگھ (1670-1718) اسدے کول امرتسر ضلعے چ 25 کلے (ایکڑ) زمین سی جتھے اینھے سکرچک ناں دے پنڈ دی نیہہ رکھی ایسے ناں توں سکرچکیا مثلمشہور ہوئی ۔
• نودھ سنگھ (پڑدادا، مویا 1752ء ) اسدا ویاہ مجیٹھا دے سردار کلاب سنگد دی دھی لالی کور نال ہویا ۔
• چڑھت سنگھ (دادا ، مویا 1770ء) اسدا ویاہ ضلع گجرانوالہ دے سردار امر سنگھ وڑائیچ دی دھی دیساں کور نال ہویا۔
• مہاں سنگھ(پیؤ ،مویا 1792ء)ریاست جند دی شہزادی راج کور نال ویاہ ہویا ۔

رنجیت سنگھ دی جمن دی تھاں تے تریخ بارے اتہاسکاراں دی رائے

رنجیت سنگھ جیند ریاست وچّ واقع بڈرکھاں ناں دے قصبے وچّ واقع چھوٹی جہی گڑھی وچّ 13 نومبر 1780 نوں جمیا۔اسدی ماں دا ناں راج کور سی جہڑی جیند دے راجا گجپت سنگھ دی بیٹی سی۔ اس نوں اس دے سوہرے گھر وچّ مائی ملوائن دے ناں نال جانیاں جاندا سی۔ جویں پنجاب وچّ ریت ہے، اوہ اپنی پہلی اولاد نوں جمن لئی اپنے پیکے گھر آ گئی۔ بچے دے پیدا ہون 'تے اس دا ناں بدھ سنگھ رکھیا گیا۔ جدوں بچے دے پیدا ہون دی خبر اس دے پیؤ مہاں سنگھ نوں گجرانوالے پہنچائی گئی تاں اوہ اس ویلے اتھے نہیں سی سگوں اپنے گھوڑ-سواراں نال جہلم دریا دے آسپاس قابض چٹھیاں دے خلاف مہم 'تے چڑھیا ہویا سی۔ دوہاں سرداراں وچّ جموں 'تے قابض ہون لئی کئی واری زوردار جھڑپاں ہو چکیاں سن۔ مہاں سنگھ نوں اپنا اجلا بھوکھ نظر آ رہا سی، اس لئی اس نے بدھ سنگھ دے جنم دی خبر ملدیاں ہی ہرکارے نوں جیند ولّ دوڑایا تے کیہا کہ شہزادے دا ناں بدھ سنگھ دی بجائے رنجیت سنگھ رکھیا جاوے۔ اتہاسکاراں وچّ رنجیت سنگھ دے جنم دی طریق اتے ستھان نوں لے کے اختلاف ہن۔ گجرانوالے وچّ اک پرانے گھر دے باہر دو پلیٹاں لگیاں ہوئیاں ہن جنہاں 'تے لکھیا ہویا ہے کہ رنجیت سنگھ اس گھر وچّ پیدا ہویا تے اس دے جنم دی طریق 2 نومبر، 1780 لکھی ہوئی ہے۔ ایہناں پلیٹاں نوں کئی اتہاسکاراں نے پرمانک منیاں ہے جنہاں وچّ میک گریگر، گرفن اتے پریم سنگھ ہوتیمردان شامل ہن۔ اس وچّ کوئی شکّ نہیں کہ ایہہ پلٹان پنجاب نوں برطانوی راج وچّ شامل کرن دے کئی سال بعد انگریزاں دوارا لائے گئے سن۔ ایہناں 'تے لکھی عبارت انگریزی، اردو اتے پنجابی وچّ ہے۔ ظاہر ہے کہ ایہہ کسے بریٹیش سولیئن افسر ولوں لوائے گئے جس نے اس دی اتہاسک پرمانکتا ولّ کوئی دھیان نہیں دتا۔ لاہور دربار دا واقعہ نویس سوہن لال سوری اتے دیوان امر ناتھ رنجیت دے جم دن دے جشناں دی طریق 13 نومبر، 1780 ہی انکت کردے ہن۔ سوہن لال سوری نے رنجیت سنگھ دا جنم ستھان وی بڈرکھاں ہی لکھیا ہے۔ رنجیت سنگھ 'تے چیچک دے حملے دی گلّ نوں سوہن لال نے انجھ بیان کیتا ہے، گورومئی راج کمار دی طبیعت ناساز ہو گئی۔ دو سو گھڑ-سوار سربلند خان دی کمان ادھین اتے وڈے ڈاکٹر لالا حاکم رائے سمیت مہان شہزادے دی دیکھ-ریکھ لئی روانہ کیتے گئے۔ تکھے بخار اتے چیچک کارن گورومئی راج کمار دی حالت وگڑ گئی۔ سجی اکھ وچّ بہت زیاد درد سی تے ایہہ تکلیف گھٹّ ہندی نظر نہیں سی آ رہی۔ (اتھے سوہن لال نے وی ٹپلا کھادھا ہے، رنجیت سنگھ دی سجی نہیں سگوں کھبی اکھ چیچک نال ماری گئی سی) رنجیت سنگھ دے بچپن بارے بہت گھٹّ لکھیا ملدا ہے۔ مہاں سنگھ نوں اپنیاں فوجی مہماں توں کدے ویہل نہیں ملیا۔ اوہ بچے رنجیت سنگھ بارے جاں اپنی پتنی راج کور ولّ بہتا سماں نہیں دے سکیا۔ دراصل، سکھ راجے وی مسلمان حاکماں وانگ اپنیاں بیویاں نوں زنانخانے دی چار-دیواری وچّ ہی قید کر چھڈدے سن۔ رنجیت دی ماتا راج کور رنجیت نوں روز گردوارے لے جاندی سی تے اوہ بیٹھ کے گورو گرنتھ صاحب دا پاٹھ سندا سی۔ سکھ دھرم دی مڈھلی جانکاری وی بچے نوں دتی جاندی سی۔ سکھ سرداراں دے گھراں وچّ عامَ طور 'تے ایہہ کم براہمن پجاریاں نوں سونپیا جاندا سی۔ شاید ایہہ اس لئی کہ سردار کسے وی مہم 'تے چڑھن توں پہلاں شبھ گھڑی دا پتہ لواؤندے سن۔ گرہیاں دیاں چالاں، دشاواں آدی دا حساب کتاب جانن کارن ایہہ براہمن سرداراں دے گھراں وچّ بہت ستکارت سمجھے جاندے سن۔ رنجیت سنگھ بھاویں گورو گرنتھ صاحب وچّ یقین رکھدا سی پر اسے اثر ادھین کسے وی خوشی غمی سمیں گٔوآں دان کرن، اتے جوالامکھی مندر وچّ ماتا دے چھتر چڑھاؤن نوں وی نہیں سی بھلدا۔ اوہناں دناں وچّ شکار کھیڈنا، نیزے بازی، تلواربازی دی ٹریننگ لینا اتے گھوڑ-سواری کرنا ہی سبھ توں وڈی ودیا سمجھی جاندی سی۔ اپنے بچپن دے دناں وچّ ہی رنجیت سنگھ نوں گھوڑیاں دا شوق پیدا ہو گیا سی جو کہ اس دی زندگی دے آخری دناں تکّ پاگلپن دی حد تکّ ودھ گیا سی۔

سکرچکیا مثل دا مثلدار

رنجیت سنگھ نوں فوجی مہم دا پہلا تجربہ اس سمیں ہویا جدوں اوہ صرف 10 سالاں دا سی۔ اس دے پتا مہاں سنگھ نے گجرات دے مسلدار صاحب سنگھ بھنگی کولوں نذرانہ منگیا، اس نے دین توں کورا جواب دے دتا۔ مہاں سنگھ نے اس 'تے حملہ بول دتا۔ صاحب سنگھ نے سودھڑاں دے قلعے وچّ شرن لے لئی اتے لاہور وچّ رہندے اپنے رشتے داراں نوں مدد لئی اپیل کیتی۔ مہاں سنگھ نے رنجیت سنگھ نوں لے کے سودھڑاں دے قلعے نوں گھیرا پا لیا۔ ایہہ گھیر لما ہو گیا تے مہاں سنگھ اچانک بہت بیمار ہو گیا۔ ایہہ سوچ کے کہ شاید اوہ ٹھیک نہ ہو سکے، مہاں سنگھ نے رنجیت سنگھ نوں اپنا جانشین تھاپ دتا اتے اس دے متھے 'تے کیسر دا تلک لا کے اس نوں سکرچکیا مسل دا مکھی نیوکت کر دتا تے گجرانوالہ پرت آیا۔ جدوں بھنگی سرداراں نے لاہور وچّ سنیاں کہ مہاں سنگھ بیمار ہو گیا ہے اتے مہم دی کمان اک دس سال دے بچے دے ہتھ وچّ ہے، اوہ صاحب سنگھ بھنگی دی مدد لئی سودھڑاں ولّ کوچ کر گئے۔ رنجیت سنگھ نے لاہور توں آؤن والی بھنگی فوج نوں سودھڑاں دے کافی باہروار گھیرا پا لیا اتے اوہناں نوں کھدیڑ دتا۔ اپنے مرن توں پہلاں مہاں سنگھ نے اپنے بیٹے دی جت دی خبر سن لئی۔ رنجیت سنگھ سودھڑاں نوں فتح کرن اپرنت گجرانوالے اپنے پتا دے سنسکار وچّ شامل ہون لئی پہنچ گیا۔

پہلا ویلہ تے سلطنت دی اساری

رنجیت سنگھ دی سلطنت

رنجیت سنگھ دا ویاہ 16ویں ورے چ کنہیا مسل چ ہوئیا تے اینہاں دوناں مسلاں دے ملاپ نال اسدی طاقت ہور وی ودھ گئی ۔ اسدی سس سدا کور اک سیانی جیدار تے پردھان زنانی سی ، جس نے رنجیت نوں اگے ورھان لئی بعوت کج کیتا۔ کئی لڑائیاں مگروں اسنے دوجیاں مسلاں نوں فتح کر کے سکھ سلطنت دی نیونہہ رکھی ۔ 19آں سالاں دی عمر چ 1799ء چ اسنے لہور تے قبضہ کر کے اسنوں اپنا راجگھر بنا لئیا ۔ 3 سال بعد 1802ء چ امرتسر فتح کیتا اوتھوں بھنگیاں دی مشہور توپ تے ہور کئی توپاں ہتھ آئیاں ۔ کجھ ای ورہیاں چ اسنے سارے وسطی پنجاب تے ستلج تک قبضہ کرلئیا ، فیر ستلج پار کرکے لدھیانے تے وی قبضہ کرلئیا ۔ لارڈ منٹو رنجیت سنگھ دی اس پیش قدمی نوں انگریزی مفاد دے خلاف سمجھدا سی ، چنانچہ 1809ء دے معاہدہ امرتسر دی رو نال دریائے ستلج اسدی سلطنت دی جنوبی حد قرار پائی ۔ ہن اسدا رخ شمال مغرب ول ہوگئیا تے لگاتار لڑائیاں دے بعد اٹک ۔ ملتان (1818)، کشمیر (1819)، ہزارہ ، بنوں ، ڈیرہ غازی خان1820، ڈیرہ اسماعیل خان 1821 تے پشاور 1834 چ مل مار کے اپنی سرکار چ رلاۓ ۔

لہور دی لڑائی

رنجیت سنگھ دی پہلی لڑائی

لہور شہر مغل شہنشاہ ظہیرالدین بابر دے ویلے توں ای مغلیہ سلطنت دا حصہ سی تے مغل بادشاہاں دا پسندیدہ شہر سی تے اوہ اکثر ایتھے اپنا دربار لاندے ۔ 18ویں صدی عیسوی دی دوجی دہائی دے مگروں مغلیہ سلطنت ہولی ہولی زوال ول ٹر پئی ۔ مغلاں دی کمزوری دا فیدہ چکدے ہوئے مہاراشٹر دے مرہٹےآں نے پورے ہندستان چ ات مچا دتی ۔ مرہٹےآں نے پنجاب چ اٹک تک دے علاقے فتح کر لئے ۔ سکھ سردار وی مرہٹےآں نال مل گئے تے پنجاب دے بوہتے علاقےآں چ اپنی نکیاں نکیاں عملداریاں قائم کر لئیاں جنہاں نوں مسل آکھیا جاندا سی ۔ مرہٹےآں دی لٹ مار توں تنگ لوکاں نوں دلی دی مغلیہ سلطنت توں تاں مرہٹےآں دا مقابلہ کرن دی امید نئیں سی اس لئی اوہناں نے افغانستان دے بادشاہ احمد شاہ ابدالی توں مرہٹےآن دے خلاف امداد منگی تے اسنوں ہندستان تے حملہ کرن دی دعوت دتی ۔ احمد شاہ ابدالی کابل توں پنجاب آیا تے پانی پت دی تیجی لڑائی چ مرہٹےآں نوں فیصلہ کن شکست دتی تے پنجاب اپنی سلطنت چ شامل کر لیا ۔ رنجیت سنگھ دے دادا چڑھت سنگھ تے دوجے سکھ سرداراں نے نوں احمد شاہ ابدالی دا پنجاب آنا پسند نئیں سی ، اینہاں نے ابدالی دےلشکر تے شب خون مارنا شروع کر دتے ۔ اوہ نکی نکی ٹکڑیاں چ گھوڑےآں تے اندے تے ابدالی دے لشکر تے اچانک حملہ کر کے جنگل بیلےآں چ روپوش ہو جاندے ۔ پر ایہہ کوئی مضبوط حکومت قائم نا کر سکے تے صرف نکے نکے علاقےآں تے اپنی سرداری ای بنا سکے ۔ پنجاب ، لہور سمیت درانی سلطنت چ شامل رہیا ۔ تے رنجیت سنگھ دے ویلے چ پنجاب تے افغانستان تے کشمیر تے احمد شاہ ابدالی دے پوتے زمان شاہ دی حکومت سی ۔ رنجیت سنگھ نے 1799ء چ لہور تے مل ماریا اوہ ویلے لہور تے بھنگی سرداراں دی حکومت سی ،اینہاں نوں بھنگی ایس لئی آکھیا جاندا اے کہ ایہہ ہر ویلے بھنگ دے نشے چ مست رہندے سن ۔ اینہاں نے اس تے پہلے قبضہ کیتا سی تے زمان شاہ نے 1797ء چ مڑ لہور تے مل مار لیا ۔ زمان شاہ دے افغانستان پرتن مگروں بھنگی سرداراں ، چت سنگھ ، صاحب سنگھ تے موہار سنگھ نے فیر شہر تے مل مار ليا ۔ اینہاں چ حکومت کرن تے چلان دی قابلیت نئیں سی ۔ رنجیت سنگھ دے پنجاب دے علاقے تے اپنی حکمرانی قائم کرن توں روکن لئی افغانستان دے حکمران زمان شاہ نے بھاری توپ خانے نال افغان فوج رنجیت سنگھ نال لرن لئی گھلی پر دریائے جہلم ہڑ دی وجہ توں افغان فوج اپنیاں توپاں نوں دریا توں پار نا لیا سکے ۔ رنجیت سنگھ نے افغان حکمران زمان شاہ دیاں فوجاں دا پجھا کیتا تے گجرانوالہ دے لاگے اینہاں نوں بے خبری چ جا لیا تے جہلم تک اینہاں دا پچھا کیتا ۔ اس دوران ہوبت سارے افغان مارے گئے ، اینہاں دے مال اسباب تے مل مار لیا گئیا تے باقی اپنی جان بچان لئی نس گئے ۔ سکھ فوج نے افغانیاں دیاں چھڈیاں توپاں اپنے قبضہ چ لے لیاں ۔ زمان شاہ دے بھائی نے بغاوت کر کے زمان شاہ نوں تخت توں لاہ کے انھا کر دتا ۔ اوہ بے یارو مددگار رہ گیا تے 12 سالاں بعد رنجیت سنگھ دے دربار چ پناہ لئی آیا ۔

لہور دی فتح

رنجیت سنگھ دی سلطنت اپنی ودھ توں ودھ وسعت ویلے

مسلماناں دا شہر تے چنگا بھلا اثر تے رسوخ سی ۔ میاں اسحاق محمد تے میاں مقام دین بوہت طاقتور سن تے لوکاں تے وی اینہاں دا کافی اثر رسوخ سی ۔ تے شہر دے معاملات چ اینہاں دا مشورہ لیا جاندا سی ۔ رنجیت سنگھ دی شہرت دے جرچے ہن لہور وی پہنچ گئے سن ۔ شہر دے ہندو ، مسلمان تے سکھاں نے ،جہڑے بھنگی سرداراں دی حکمرانی توں بوہت تنگ سن ، مل کے رنجیت سنکھ توں اپیل کیتی کہ اوہناں نوں اس غذاب توں نجات دلائے ۔ اس کم لئی اک عرضی لکھی گئی جس تے میاں اسحاق محمد ، میاں مقام دین ، محمد طاہر ، محمد باقر ، حکیم رائے تے بھائی گوربخش سنگھ نے دستخط کیتے ۔ اس دے جواب چ رنجیت سنگھ اپنی 25،000 دی فوج نال 6 جولائی 1799ء چ لہور ول ٹر پیا ۔
7 جولائی 1799ء سویرے تڑکے رنجیت سنگھ دیاں فوجاں نے لہور دے قلعے دا گھیرا کرلیا۔ سدا کور دلی دروازے دے باہر کھڑی رہی تے رنجیت سنگھ انارکلی ول اگے ودھدا رہیا ۔ عرضی تے دستخط کرن آلے مقام دین تے نقارے نال اعلان کروایا کہ اس نے شہر تے مل مار لیا اے تے ہن اوہ شہر دا نواں سربراہ اے۔ اس نے شہر دے سارے بوہے کھلن دا حکم دے دتا ۔ رنجیت سنگھ شہر چ لہوری دروازے تھانیں وڑیا ۔ سدا کور اپنے دستے نال دلی گیٹ توں لہور چ داخل ہوئی ۔ بھنگی سرداراں دے کجھ کرن توں پہ لے ای شہر تے مل مار ليا گئیا ۔ صاحب سنگھ تے موہار سنگھ شہر چھڈ کے نس گئے ۔ چت سنگھ نے شہر نئیں چھڈیا تے خود نوں صرف 500 دی نفری نال حضوری باغ چ محصور کر لیا ۔ رنجیت سنگھ دیاں فوجاں نے حضوری باغ دا محاصرہ کر لیا تے چت سنگھ نے ہتھیار سٹ دتے تے اسنوں اپنے ٹبر نال شہر چھڈن دی اجازت مل گئی ۔

اتلے لہندے دیاں مہماں

لہور تے پنجاب دے دوجے علاقےآں چ اپنا اقتدار مضبوط کرن دے مگروں رنجیت سنگھ نے اتلے لہندے چ افغانستان دی بادشاہت چ پشتون علاقےآں دا رخ کیتا ۔ سکھ فوج نے پشاور ول ودی ، راہ چ اینہاں نوں کسے وی قسم دی مزاحمت دا سامنا نئیں کرنا پیا ۔ بوہتی افغان فوج نس گغی تے سکھ فوج نے 18 نومبر 1818ء چ پشاور مل مار لیا ۔ پشاور دا گورنر یار محمد خان علاقہ چھڈ کے درہ خیبر پار یوسفزئی علاقے چ چلا گیا ۔
اگرچہ سکھ فوج فاتح سی ، پر پشاور دے قبضہ برقرار رکھنا مشکل ہو گیا ۔ اس لئی رنجیت سنگھ نے اٹک دے جہانداد خان نوں پشاور دا گورنر نامزد کیتا ۔ نا شہر دے لوکاں نوں چھیڑیا گیا سی نا ای اینہاں دی جائداداں تے مال لٹیا گیا سی ۔ پر معزز شہریاں توں 25،000 روپیئے دا نزرانہ اکٹھا کیتا گیا سی ۔ مہاراجہ پشاور چ تن دن ٹھہریا ، اپنی فتح دا جشن منایا تے لہور واپس پرت آیا ۔ اوہ اپنے نال 14 وڈیاں توپاں لیائیا ۔ پشاور دے گورنر جہانداد خان دے کول شہر تے حملے دی صورت چ شہر دی حفاظت لئی کوئی فوج نئیں سی ۔ مہاراجہ مر کے (بمشکل) لہور پہنچیا سی ، جدوں یار محمد خان نے پشاور تے حملہ کر کے اسدے مڑ مل مار لیا ۔ جہانداد خان علاقے نوں حملہ آوراں دے رحم و کرم تے چھڈ کے نس گیا ۔
مہاراجہ اس صورتحال تے ناخوش سی ۔ ایسے دواران اک بارکزئی محمد خان نے لہور دریار نوں 1 لکھ روپیہ سالانہ خراج دی پیشکش کیتی تے بدلے چ پشاور دی گورنری منگی ۔ محمد خان بارکزئی دی پیشکش قبول کر لئی گئی ، پر مہاراجہ نے 12،000 دا اک فوجی دستہ شہزادہ کھڑک سنگھ ، مسار دیوان تے سردار ہری سنگھ نلوا دی قیادت چ بھیجیا تے حکمدتا کہ دریاۓ سندھ پار کر کے معاہدے دے نفاذ نوں یعقینی بناو ۔ بارکزئیاں نے پشاور تے مل مار لیا پر وعدہ کیتی تاوان دی رقم دا صرف ادھ تے اک گھوڑا رنجیت سنکھ نوں بھیجیا ۔ سکھ فوجاں فیر لہور واپس پرت گئیاں ۔ 1823ء تک احمد شاہ ابدالی دی بنائی سلطنت چوں پنجاب دے علاقے نکل گئے ۔ ایسے سال مہاراجہ نے ہری سنگھ نلوا نوں اہم مشورے لئی فوری لہور پہنچن دا حکم بھجیا ، کیونجے ایہہ انٹیلیجنس رپورٹ ملی سی کہ محمد اعظم بارکزئی ، سکھ سلطنت نال لڑن لئی اپنیاں فوجاں جمع کر رہیا اے ۔
مہاراجہ نے اپنیاں فوجاں رہتاس چ جمع کیتیاں تے راولپنڈی ول پیش قدمی شروع کر دتی ۔ راولپنڈی چ دو دن رکن مگروں ، اسنے فقیر عزیزالدین نوں یار محمد خان توں خراج لین پشاور گھلیا ، جہڑا رنجیت سنگھ نال اتحاد چاہندا سی ۔ یار محمد خان نے فقیر عزیزالدین دا شاہانہ استقبال کیتا ۔ شہر نوں سجایا گئیا تے معزز مہمان دے اعزاز چ فوجی دستے نے سلامی پیش کیتی ۔ فقیر عزیزالدین بوہت متاثر ہویا ۔ یار محمد خان نے اپنے ذمہ لگی رقم ادا کیتی تے لہور دربار چ کجھ گھوڑے تحفے چ گھلے ۔ دسیا جاندا اے کہ یار محمد خان نے 40،000 روپیئے خراج بھیجیا تے 20،000 روپیئے سالانہ خراج دا وعدہ کیتا ۔
فقیر عزیزالدین مطمئن واپس آیا تے مہاراجہ نوں سارا احوال دسیا ۔ پر یار محمد خان دے اس رویہ نال قبائلی مشتعل ہو گئے ۔ پٹھان کھلی بغاوت تے آمادہ ہو گئے تے باہرلےآں (سکھاں) دے خلاف جہاد دا نعرہ بلند کر دتا ۔ اس بغاوت دا آگو یار محد خان دا وڈا بھائی اعظم خان سی ۔ اس نے قبائلیاں دے مذہبی جذبات نوں بھڑکایا تے اعلان کیتا کہ اوہ پٹھاناں نوں غیراں دی ئلامی توں نجات دلائے گا ۔ درہ خیبر دے علاقےآں توں وی جہاد دیاں آوازاں اٹھن لگ پئیاں تے پہاڑیاں دیاں چوٹیاں توں اللہ اکبر دے نعرےآں دیاں آوازاں آن لگ پئیاں ۔

افغاناں نال لڑائی

رنجیت سنگھ تے اسدی سواری

محمد اعظم خان نے باقا‏عدہ تے بے قاعدہ فوجی دستاں دی اک مضبوط فوج نال کابل توں پشاور ول پیش قدمی شروع کر دتی ۔ اس فوج نال راہ چ ہور ہزاراں لوک لٹ مار دے لالچ چ رل گئے ۔ جدوں 27 جنووری 1823ء چ محمد اعظم خان پشاور پہنچیا ، یار محمد خان یوسفزئی علاقے چ نس گیا ۔ ایہہ خبر لہور پہنچی تے رنجیت نے فوری حملے دا حکم دے دتا ۔ شہزادہ شیر سنگھ تے ہری سنگھ نلوا ہراول دستےآں دی قیادت کردے ہوئے جہانگیریہ دے قعلے پہنچے ۔ اک نکی جہی لڑائی دے مگروں افغان قلعہ چھڈ کے نس گئے ۔ جدوں اعظم خان نوں پشاور چ جہانگیریہ دے قلعے دی شکست دا پتا لگا ، اسنے ہور قبائلیاں نوں جہاد دے ناں تے اپنی فوج چ بھرتی کیتا ۔ آفریدی ، یوسفزئی تے خٹک قبیلےآں دے قبائلی اس دے ارد گرد جمع ہو گئے ۔ افغاناں دی مذہبی جذبات بھڑک اٹھے تے اینہاں دا جذبہ عروج تے پہنچ گیا تے اوہ مرن یاں مارن لئی تیار ہو گئے ۔ دوجے پاسے مہاراجہ نے زریعے حرکت چ لے آیا تے فوج تے گولہ بارود اکٹھا کر کے پیش قدمی کردا ہویا دریاۓ سندھ دے چڑھدے کنارے پہنچ گیا ۔ اس نوں ایہہ دیکھ کہ بوہت مایوسی ہوئی کہ افغاناں نے دریا دا پل پہلے ای تباہ کر دتا سی ۔ شیر سنگھ ، جس نے پہلے ای جہانگیریہ تے مل ماریا سی ، نوں افغاناں نے محاصرے چ لے لیا سی ۔ اعظم خان نال مدد لئی اسدے بھراء جابر خان تے دوست محمد وی سن ۔ ساریاں پہاڑی چوٹیاں تے افغان فوج دا قبضہ سی ، اس لئی سکھ فوج لئی دریا پار کرنا بوہت مشکل سی ، کیونجے کشتیاں دا پل بنان چ پہاڑیاں تے بیٹھی پٹھان فوج آڑے آندی سی ۔ دوجے پاسے شیر سنگھ تے اسدی فوج بڑی بھیڑی حالت چ پھسے ہوئے سن ، اینہاں دے چارے پاسے دے علاقےآں تے افغان فوج دا قبضہ سی ۔ خاصلےآں دے بچن دا ہن کوئی راہ نظر نئیں آندا سی ۔ مہاراجہ نوں جلد فیصلہ لینا سی ، ہن مشاورت دا ویلا نئیں سی ۔ حملے دا ویلا آ گیا ۔ مہاراجہ نے نازک وقت چ بہادرانہ فیصلہ کیتا تے اپنے دستےآں نوں دریا پار کرن دا حکم دتا ۔ سبتوں پہلے مہاراجہ نے اپنا گھوڑا پانی چ اتاریا ۔ فوجی دستےآں نے اسدی پیروی کیتی ۔ ہر طران دے جانور اونٹھ ، ہاتھی ، گھوڑے تے خچر دریا پار کرن لئی ورتے گئے ۔ کافی سارے دریا دیاں تیز لہراں چ بہہ گئے ۔ کجھ ہتھیار وی دریا برد ہو گئے ۔ پر ذیادہ تر دستے پار اتر گئے تے دریا دے لہندے کنڈے تے مل مار لیا ۔ افغان فوج دے حرکت چ آن توں پہلاں ای خالصہ فوج خود نوں مکمل طور تے تیار کر لیا ۔ افغان فوج دی ہمت ٹٹ گئی ۔ جہانگیریہ دے قلعے دے بوہے کھول دتے گئے تے مہاراجہ قعلے چ داخل ہو گیا ۔
ہن افغان فوج نے اٹک تے پشاور وشکار نوشہرہ چ ڈیرے لا لئے ۔ ایتھے اوہ لنڈی ندی(دریائے لنڈی) دے لہندے کنڈے تے سن ۔ مہاراجہ نے اپنے جرنیلاں نال صلاح مشورہ کیتا تے ایہہ فیصلہ کیتا کہ دریا دے لہندے دے افغاناں نوں نوشہرہ چ مقیم افغان فوج نال ملن توں روکیا جاۓ ۔ جے ندی دے دونہے پاسے دے افغان پٹھان قبائلی مل گئے تے خالصےآں لئی اینہاں نوں قابو کرنا مشکل ہو جائے گا ۔ اس لئی اینہاں تے بغیر کوئی وقت ضائع کیتے حملہ کر دتا جائے ۔

خالصہ فوج تے پٹھان قبائلی غازی

سکھ فوج نے نوشہرہ دا محاصرہ کر لیا تے دریائے لنڈی دے کنارے ڈیرے لا لئے ۔ تے توپ خانے نوں حرکت چ لیاندا تے قبائلی لشکر تے توپاں نال گولہ باری شروع کر دتی ۔ افغان قبائلی لشکر پیر سباد پہاڑی تے مورچہ زن ہو گیا ۔ سکھ فوج دی گنتی 25،000 دے نیڑے سی تے افغان لشکر دی گنتی وی 40 ہزار لشکریاں توں گھٹ نئیں سی ، جنہاں نوں غازی آکھیا جاندا سی ۔ جہڑے جہاد دے ناں تے کافراں نال مقدس جنگ لئی اکٹھے ہوئے سن ۔ جہڑے دین دی خاطر مرن یاں مارن تے تلے ہوئے سن ۔ خٹک قبیلے دے سردار فیروز خان دا پتر کافی گنتی چ مجاہداں دے نال افغان لشکر نال آ رلیا ۔
دوجے پاسے سکھاں دی فوج دی کمان اک جوشیلے تے متحرک جرنیل پھولا سنگھ دے ہتھ سی ، جس دی کمان چ اک خودکش دستہ وی سی جہڑا پنتھ دے ناں لئی لڑن تے مرن لئی تیار کیتا سی ، اسنوں سکھ مت لئی جان قربان کرن آلا جنونی مذہبی گروہ وی آکھیا جا سکدا سی ۔
اس جنگ چ اکالی پھولا سنگھ نے اپنیاں پجھلیاں جنگاں نالوں ودھ جرآت تے بہادری دکھائی ۔ افغان لشکریاں نوں پہاڑی دے مورچےآں توں باہر کڈن دیاں کوششاں کیتیاں گئیاں پر اوہ سب بے سود رہیاں ۔ پھولا سنگھ اپنے جنونی دستے نال پہاڑی دے دامن ول ودھیا ۔ اک بھری جان آلی بندوق دی گولی اسنوں لگی تے ایہہ اپنے کعوڑے توں ڈک پیا پر اپنی جان دی پرواہ نا کردے ہوئے اوہ اک ہاتھی تے چڑھیا تے دشمن دی صف بندی نال جا ٹکرایا ۔ افغان لشکری اکالیاں تے ٹٹ پئے تے دست بدست لڑائی شروع ہو گئی ۔ اکالیاں نوں 1500 افغان گھڑسواراں نے گھیرے چ لے لیا ۔ اس لڑائی چ اک ہور بھری جان آلی بندوق دا گولہ جرنیل پھولا سنگھ تے آ لگا جہڑا پہاڑی تے مل مار رہیا سی ۔ پھولا سنگھ اپنے کنے سارے سپاہیاں سمیت جان توں گیا ۔ پھولا سنگھ تے ملتان تے کشمیر دیاں لڑائیاں چ اپنی تلوار دا لوہا منوایا سی ۔ رنجیت سنگھ وی اپنے جرنیل دی موت تے بوہت رنجیدہ ہویا تے اسنے پھولا سنگھ دے مرن دی تھاں تے اسدی سمادھی بنان دا حکم دتا ۔

سکھ دستےآں نے کھڑک سنگھ دی اگوائی چ پیش قدمی کیتی پر افغاناں نوں اک انچ وی پچھے نا ہٹا سکے ۔ جنگ دے دوران دونہاں پاسےآں دا کافی جانی نقصان ہویا ۔ افغان لشکریاں دا تربیت یافتہ نا ہون پاروں اک تربیت یافتہ فوج دے مقابلے چ بوہتا نقصان ہویا تے اینہاں دی ادھی گنتی ماری گئی ، پر اینہاں دے باقی بج جان آلی نفری نوں پہاڑی توں مورچےآں توں نئیں ہٹایا جا سکیا ۔ ہور سکھ دستےآں نے حملہ کیتا تے جنک سارا دن جاری رہی تے 2،000 خالصہ سپاہی مارے گئے ۔ بوہتے نقصان پاروں قبائلی لشکریاں دی پوزیشن کمزور ہو گئی سی تے شام دے بعد پہاڑی مورچے توں اتر آئے تے باقی رہن آلے غازی سکھ فوجاں نال لڑدے ہوئے پہاڑاں چ روپوش ہو گئے ۔ تے اینج فتح سکھ فوج دی رہی ۔ جدوں وزیر خان نوں نوشہرہ دے واقعات دا پتا لگا ، اوہ تیزی نال پشاور توں اپنے بھائی ، جہڑا قبائلی لشکر دی کمان کر رہیا سی ، دی مدد لئی آیا ۔ پر ہری سنگھ نلوا دے دستےآں نے اسنوں دریا عبور کرن نئیں دتا ۔ سکھ فوجاں مسلسل اعظم خان دے لشکریاں تے گولہ باری کر رہیاں سن ، جنہاں نال کافی ہلاکتاں وی ہویاں ۔
رنجیت سنگھ بذات خود ساامنے آیا تے اک ٹبے تے چڑھ کے اپنیاں فوجاں نوں اکے ودھ دا حکم دتا ۔ تے سپاہیاں دا جوش ودھان لئی اپنی کرپان کڈ کے لہرائی ۔

میدان چ موجود برطانوی ہند دے گورنر جنرل دا نمائندہ

مورکروفٹ ، جہڑا میدان جنگ چ موجود چ برطانوی ہند دے گورنر جنرل نوں لکھدا اے ، کہ ، توڑے دار بندوقاں ، کماناں ، برچھیاں ، تلواراں ، چاقو تے ایتھے تک کہ بے تربیت ہجوم سب توپاں نال مقابلہ سی ۔ توڑے دار بندوقاں تے توپاں جہڑیاں ماہر توپچیاں دی نگرانی چ سن ، رنجیت سنگھ دی اپنی کمان چ سن ۔ انفنٹری نے فائر کھولیا تے سکھ فوج دے گھڑسوار دستے اک لین چ دشمن ول ودھدے ، فائر کردے تے واپس پرتدے ۔ تے بار بار ایہو کم کردے ۔ افغاناں نے نتیجہ کڈیا کہ ایہہ طریقہ انہاں لئی نقصان دہ اے ، اوہ پہاری توں تھلے اترے تے اپنی پوری طاقت نال سکھ فوج تے حملہ کر دتا ۔ سکھاں دیاں دو توپاں افغاناں دے ہتھ لگ گئیاں پر کجھ ای دیر مگروں سکھاں مڑ اینہاں نوں اپنے قبضے چ لے لیا ۔ بندوقاں نال گولی باری جاری رہی تے افغان سکھ فوج دی فائرنگ رینچ چ سن ۔

رنجیت سنگھ دا مڑ پشاور تے قبضہ

قبائلی غازی لشکریاں نے سکھاں دی برتری توڑن لئی کوششاں کیتیاں پر بے فیدہ رہیاں ۔ سکھ گھڑسوار دستے افغان لشکریاں دیاں صفاں تے چڑھ دوڑے ۔ اعظم خان دور توں قبائلی لشکریاں دا ہندا نقصان دیکھن تے مجبور سی ۔ قبائلی غازیاں دی شکست دیکھ کے اعظم خان توں سخت جھٹکا لگا تے اسدا دل ٹٹ گیا تے کجھ چر مگروں اوہ مر گیا ۔ نوشہرہ دی جنگ چ افغان قبائلیاں دا بوہت ذیادہ جانی نقصان ہویا ۔ تن دن مگروں رنجیت سنگھ پشاور چ داخل ہویا ۔ شہریاں نے مہاراجہ دا استقبال ٹٹے دل نال کیتا تے اسدی خدمت چ کافی تحائف وی پیش کیتے ۔
کجھ دناں مگروں دونہے یار محمد خان تے دوست محمد خان مہاراجہ دے سامنے پیش ہوئے ، اپنیاں خطاواں تے پشیمان ہوئے تے معافی دے طلب گار ہوئے ۔ رنجیت سنگھ نے اینہاں نوں معاف کر دتا ، اینہاں نے اگانہہ توں باقا‏عدگی نال خراج دین دا وعدہ کیتا تے مہاراجہ نوں خوبصورت گھوڑےآں دا تحفہ دتا ۔
شاہی دربار لگایا گیا تے یار محمد خان نوں پشاور دا گورنر نامزد کیتا گیا تے اسنے مہاراجہ نوں اک لکھ تے دس ہزار]] روپیہ رنجیت سنگھ نوں خراج دین دا وعدہ کیتا ۔
اس فتح دے بعد رنجیت سنگھ لہور واپس پرت آیا ۔ اس دا شاندار استقبال کیتا گیا تے مسلماناں دا تہوار شب برآت (شبرات) سب لوکاں نے اکٹھے منایا ۔ فاتح رنجیت سنگھ تے پھل ، گلاب تے پلاں دیاں پتیاں نچھاور کیتیاں گئیاں تے جواب چ مہاراچہ نے گلیاں فتح دا جشن منان آلے لوکاں تے سونے تے چاندی دے سکے سٹے ۔

رنجیت سنگھ دی اتلے لہندے چ فتوحات دے افغان سلطنت تے اثرات

سکھاں دی نوشہرہ چ فتح نے افغاناں دی پشاور تے دریاۓ سندھ وشکار حاکمیت نوں حقیقی طور تے ختم کر دتا ۔ افغانستان چ بارکزئی بھائیاں چ آپس چ تخت دا جھگڑا شروع ہو گیا ۔ اعظم خان دا پتر امان اللہ خان اس پوڑیشن چ نئیں سی کہ اوہ بادشاہت تے اپنا قابو رکھ سکدا ۔ اعظم خان دے بھائی شیردل خان نے پہلے ای اپنے قندھار دے آزاد حکمران ہون دا ا علان کر دتا سی ۔ امیر دوست محمد خان نے کابل دے تخت تے مل مار لیا ۔ خانان بخارا خان نے بلخ تے مل مار کے اپنی سلطنت ج شامل کر لیا سی ۔ ہرات تے شاہ محد دے تخت توں لائے پتر کامران نے قبضہ کر لیا سی ۔ پشاور لہور دربار خراج گزار سی ۔ سندھ وی افغاناں دے ہتھوں نکل گیا سی ۔ کشمیر 1819ء چ سکھ سلطنت چ شامل کر لیا گئیا سی ۔ تے تخت کابل دے ہیٹھ باقی علاقے ، ملتان 1818ء چ ، ڈیرہ جات 1821ء چ ، اٹک 1813ء چ تے راولپنڈی 1820ء چ ، ہولی ہولی کر کے سکھ سلطنت چ شامل کر لئے گئے سن ۔
1826ء چ افغانستان دے ہور علاقے آپس چ علیحدہ ہو گئے ۔ کابل اک علیحدہ سلطنت بن گیا ۔ قندھار نے تن بھائیاں کہن دل ، رستم دل تے مہر دل دے اقتدار چ سی ۔ ہرات دا شہزادہ ایران دا باجگزار بن گیا ۔
افغانستان حالات نے ایتھے حکمراناں دی نااہلی نال ایہوجہا پلٹا کھادا کہ سکھ افغان صوبےآں نوں سکھ سلطنت یعنی اتلے ہندستان نال رلان چ کامیاب ہو گئے ۔ ہمیشہ تریخ چ ایہہ ہندا آیا سی کہ افغانستان تے کابل دیاں سلطنتاں چ ہندستان تے پنجاب علاقے شامل کیتے جاندے سن ۔

سید احمد تے سکھ

سید احمد جس دا تعلق بریلی نال سی ۔ اوہ پہلے روہیل کھنڈ دے حکمران امیر خان دی ملازمت چ سی ۔ روہیل کھنڈ دے سقوط دے مگروں اوہ مسلماناں دے اصلاح تے اینہاں دا کھویا وقار تے سلطنت لئی میدان چ آئے ۔ اپنے کافی ساتھیاں نال اوہ پٹھان علاقےآں چ آئے جتھے کافی قبائلیاں نے اینہاں دا ساتھ دتا تے اینہاں دے نال شامل ہو گئے ۔ پر کجھ پٹھان سرداراں نے اینہاں دی مخبری کر دتی تے اوہ سکھاں نال لڑدے ہوئے بالاکوٹ چ شہید ہو گئے ۔ دسیا جاندا اے کہ جدوں بالاکوٹ چ سکھ فوج کھڑک سنگھ دی قیادت چ سید احمد نوں مار گے واپس لہور آئی تے رنجیت سنگھ نے کھڑک سنگھ نوں غضے نال آکھیا اوئے توں سیداں نوں مار کے آیا ایں ، تے ہن اپنی سلطنت دی خیر نئیں " ۔

امرتسر دی مہم

امرتسر دا گردوارہ ہرمندر صاحب (گولڈن ٹیمپل)

رنجیت سنگھ دے پوتے نونہال سنگھ دی لہور چ حویلی ، جتھے ہن کڑیاں دا سکول اے

امرتسر سکھاں دا روحانی راجگھر اے ۔ مقدس تلاء (تالاب) جہڑا گرو رام داس نے پٹیا سی تے گرو ارجن دیو نے ایتھے ہرمندر صاحب دا گردوارہ اساریا تے اس چ گرو گرنتھ ایتھے رکھی ۔ تے اکال تخت گرو ہرگوبند نے تعمیر کروایا ۔ ایہہ گردوارے دے اقتدار دی تھاں سی ۔ گرو خود اس تھاں تے بیہندا تے انصاف دی کچہری لاندا ۔ بوہت سارے سکھ ایتھے اپنیاں تکلیفاں دے ازالے لئی آندے ۔ گرو ارجن داس نے امرتسر دے مقدس تلاء دے فیدےآں دا اعلان کیتا "سارے گناہ جہڑا انسان کردا اے گرو رام داس دے تلاء چ نہان نال دھو ہو جاندے نیں " ۔ایہہ ہر سکھ لئی ضروری اے کہ اوہ اس تالاب چ ڈبکی لائے تے سکھاں لئی امرتسر اک طراں دا مکہ اے ۔
اس دے علاوہ امرتسر پنجاب دا اک وڈا تجارتی مرکز سی ۔ وسطی ایشیا توں آئیاں شیواں مقامی شیواں نال بدلیاں جاندیاں سن ۔ ریشم ، ململ ، مسالے ، چاہ ، چمڑا تے ہور کافی شیواں لیاندیان جاندیاں تے ایتھے ویچیاں جاندیاں ۔
امرتسر درجن بھر ٹبراں وشکار ونڈیا ہویا سی ، جنہاں نے شہر دے محتلف حصےآں تے اپنا اقتدار قائم کیتا ہویا سی ۔ ہر حصے چ اینہاں نے اپنے لئی نکے نکے قلعے بنائے سن تے ٹیکس اکٹھا کرن لئی اک ٹاسک فورس وی بنائی ہوئی سی ، جہڑی کدے کدے تاجراں کولوں زبردستی پیسہ وی اکٹھا کردی سی ۔ تے آپس چ وی لڑی پیندی سی ۔ شہری اینہاں حالات نوں ہور برداشت نئیں کرسکدے سن تے اوہ خفیہ طور تے رنجیت سنگھ دے دربار چ لہور پہنچے تے اسنوں امرتسر تے حملے دی دعوت دتی ۔ تے رنجیت سنگھ نوں ایہہ وی دسیا امرتسر دے سرداراں چ آپس چ کوئی اتحاد نئیں ۔ اکو خطرہ بنن الا ٹبر ، بھنگی سردار گلاب سنگھ دی بیوہ "مائی سکھاں" دا ٹبر اے ۔ اسدا دا گوبندگڑھ دے قلعے تے قبضہ اے ۔ لیپال گریفن دے مطابق رنجیت سنگھ نے مائی سکھاں توں مشہور بھنگی توپ زمزمہ دا مطالبہ کیتا ، جہڑی تانبے تے براس دی بنی سی تے پانی پت دی تیجی لڑائی چ مرہٹہ سلطنت دے مرہٹےآں دی تباہی دا باعث بنی سی ۔ اسنوں 1764ء چ درانیاں توں بھنگی سرداراں نے کھو لیا سی ، ایسے لئی اس نوں بھنگیاں دی توپ آکھیا جاندا اے ۔

پھولا سنگھ

اس لئی 1802ہ چ رنجیت سنگھ نے امرتسر ول کوچ کیتا ۔ اس دی فوج چ کنہیا ، نکئی تے اہلووالیا دے دستےآں دے نال اسدے اپنے فوجی دستے سن ۔ جدوں فوج امرتسر دے لاگے پہنچی رانی نے شہر دے دروازے بند کروا دتے تے شہر دی فصیل تے ہتھیاراں تے گولہ بادور دی اچھی خاصی مقدار لے کے چڑھ گئی تے حملہ آور فوج نوں اک چنگی بھلی مزاحمت دتی ۔ فتح سنگھ اہلووالیا نے اپنے حملےآں دا آغاز پل دروازے توں کیتا تے مہاراجہ نے لوہگڑھ قلعہ دے دوجے پاسےاوں ۔ خونریز لڑائی ہوئی پر آخر چ دروازۓ بھاری گولہ باری ساہمنے ٹھہر نا سکے تے رنجیت سنگ ھاپنی فوج نال شہر چ داخل ہو گیا ۔ رنجیت سنگھ نے حکم دتا کہ شہر چ لٹ مار نئیں کیتی جائے گی کینونجے شہر گردوارے تے گروآں پاروں مقدس اے ۔ لوہگڑھ قلعے دا محاصرہ بغیر کسے دشواری دے کر لیا گیا ۔ اتفاقی طور تے اس دن بوہت زیادہ بارش ہوئی ، رانی تے اسدے پتر کول بارش توں بچن دی کوئی تھاں نئیں سی ۔ اوہ سردار جودھ سنگھ رامگڑھیا دی حویلی چلے گئے ، جسنے اینہان نوں پناہ دے دتی ۔ رنجیت سنگھ نے اینہاں نوں اپنا جیون بتان لئیاک نکی جاگیر دتی ۔ رنجیت سنگھ نے قلعے تے مل مار لی تے زمزمہ سمیت کافی جنگی سازوسامان اپنے قبضے چ لے لیا ۔

نہنگ سکھاں دااک گروہ

قلعے دے مل مارن نالوں وی اہم اک بہادر جنگجو اکالی پھولا سنگھ دا رنجیت سنگھ دی ملازمت چ آنا سی ۔ اوہ نہنگ جٹاں دے ٹبر جنگجو ٹبر چوں سی جنہاں نے اپنا جیون سکھ گردوارےآں دے تحفظ لئی وقف کیتا ہویا سی ۔ اس نے امرتسر تے مل مارن چ رنجیت دی بوہت مدد کیتی ۔ اس دے نال 3 ہزار نہینگ سن جہڑے مہاراجہ دی فوج چ شمولیت دے خواہش مند سن ۔ ایہہ اکالی بعد دیاں جنگی مہماں چ رنجیت سنگھ دی فوج دا اہم اثاثہ ثابت ہوئے ۔ اکالی پھولا سنگھ نوشہرہ دی لڑائی چ افغانیاں ہتھوں ماریا گئیا ۔ اوہ ہوبت پکے عزم دا انسان سی ، ایتھے تک کہ اسنے چالاکی نال رنجیت سنگھ نوں کپڑے لہا کے اکال تخت دے ساہمنے کوڑے کھان دی ترغیب دتی (موراں ناں دی مسلمان رقاصہ نال ویاہ پاروں اکالی مہاراجہ توں ناراض سن ، اس لئی) ۔ مہاراجہ نے اس سزا توں اکال تخت ولوں اعزاز سمجھ کے قبول کیتا ۔ اس نال اکال تخت سکان چ واہوا واہ واہ وی ہوئی ۔
اگرچہ پھولا سنگھ اک فوجی سی پر کدی کدی اوہ اپنی من مرضی وی کر جاندا ۔ 1815ء چ اوہ اپنے عقیدت منداں نال امرتسر آیا تے دربار صاحب لئی اکٹھے کیتے گئے 1100 روپیہ چوں 1000 دا مطالبہ کیتا ۔ ایہہ بیساکھی دا دن سی ۔ اس تے اسدا اپنے مخالفاں نال جھگڑا ہو گیا تے تن بندے مارے گئے ۔ جدوں مہاراجہ نوںاس معاملے دا پتا لگا اسنے حکیم امام الدین نوں ایہہ معاملہ نبیڑن دا حکم دتا ۔
فتح دے مگروں رنجیت سنگھ نے ہرمندر صاحب چ حاضری دتی تے مقدس تلاء چ نہایا ۔ امرتسر دی فتح نال رنجیت سنگھ دی مشہوری چ بوہت وادھا ہویا ۔ بوہت سارے ہندستانی جہڑے ایسٹ انڈیا کمپنی دی ملازمت چ سن رنجیت سنگھ دی ملازمت چ آ گئے ۔ بوہت سارے بھنگی سردار رنجیت سنگھ دی فوج چ شامل ہو گئے ۔ اینج لڑن آلی فوج دی اوس ویلے گنتی 31،000 ہو گئی ۔ رنجیت سنگھ نے مسار چھجو مل نوں امرتسر چ کسٹم کلیکٹر مقرر کیتا ۔ مسار چھجو مل مہاراجہ دا بوہت وفادار سی تے اسنے مہاراجہ لئی کافی خدمات سرانجام دتیاں ۔ رنجیت سنگھ نے ہرمندر صاحب دی آرائش تے انتظام چ دلچسپی لئی تے صورت سنگھ نوں ایتھے دا منتظم مقرر کیتا ۔ اس نے ایتھے سنگ مرمر تے سونے دا کم کروایا جس پاروںاسنوں گولڈن ٹیمپل وی آکھیا جاندا اے ۔ گردوارے دے چڑھدے حصے چ ملمع کاری دا کم رانی سدا کور نے 1،75،300 روپیہ دے خرچ نال کروایا ۔

دوجیاں مہماں

انگریزاں نال معاہدہ امرتسر دے مگروں ، جس چ صرف ایہہ طے پایا سی کہ سکھ سلطنت تے برطانوی ہند وشکار دریائے ستلج سرحد ہوئے گئی ۔ اس نال رنجیت سنگھ لامحالہ طور تے دریائے ستلج دے لہندے چ علاقےآں دا حکمران بن گئیا ۔ پر کئی چھوٹیاں چھوٹیاں خودمختار ریاستاں یاں راجواڑے ، جداں راولپنڈی ، پشاور ، ملتان ، کشمیر تے سیالکوٹ وغیرہ موجود سن جنہاں تے افغانی یاں مقامی سردار حکومت کردے سن ۔ رنجیت سنگھ سبتوں پہلے کانگڑہ دی وادی ول گیا ، جس نوں راجہ سنسار چند توں گورکھےآں نے کھو لیا سی ۔ رنجیت سنگھ دیاں فوجاں وادی کانگڑا چ گورکھےآں نال لڑ رہیاں سن تے گورکھا آگو امر سنگھ تھاپا میدان جنگ توں فرار ہو گئیا تے فتح سکھاں دے ہتھ آئی ۔ رنجیت سنگھ قلعے چ گیا تے اوتھے شاہی دربار لایا جس چ پہاڑی ریاستاں ، چامبا (چمبہ) ، نورپور ، کوٹلہ ، شاہپور ، گولیر ، منڈی ، سوکت تے کولو دے سردار شامل ہوئے ۔ دیسا سنگھ مجیٹھیا نوں رنجیت سنگھ نے کانگڑہ دا گورنر مقرر کیتا ۔
اس دے ب عد رنجیت سنگھ نے حکما سنگھ چیمی دی اگوائی چ فوجاں جموں بھیجیاں تے خود فوج نال خوشاب گیا ۔ خوشاب دے قلعے تے اک بلوچ سردار جعفر خان نے قبضہ کیتا ہویا سی ۔ اس نے شہر چھڈ دتا تے قعلے بند ہو گیا ۔ رنجیت سنگھ نے اسنوں قلعہ چھڈ کے جاگیر قبول کرن دی پیشکش کیتی ۔ کجھ مہینےآں مگروں اسنے ایہہ پیشکش قبول کر لئی تے قلعہ چھڈ دتا ۔ اسنوں جاگیر دے دتی گئی تے اپنے ٹبر نال خوشاب چ رہن دی اجازب وی دے دتی گئی ۔
ایسے دوران افغانستان دے بادشاہ شاہ شجاع نوں کشمیر دے افغانی گورنر عطا محمد خان نے گرفتار کر لیا ۔ شاہ شجاع دی بیوی وفا بیگم رنجیت سنگھ دے کول پہنچی تے اپنے شوہر نوں بازیاب کروان دی درخواست کیتی ۔ رنجیت سنگھ کوہ نور ہیرا حاصل کرنا چاہندا سی اس لئی اوہ راضی ہو گئیا ۔ وفا بیگم دیاں فوجاں نال ہری سنگھ نلوا دی فوج تے دوجے دستے بھیجے گئے ۔ 1812ء دے اخیر چ سکھ تے افغان فوجاں پیر پنجال ٹپ کے کشمیر دی وادی چ داخل ہو گیاں ۔ شاہ شجاع نوں سردار نہال سنگھ اٹاریوالا نے اک زیر زمین پناہ گاہ توں بازیاب کروایا لیا ۔ ہری سنگھ نلوا نوں رنجیت سنگھ نے کشمیر دا نواں گورنر مقرر کر دتا ۔ شاہ شجاع نے رنجیت سنگھ نوں اپنے گھر مدعو کیتا ۔ وعدے دے مطابق اک خدمت گار اک پیکٹ لے گے آیا ۔ رنجیت سنگھ پرشوق نظراں نال کوہ نور ہیرے نوں پیکٹ نوں کھول کے کڈیا جاندا دیکھ رہا سی ۔ اوہ خوشی نال آپے توں باہر ہو گیا جدوں کوہ نور ہیرا اسدی ہتھیلی تے رکھیا گیا ۔ اوس ویلے اس ہیرے دی قیمت 6 کروڑ روپیہ سی ۔ ایہہ ہیرا اج کل انگلستان چ اے تے ملکہ برطانیہ ایلزبتھ II دے تاج چ لگیا ہویا اے ۔
ایسے ویلے دے لاگے رنجیت سنگھ دے جرنیلاں ہری سنگھ نلوا تے دیسا سنگھ مجیٹھیا نے اٹک دے قلعے تے وی مل مار لیا ۔ ہن رنجیت سنگھ دے اقتدار تھلے پنجاب دیاں سرحداں ستلج توں اٹک تک تے کشمیر توں قصور تک ہو گیاں سن ۔ 1817ء دے شروع چ رنجیت سنگھ نے دیوان بھوانی داس دی اگوائی چ کجھ دستے ملتان بھیجے ۔ بھوانی رام نے شہر دا محاصرہ کر لیا ۔ اس نے نواب نال اک خفیہ معاہدہ کر لیا جہڑا رنجیت سنگھ نوں نواب نوں طلب کرنے تے معزول کرن دا اختیار دیندا سی ۔ رنجیت سنگھ نے اک نویں مہم اتپنے پتر کھڑک سنگھ دی قیادت چ گھلی ۔ اس نے راوی ، چناب تے جہلم دریاواں تھانیں کشتیاں راہیں سامان رسد پہنچان دا بندوبست کیتا ۔ پیغام تے خط گھلن دا انتظام اس طراں دا کیتا سی کہ مہاراجہ تک ملتان توں گھلے گئے خط ، حبراں تے پیغام دن چ کئی وار پہنچدے سن ۔
ملتان دا قلعہ نواب مظفر خان علاقے دے چند اک مضبوط تریں قلعےآں چوں اک سی ۔ تے نواب نے بوہت بہادری نال ملتان دا دفاع کیتا ۔ کھڑک سنگھ دیاں فوجاں اس دے دوالے کھڑیاں سن پر اوہناں نوں قلعہ فتح کرن دی کوئی راہ نئیں لبھ رہی سی ۔ رنجیت سنگھ نے اک وڈی توپ زمزمہ [[اکالی پھولا سنگھ دی نہینگ رجمنٹ نال بھیجی ۔ زمزمہ نے موثر گولے سٹے تے شہر قلعے دا پھاٹک اڑا دتا ۔ اکالی پھولا سنگھ نے اچانک پیش قدمی کر کے قلعے تے مل مار لیا ۔ مٹیالی داڑھی آلا نواب مظفر خان ہتھ چ تلوار پھڑے اسدے راہ چ لڑں لئی کھڑا سی تے لڑدا ہویا شہید ہو گیا ۔ اسدے 5 پتر وی لڑدے ہوئۓ مارے گئے ۔ دو بچ جان آلے پتراں نوں رنجیت سنگھ نے جاگیراں دتیاں ۔ اینہاں دیاں اولاں اج وی پاکستان اینہاں علاقےآں دیاں مالک نیں ۔ شہزادہ کھڑک سنگھ نے جودھ سنگھ خالصہ نوں 600 دی نفری نال ملتان دے قلعے دی حفاظت لئی چھڈیا ۔ ہن رنجیت سنگھ دی دکھنی سرحد ملتان سی ۔ 1818ء چ رنجیت سنگھ نے روہتاس ، راولپنڈی تے حسن ابدال وی فتح کر لئے ۔ فیر اسنے دریاۓ سندھ پار کر کے پشاور تے مل مارن دے منصوبے تشکیل دتے ۔ 1819ء چ رنجیت سنگھ نوں سرینگر تے مڑ حملہ کرنا پیا ۔ اس واری اسنے دیوان موتی داس نوں گورنر بنایا تے شام سنگھ اٹاریوالا ، جوالا سنگھ پڈھانیا تے مسار دیوان چند نوں وادی چ مہماں لئی مدد لئی چھڈ آیا ۔ سکھ سلطنت دے دوارن دس گورنراں نے وارو وار کشمیر دا انتظام سمبھالیا ۔ جنہاں چوں اک شہزاڑہ شیر سنگھ سی جسنے سکھ سلطنت دے جھنڈے نوں لداخ تک لہرایا ۔ لداخ دی وادی دی فتح نال ، جہڑی کہ بوہت جنگی اہمیت دی حامل سی ، سرحداں چین دے اثر توں محفوظ ہو گئیاں ۔ شیر سنگھ نے جنرل زوراور سنگھ تبت ول پیش قدمی لئی گھلیا ۔ گورو تے روڈوک تے مل مار لیا گیا تے سکھ فوج نے حملہ کر دتا ۔ تبت دی حکومت نے زورآور سنگھ نال اک معاہدے تے دستخط کیتے ۔

معاہدہ امرتسر

1807ء چ رنجیت سنگھ نے تارا سنگھ گھیبا ، جہڑا کہ مر چکیا سی ، دے علاقے اپنی سلطنت چ شامل کر لئے ۔ اس دی بیوہ نوں باہر کڈ دتا گیا تے ریاست بغیر کسے مزاحمت دے رنجیت سنگھ دی سلطنت چ شامل ہو گئی ۔ ایہہ اینہاں سرداراں لئی خطرے دی گھنٹی سی جہڑے اپنیاں نکیاں نکیاں ریاستاں قائم رکھن دے خاب ویکھ رہے سن ۔ اس نال مالوہ دے سرداراں نوں خطرہ پے گئیا کہ مہاراجہ ہن اوہناں نوں باجگزار بنن لئی مجبور کرے گا ۔
رنجیت سنگھ دے جرنیل دیوان موکھم چند نے ستلج پار کر کے فیروزپور لاگے وادنی تے مل مار لیا تے فیر آنندپور ول رح کر لیا ۔ اس نال مالوہ دے سرداراں نوں ہور تشویش ہو گئی ۔ اینہاں نے لہور دربار دے خلاف ایکا کر لیا تے انگریزاں نال گٹھ جوڑ کر لیا ، جہڑے اینہاں دیاں سرداریاں قائم رکھن چ اینہاں دی مدد کر سکدے سن ۔ اینہاں نوں انگریزی حکومت نال گٹھ جوڑ چ اپنی بقا نظر آندی سی ۔
مالوہ دے سرداراں نے اک بیٹھک کیتی تے دلی چ انگریز ریزیڈنٹ سیٹون نال ملے ۔ اینہاں نے ریزیڈنٹ توں اپیل کیتی کہ اوہناں نوں رنجیت سنگھ دے ارادےآں دے خلاف تحفظ دتا جائے ۔ اینہاں نے دعوہ کیتا کہ ستلج توں اورلے بنھے دے علاقے ہمیشہ دلی حکومت دے زیر اقتدار رہے سن تے ہن انگریز دلی دے تخت تے قابض نیں اس لئی انگریزاں نوں اس علاقے نوں تحفظ دینا چاہیدا اے ۔ ریزیڈنٹ نے اینہاں گل بات بوہت غور نا سنی ، پر اوہ اس موقعے تے اینہاں دی کوئی مدد نئیں کر سکدا سی ۔
مارچ 1808ء چ گورنر جنرل لارڈ منٹو نے لکھیا "اگرچہ اصولی طور تے اسیں دلی طور تے ریاستاں ، جنہاں نال اسیں اتحاد دی شرائط پاروں دور آں ، دے معاملات ، جھگڑےآں چ اسیں منصفانہ طور تے اجتناب برتدے آں تے مصیبت چ گھریاں تے اپنا وجود قائم رکھن دی جدوجہد رکھن آلیاں نوں مکمل یعقین دواندے آں ۔
نکے علاقے جہڑے اپنے طاقتور گوانڈھی کولوں اپنا تحفظ نئیں کر سکدے دے سرداراں لئی ساڈا تحفظ موجود اے ، دفاعی پالیسی دی ضرورت لئی شاید اسیں عام اصولاں چ وقتی تبدیلی بارے اسیں سوچ سکدے آں ۔ کیونجے اس نوں نظر انداز کرنا شاید وڈا خطرہ ہوئے ۔ تے لہور دے راجہ دے ستلج تے ساڈے علاقےآں وچکار ریاستاں نوں تسخیر کرن دے اقدامات ، موجودہ حالات توں مختلف حالات چ ، خود تحفظی دی بنیاد تے کوئی مسئلہ کھڑا کر سکدا اے ۔ برطانوی طاقت ایسف کسے پروجیکٹ دی تکمیل نوں روکن لئی ٹھیک حق تے ہوئے گی ۔
برطانوی رنجیت سنگھ نال اپنے تعلقات نوں خراب نئیں ہون دینا چاہندے سن ۔ حالانکہ ریزیڈنٹ نے سکھ سرداراں نوں لہور دربار نال اینہاں دے معاملات چ برطانوی اثر و رسوخ دی کوئی یعقین دہانی نئیں کروائی سی ، پر اوہناں نوں گھٹوگھٹ ایہہ امید سی کہ برطانوی حکام نوں اینہاں نال ہمدردی اے تے جدوں ضرورت ہوئی مدد توں انکار نئیں ہوئے گا ۔
برطانوی ایجنٹ نے ستلج پار دیاں ریاستاں دے سرداراں نوں نقطہ دسیا کہ لوڑ پین تے اینہاں نوں اکلےآں نئیں چھڈیا جائے گا ۔
اس جواب نال سردار مطمعن نئیں سن ۔ اینہاں نے رنجیت سنگھ دی سلطنت ودھان دی پالیسی توں بچن لئی ہور طریقےآں بارے سوچیا ۔ رنجیت سنگھ سیاسی کھیڈ کھیل رہیا سی ۔ اسنے اپنے نمائندے ستلج پار ریاستاں دے سرداراں ول بھیجے تاکہ اوہ ہور پریشان نا ہون تے ٹھنڈے پے جان ۔
بعد چ انگریزاں دے ونجیت سنگھ وچکار امرتسر چ اس مسئلے دے حل لئی اک معاہدہ طے پاپا جس دی رو نال دریائے ستلج رنجیت سنگھ دی سلطنت دی سرحد قرار پایا ۔ اس معاہدے دے بعد ستلج پار ریاستاں دے سرداراں دیاں فکراں مکیاں تے انگریزاں تے رنجیت سنگھ دے تعلقات وی بہتر ہو گئے ۔

مہاراجہ

رنجیت سنگھ دا پوٹریٹ

رنجیت سنکھ دی تاج پوشی 12 اپریل 1801ء چ ہوئی ۔گرو نانک دی اولاد چوں اک سکھ صاحب سنگھ بیدی نے تاج پوشی دی رسم دا ادا کیتی ۔ 1799ء تک اسدا راجگھر گجرانوالہ رہیا ۔ 1802ء چ رنجیت سنگھ نے اپنا راجگھر لہور منتقل کر لیا ۔ رنجیت سنگھ ہوہت گھٹ چر چ اقتدار دی پوڑھی چڑھ گیا ، اک کلی مسل دے سردار توں پنجاب دا مہاراجہ بن گیا ۔
اس دے مگروں کجھ چر ایہہ افغانیاں نال لڑدا رہیا تے اینہاں نوں پنجاب توں باہر کڈ دتا تے پشاور سمیت کئی پشتوں علاقےآں تے مل مار لیا ۔ اسنے 1818ء چ پنجاب دے دکھنی علاقےآں تے مشتمل علاقے ملتان تے پشاور تے مل ماریا ۔ 1819ء جموں تے کشمیر وی اسدی سلطنت چ آ گئے ۔ اینج رنجیت سنگھ نے اینہاں علاقےآں توں مسلماناں دے اک ہزار سالہ اقتدار دا خاتمہ کر دتا ۔ اس نے آنند پور صاحب دے اتلے چ پہاڑی ریاستاں نوں وی فتح کیتا ، جنہاں چ سبتوں وڈی ریاست کانگڑا سی ۔
جدوں رنجیت سنگھ دا وزیر خارجہ فقیر عزیزالدین برطانوی ہندستان دے گورنر جنرل لارڈ آکلینڈ نال شملہ چ ملیا ، لارڈ آکلینڈ نے قفیر عزیو الدین کولوں پچھیا ، مہاراجہ دی کیہڑی اکھ انھی اے ۔ عزیزالدین نے جواب دتا مہاراجہ سورج وانگ اے تے سورج دی اکو اکھ اے ۔ اس دی اکو اکھ دی چمک تے تابانی اینی اے کہ مینوں کدی اسدی دوجی اکھ ول دیکھن دی جرات ای نئیں ہوئی۔ گورنر جنرل اس جواب توں اینا خوش ہویا کہ اسنےاپنی سونے دی گھڑی عزیزالدین نوں دے دتی ۔

رنجیت سنگھ دا تخت ، حافظ محمد ملتانی 1820 -1830 ،ہن وی اینڈ اے میوزیئم چ

رنجیت سنگھ دی سلطنت سیکولر سی تے اسدی رعایا دے کسے اک بندے نال وی اسدے مذہب پاروں امتیازی سلوک نئیں کیتا گئیا ۔ مہاراجہ نے سکھ مت نوں کدی وی اپنی رعایا تے مسلط نئیں کیتا ۔
1799 توں 1808 تیک مہاراجے دی سیاستاں وچ انگریز نال نجٹھنا لوڑی دا سی اتے ایس نوں مہاراجے دی سیاسی زندگی دا پہلا دور آکھیا جا سکدا اے۔ 1808 توں بعد اس اپنا دھیان ہور تھاواں تے دینا شروع کیتا۔ ہن اوہ اپنی پادشاہی وچ دوجی تھاواں نوں شامل کرن لگیا سی۔
ہریانہ، اسلام گڑھ، جلال پور، خوشاب، ساہیوال نوں تے اوہ آپ رلایا پر فیضلا پوریا اتے اس دی وڈی تھاں جالندھر نوں محکم چند قبضہ وچ لے لیا۔ دیوان بھوانی داس جموں نوں رلایا، فقیر سید عزیزالدین گجرات نوں تے منڈی (منڈی بہاؤ الدین) دی پہاڑی ریاستاں نوں دسا سنگھ مجیٹھیا قبضہ کیتا۔ فیروز پور، اتے پٹی دا علاقہ اتے ترن تارن میاں غوثا ہوراں قابو کیتا۔ نکئی اتے کنہیے (کنہیا توں) مہاراجے دے نال سن پر اوہنا نوں وی اپنی تھاواں لہور دربار نوں دتیاں۔
چیتے رہوئے پئی تھاواں نوں قابو کرنا ہی رنجیت سنگھ دا مقصد نہیں سی۔ انگریز لکھاری وی ایہہ گل منیندے نیں پئی لہور دربار نال سانگا بناون توں بعد مہاراجہ انہاں حاکماں نوں مڑ رام کر لیندا سی۔ اتے ایس پالیسی بدولت اس نیں وڈی سرکار بنا لئی جس دا ہند ہندھ وچ جوڑ نہیں سی۔ اوس نیں تے بہوں سارے فرنگی افسر وی رلتی کیتے سن۔ انہاں وچ روسی، امریکی، فرانسیسی، اطالوی، انگلش، یونانی، جرمن، سکاٹش تے اینگلو انڈین سبھے شامل سن۔ 1809 دے معاہدے پاروں ہی اوہ ایس قابل تھی گیا سی پئی انگریزی افسراں نوں وی بھرتی کرے۔ بقول فقیر دے انگلش افسر پرائس (Price) اوہ پہلا بدیسی فوجی افسر سی جہیڑا، او چڑلونی (Ochterlony) دی فوج چھڈ کے آیا سی۔ اینگلو انڈین فوجی وی پنجابی فوج وچ رلتی سن، ایہناں وچوں بہوں سارے فوجی تے مشہور انگریزی فوجی افسراں دی اولاداں سن۔ میجر جنرل سر رابرٹ ڈک دا پتر وی شامل سی تے مشہور ایڈونچرر جارج تھامس دا پتر جیکب تھامس وی پنجابی فوج وچ شامل سی۔

ٹبر تے رشتہ دار

مہاراچہ رنجیت سنگھ دی 40-1835ء وچکار بنائی گئی مورت

نکئی سردار خزان سنگھ دی دھی ، مہاراجہ رنجیت سنگھ دی رانی راج کور نے 1802ء ج رنجیت سنگھ دے پتر کھڑک سنگھ نوں جمیا ۔ جس تے اک وڈا جشن منایا گئیا ۔جشن دے مگروں رنجیت سنگھ تے اپنے اتحادی فتح سنگھ آہلووالیا نال ڈسکہ ول کوچ کیتا ۔ قعلے تے مل مارن دے بعد رنجیت سنگھ نے ایتھے پولیس چوکی قائم کیتی تے لہور واپس پرت آیا ۔ تے اوس ویلے جسا سنگھ بھنگی نے مقامی ومینداراں نال رل کے بغاوت کر دتی تے چنیوٹ دے قلعے تے مل مار لیا ۔ رنجیت سنگھ اپنی فوج نال اوتھے پہنچیا تے کجھ مزاحمت دے بعد قعلے تے رنجیت سنگھ دیاں فوجاں نے مل مار لیا ۔
کجھ چر مگروں قصور دے پٹھان سردار نے اک نویں مصیبت کھڑی کر دتی ۔ اس نے افغانیاں دی اک وڈی فوج تیار کیتی تے رنجیت سنگھ دے علاقے چ کجھ پنڈاں نوں لٹ لیا تے ہور لٹ مار دی تیاری شروع کر دتی ۔ رنجیت سنگھ نے فتح سنگھ اہلووالیا نوں قصور پہنچن دا حکم دتا کیونجے نواب نے معاہدے دی خلاف ورزی کیتی سی تے رنجیت سنگھ اپنی فوج نال اسدے پچھے آ گیا ۔ نواب نے کافی مزاحمت دا مظاہرہ کیتا تے پٹھان قلعہ بند ہو گئے کیونجے اوہ کھلے میدان چ سکھ فوج دا مقابلہ نئیں کر سکدے سن ۔ اس دوران بوہت سارے افغان مارے گئے تے قلعے تے سکھاں دا قبضہ ہو گیا تے باقی پٹھاناں نوں وی موت دے گھاٹ اتار دتا گئیا ۔ نواب نے ہتھیار سٹ دتے ،اسنوں معاف کر دتا گیا تے وعدہ کیتا گیاکہ اوہ اپنے عہدے تے بحال رہے گا ۔ نواب نے اک وڈی رقم دا نذرانہ پیش کیتا تے تاوان جنگ وی ادا کیتا ۔ نواب دے دتے نذرانے نوں فتح دی خوشی چ غریباں چ ونڈ دتا گیا ۔
اک چھوٹے وقفے دے مگروں مہاراجہ نے جالندھر دوآب ول پیش قدمی کیتی ۔ تے اپنے راہ کئی علاقے نوں اپنی سلطنت چ شامل کیتا ۔ اس نے پھگوارہ تے وی مل ماریا تے اس قصبے نوں فتح سنگھ آہلووالیا نوں دے دتا ۔ اس دے بعد اوہ کپورتھلہ گیا تے اوتھے اسنوں پتا لگا کہ ریاست کانگڑہ دا راجہ سنسار چند بجواڑا تے ہوشیارپور چ داخل ہو گئیا اے ۔ رنجیت سنگھ نے راجہ سنسار چند نوں اینہاں دونہاں علاقےآں توں کڈ کے ایتھے اپنیاں فوجی چوکیاں قائم کیتیاں ۔ اس ویلے رنجیت سنگھ اک وڈی طاقت بن گیا سی ۔ واپسی تے رنچیت سنگھ تے کئی سکھ سرداراں نوں اپنی اطاعت چ لیاندا ، جنہاں چ تارا سنگھ گھیبا ، امرتسر دا دھرم سنگھ تے فاضل پور دا بدھ سنگھ شامل سن ۔
رنجیت سنگھ نے اپنے پتر کھڑک سنگھ دی منگنی کنہیا مسل دے سردار جےمول سنگھ دی دھی چاند کور نال کیتی ۔ جس تے پوری سلطنت ج جشن منایا گیا تے رقص دیاں محفلاں سجائیاں گئیاں ۔ ایہوجہی ای اک محفل چ رنجیت سنگھ اک مسلمان رقاصہ موراں دے عشق چ گرفتار ہو گیا تے بالآخر اس نال ویاہ کر لیا ۔ اس دا رنجیت سنگھ تے بوہت اثر و رسوخ سی تے مور دی مورت آلے سکے اس شادی دی خوشی چ ڈھالے گئے ۔ مہاراجہ موراں نال گردوارہ ہردوار گیا ۔ چاند کور نے رنجیت سنگھ دے پوتے نونہال سنگھ نوں جنم دتا ۔
اس ویاہ نال سلطنت ج اک طوفان اٹھ آیا ۔ سکھاں دی اس ویاہ تے رائے بوہت سخت سی ۔ مہاراجہ نوں اکال تخت توں بلاوہ آیا ۔ اوتھے مہاراجہ نے معافی منگی ۔ اس نے پنچ پیارےآں ، جنہاں دے حکم تے اسنوں بلایا گیا سی ، نوں تحائف دتے ۔ اینہاں نے رنچیت سنگھ نوں سزا سنائی جہڑی اسنے خوشی خوشی قبول کر لئی ۔ پنج پارے مہاراجہ دی فرمانبرداری توں بوہت خوش سن تے اس نال ہمدردی دا رویہ اختیار کردے ہوئے اینہاں نے مہاراجہ دا 1 لکھ 25 ہزار نانک شاہی روپیئے دا جرمانہ قبول کر لیا ۔
موراں دا رنجیت سنگھ تے اثر و رسوخ صرف کجھ چر لئی سی ۔ مہاراجہ نے موراں نوں پٹھانکوٹ گھل دتا جتھے اسنے اپنے جیون دے کئی سال تنہائی چ گزارے ۔
رنجیت سنگھ نے اک سیکولر ریاست قائم کیتی سی جتھے ہندو ، مسلمان ، سکھ سب نال اکوجہا سلوک ہندا سی ۔ بوہت سارے قابل مسلمان تے ہندو مہاراجہ دی ملازمت چ سن تے مہاراجہ سب دیاں مذہبی تقریباں چ شامل ہندا سی ۔ دسہرہ ، ہولی ، بسنت تے دیوالی ورکے تہوار جوش خروش نال منائے جاندے تے مہاراجہ اینہاں چ شامل ہندا ۔ اماوس تے بیساکھی دے موقعےآں تے مہاراجہ اپنی رعایا دے نال امرتسر دے مقدس تلاء(تالاب) چ ڈبکیاں لیندا ۔ رنجیت سنگھ سیکولر کردار پاروں ای اسدی رعایا اس نال وفادار سی تے اس دا احترام کردی سی ۔

سیکولر حکمران

مہاراجہ رنجیت سنگھ

سکھ سلطنت چ سکھاں دے علاوہ دوجے دھرماں دے لوک وی اعلی احتیارات دے عہدے تے لائے گئے ۔ جنہاں چ مسلمان ، سکھ ، ہندو برہمن شامل سن ۔ رنجیت سنگھ دی فوج دا اک حصہ سعائیاں تے مشتمل سی ۔ 1831ء چ رنجیت سنگھ نے برطانوی ہندستان دے گورنر جنرل لارد ولیم بینٹینک نال مذاکرات لئی اک وفد شملہ بھیجیا ۔ سردار ہری سنگھ نلوا ، فقیر عزیزالدین تے دیوان موتی رام -- اک سکھ ، اک مسلمان تے اک ہندوآں دا نمائندا—اس وفد دے سربراہ مقرر کیتے ۔
سکھ سلطنت چ ہر کوئی اک جہا نظر آندا ہر کوئی داڑھی رکھدا تے سر تے پگ بنھدا ۔ پنجاب آن آلے سیاح تے دوجے لوک بوہت حیران ہندے ۔ بوہتے غیر ملکی ہندستان ، جتھے مذہب تے ذات پات دے فرقاں نوں بوہت اہم سمجھیا جاندا سی ، توں گھم پھر کے پنجاب آندے ۔ اس لئی اینہاں نوں یعقین کرنا مشکل سی کی سرکار خالصہ جی چ ہر کوئی اکو جہا نظر آندا اے ، حلانکہ اوہ ایتھے سارے سکھ نئیں سی ۔ سکھاں دے بارے چ عام طور تے سمجھیا جاندا اے کہ اوہ اپنے ملازماں تے اپنے اقتدار چ رہن آلے لوکاں نوں سکھ مت چ آن لئی مجبور نئیں کردے سن ۔ سکھاں تے اینہاں دے حکمراناں تے ہر مذہب دے بزرگاں دا اکو جہا احترام کیتا ۔ ہندو جوگی ، سنت ، سادھو تے بیراگی ، مسلمان فقیر تے پیر تے سعائی راہب سارے سکھ سلطنت توں فیض یاب ہندے رہے ۔ سوائے مسلمان مذہبی رہنماواں دے ، جنہاں نوں سکھ شک شبے دی نگاہ نال دیکھدے سن ، جہڑے مذہبی جنونیاں دے طور تے جانے جاندے سن ۔
سکھ اپنیاں لڑائیاں چ ، ہندستان تے باہر دے حملہ آوراں وانگ کدی وی سفاکی دے مرتکب نئیں ہوئے ۔ ایہہ وی سچ اے سکھ افغاناں دے خلاف حسد تے بغض رکھے سن ، جہڑا افغاناں دے اینہاں دے خلاف دہائیاں تک کیتیاں گئیاں جنگاں دے پاروں سی جنہاں چ سکھاں نوں عبرتناک شکستاں ہوئیاں سن ۔ اس توں پہلے مغلیہ سلطنت دے خلاف وی سکھ جنگاں چ حصہ لیندے رہے تے پنجاب چ شورشاں برپا کردے رہے ، جس پاروں مغلاں نے وی اینہاں دے خلاف مہماں بھیجیاں تے اینہاں دی سرکوبی کیتی ۔ سکھ مغلاں تے افغاناں توں ایسے لئی نفرت کردے سن کہ اوہناں نے سکھاں دی ہر شورش چاہے اوہ اینہاں کلےآں دی ہوئے یاں مرہٹےآں نال رل کے ہوئے ، نوں سختی نال کچل کے امن امان قائم کر دتا سی ۔ رنجیت سنگھ دے پیؤ تے دادے دے جیون چ افغاناں نے سکھاں نوں سختی نال دبائی رکھیا تے اینہاں تے کافی سختیاں وی کیتیاں ۔ اس دے باوجود سکھاں دی حکمرانی چ اس قسم دیاں سختیاں کسے تے وی نئیں کیتیاں گئیاں ۔

رنجیت سنگھ دے دربار چ نیپولین دے دو کمانڈر

رنجیت سنگھ دا جرنیل جین فرانسس الارڈ

دو یورپی ، وینٹورا ، اک اطالوی تے جین فرانسس الارڈ ، اک فرانسیسی 1822ء چ سکھ فوج چ ملازمت دے حصول لئی لہور آئے ۔ دونہاں نے نیپولین دی اگوائی چ فرانس دی شاہی فوج ج ملازمت کیتی سی ۔ نیپولین دی واٹرلو دی لڑائی چ شکست دے مگروں اینہاں نے فرانسیسی فوج دی ملازمت چھڈ دتی تے یورپ چھڈ کے چھڑدے ول قسمت آزما نکل گئے ۔ اینہاں نے رنجیت سنگھ دے دربار دی شان تے شوکت دیاں کئی کہانیاں سنیاں سن ، اس لئی اوہ لہور ویکھن لئی آئے ۔ رنجیت سنگھ اگرچہ پڑھیا لکھیا نئیں سی پر بوہت عقلمند تے ذہین سی ، اوہ نیپولین دے کارنامےآں بارے جاندا سی ۔ پنجابی تریخ دان اینہاں دا موازنہ کردے ہوئے رنجیت سنگھ نوں چڑھدے دا نیپولین وی آکھ جاندے نیں ۔ رنجیت سنگھ اینہاں دونہاں یورپیاں نوں ملیا تے اینہاں کولوں اینہاں دے سفر دا مقصد تے سابقہ ملازمت بارے پچھیا ۔ رنجیت سنگھ نے اینہاں فوج اپنی فوج دی پریڈ دکھائی ۔ اپریل 1822ء چ اینہاں نے رنجیت سنگھ نوں اسدی فوج چ شمولیت لئی خط لکھیا ۔ اینہاں شپاہیاں تے مہاراجہ وچکار رابطے فرانسیسی بولی چ ، فقیر نورالدین راہیں ہوئے جہڑا فرانسیسی ، انگریزی ، فارسی تے کئی دوجیاں بولیاں جاندا سی ۔ مہاراجہ اس گل نوں یعقینی بنانا چاہندا سی کہ اینہاں لوکاں دا انگریزاں نال کوئی رابطہ نئیں ، جدوں اسنوں سو فیصد اس دا یعقین ہو گیا تے اسنے اینہاں نوں کلے کلے 500 گھڑسوار دستے دی کمان دے دتی ۔ اینہاں دی کمان چ کجھ پورپی (بہاری) تے گھبلے صوبےآں دے ہندو سن جہڑے رنجیت سنگھ دی ملازمت چ سن ۔ اوہ ساری سکھ فوج نوں یورپی طرز دی جنگی تربیت وی دیندے سن ۔
وینٹورا دی فوج نوں 'فوج خاص' آکھیا جاندا سی ، تے کجھ چر مگروں الارڈ نوں فرانسیسی سپاہیاں دا دستہ قائم کرن لئی آکھیا ۔
رنجیت سنگھ نے اینہاں نال معاہدہ کیتا سی کہ یورپی طاقتاں تے مہاراجہ وچکار جنگ دی صورت چ اینہاں نوں سرکار خالصہ نال وفادار رہنا پغے گا تے رنجیت سنگھ ولوں لڑنا پئے گا ۔ تے اینہاں نوں لمبیاں داڑھیاں رکھنیاں تے وڈے گوشت تے تماکھو توں پرہیز کرنی پئے گی ۔ رنجیت سنگھ نے وینٹورا تے الارڈ نوں رہائش تے شاندار تنخواہ مقرر کیتی ۔ وینٹورا نوں 40،000 روپیئے دتے گغے جدوں اسنے لدھیانہ دی اک مسلمان کڑی نال ویاہ کیتا ۔ بعد چ وینٹورا دی دھی نوں دو پنڈ جاگیر دے صور تے دتے گئے ۔ وینٹورا نے لہور چ خوبصورت فرانسیسی طرز تعمیر دا اک گھر بنوایا جہڑا حالے وی انارکلی دے نیڑے موجود اے ۔
اس نال رنجیت سنگھ دی اپنے فیدے دے بندےآں دی پچھان تے فراست دا اندازہ ہندا اے ۔
1822 وچ جن دو بدیسی افسراں مہاراجہ دی فوج نوں بہوں تگڑا کیتا اوہناں وچ جین فرانکوئیس الارڈ (J F Allard) تے جین بیپٹائس وینتورا شامل سن۔ الارڈ تے فرانسیسی سی اتے وینتورا اطالوی یعنی اٹلی دا۔ دونوں وڈے خانداناں دے سپوت سن اتے نپولین دی فوجاں دے تگڑے افسر وی۔ نپولین دے ہارن توں بعد الارڈ مصر تے ونتورا ایران توں دوڑ کے لہور چلے آئے۔ کیونجے اس ویلے لہور ہی رہندی دنیا وچ انگریز دے خلاف وڈا مورچہ تھیندا سی۔ دونوں ہرات، کندھار، کابل تے پشور توں ہوندے ہوندے لہور دربار اپڑے۔ مہاراجہ وی بوت ہشیار سی ، تاں مارے اس پورے 60 دن دواں دی تفتیشاں کیتیاں۔ انہاں دوناں نوں ہر طرح ڈھک پرکھ کے فیر فوجاں وچ ملازمتاں دتیاں۔
الارڈ نوں آکھیا توں انج ہی کیولری فوج اسار جنج یورپ وچ ہوندی سی۔ وینتورا نوں فوج خاص دی تربیتاں دا آکھیا کیونجے ایہہ مہاراجہ دی فوج دا اہم ترین دستہ سی۔ ہورے آرمڈ کور ہی ہوئے اپنے زمانے دی۔
دوناں نوں 30 ہزار سالانہ تنخواہاں تے رکھیا گیا۔ جس تھاں تے الارڈ نوں گھر دتا گیا اتوھے انگریز دور وچ کپور تھلہ ہاؤس بنوا دتا گیا سی۔ ایہہ بلڈنگ اج وی پرانی انار کلی وچ جین مندر نوں جاندے ہوئے کھلوتی ہوئی ہے۔ ایس تھاں نوں مہاراجہ دے زمانے وچ کڑی باغ آکھیا جاون لگیا سی۔ ایس ناں دی وجہ ایہہ سی پئی ایتھے الارڈ ہوراں دی دھی رانی دفن سی۔ میرا خیال ہے جدوں اسی ٹولنٹن مارکیٹ توں اندر، پرانی انار کلی آندے آں تاں سجے پاسے ایہہ قبر اج وی ہین۔ تھوڑی اگے چوک توں پار کپور تھلہ ہاؤس ہے۔ ایدا مطلب ایہہ ہے پئی ایہہ سب مہاراجے دے دور وچ اکو تھاں ہو سی۔
وینتورا انار کلی دے مقبرے والی تھاں وچ رہندا سی۔ دوناں افسراں نیں پنجابی فوج وچ بڑی ترقی کیتی تے جرنیل بنا دتے گئے۔ الارڈ نوں پنجاب دی ترقی دے حوالے نال وڈے انعام وی دتے گئے۔ الارڈ ہوراں اک کشمیری پنجابی زنانی نال ویاہ کر لیا اتے اس دے بہوں بچے سن۔ الارڈ دی جس دھی رانی دے ناں تے ایس تھاں نوں کڑی باغ آکھیا جاندا سی اوہ وی اس دی کشمیری پنجابی ووہٹی وچوں ہی سی۔ الارڈ چھٹیاں لے کے فرانس وی گیا سی۔ جدوں اوہ واپس لہور اپڑیا تے اس کول فرانس دے پادشاہ لوئیس فلپ دا خط سی جہیڑا پنجاب دے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے ناں سی۔ ہورے ایہہ خط آج وی پنجاب آر کائیو وچ محفوظ ہوئے۔ پنجاب آرکائیو وچ مہاراجے دے بہوں خط پتر پئے نیں باہرلے حاکماں دے ناں لکھے ہوئے وی اتے باہرلے حاکماں دے مہاراجہ دے ناں لکھے پتر وی۔ الارڈ ہوری تے 1838 وچ پشور وچ پورے ہو گئے سن پر انہاں نوں لہور دفنایا گیا سی، شہر لہور دی کندھ دے باہر۔ دوجے پاسے وینتورا نے فوج خاص نوں بڑے سوہنے طریقے نال ٹرینڈ کیتا اتے 4 انفنٹری بٹا لیناں اتے دو کیولری بنائیاں۔ اس فوج نوں پہاڑاں وچ لڑن لئی جہیڑی خصوصی تربیتاں دتیاں اس نال بہوں مہماں وچ پنجابی فوج نوں کامیابیاں ملیاں۔
وینتورا نے لدھیانے رہن والی اک امریکی زنانی نال ویاہ کیتا۔ ویسے وی امریکیاں اطالویاں تے پنجابیاں وچ آوارہ گردی دی صفت مشترکہ ہی سی تاں مارے وی ایہہ رشتہ تھی گیا۔ فقیر ہوراں وینتورا دے حرم دا ذکر وی کیتا ہے جس وچ کشمیری، پنجابی زنانیاں ہوندیاں سن۔ ایس حرم دی مثال شہر وچ مشہور سی کیونجے اتھے نویں توں نواں سٹائل ورتیا جاندا سی اتے باقی شہر اس فیشن نوں اگے ودھاندا سی۔ مہاراجہ ہوری تے وینتورا نوں منیندے سن تاں مارے دو، ترے وار اوس نوں لہور دا گورنر وی بنا چھڈیا سی۔

سکھ دربار چ دوجے یورپی

رنجیت سنگھ نے بوہت سارے یورپیاں نوں اپنی فوج تے سلطنت دے دوجے کماں لئی ملازمت چ رکھیا سی ، جنہاں نے مہاراجہ لئی گرانقدر خدمتاں سرانجام دتیاں ، اینہاں یورپیاں چوں کجھ ایہہ سن :۔

• ھنگری دا ڈاکٹر ہونیگبرگر ۔
• پاولو دی ایویٹیبل جسدا تعلق اٹلی نال سی ۔ ایہہ رنجیت سنگھ دی فوج دا جرنیل سی تے بعد چ پشاور دا گورنر مقرر ہویا ۔
• کلاؤڈ آگسٹ کورٹ ، اک فرانسیسی جسنے سکھ فوج دے توپ خانے دی تنظیم کیتی ۔
• جوشیاہ ہرلین امریکہ نال تعلق رکھن آلا اک جرنیل جسنوں بعد چ گجرات دا کورنر مقرر کیتا گیا ۔
• جرمنی دا اک باشندہ ہنری سٹین باخ جہڑا خالصہ فوج ج بٹالین کمانڈر سی ۔
• سپین نال تعلق رکھن آلا اک انجینیئر ہربون ۔
• فرانس ڈاکٹر بینیٹ ، جہڑا خالصہ فوج دا سرجن جنرل سی ۔
• سکھ فوج دا دے توپ چانے دا اک روسی اعلی عہدے دار ویئوکیناوچ ۔

اک ہور بدیسی افسر ہینری کورٹ سی جہیڑا فرانسیسی سی۔ اوہ پیرس دے ایکول پولی ٹیکنیک توں پڑھیا ہویا سی۔ اوہ گور گھیاں دی دو بٹا لیناں نوں سنبھالدا سی۔ اوہ وڈا دانشور وی سی۔ ہک ہور بدیسی افسر پاولو ڈی ایویٹا بائل وی سی جہیڑا پیدا اٹلی وچ ہویا سی تے ایران وچ وی رہیا سی۔ اوہ اپنی حرکتاں توں جٹ بوٹ ہی لگدا سی تے بڑا اچا لما وی سی۔ جتھے کوئی مسئلہ اوکھا ہوندا سی اتھے اس نوں گھلیا جاندا سی۔
پہلے اس نوں وزیر آباد لایا گیا اتے فیر پشور، ہن ایس توں تسی آپوں اندازے لا سکدے ہو پئی وزیر آباد تے پشور وچ سختیاں دی لوڑ کیوں ہو سی۔ ویسے اک تھاں توں کشمیر تے امر تسر ول رستے جاندے سن تے دوجی توں کابل۔ ایہہ اپنی تھاواں سڑٹیجک اہمیتاں وی رکھدے سن۔ ویسے بھر ویاں لڑائیاں ہوندیاں وی انہاں تھاواں تے نیں جہناں دی اہمیتاں ہوندیاں نیں۔ انگریز، امریکی، جرمن ایویں تے نہیں 200 ورہیاں توں پنجاب ول منہ کر کے بیٹھے، شوہدے۔ ہن ایس گنتری وچ چین وی رلتی ہے پچھلے50 سالاں توں۔ ویسے ایویٹا بائل ہوری آپوں وی فرانس گئے سن تے انہاں دا پیرس وچ استقبال خود فرانس دے پادشاہ کیتا سی۔
ایہہ وقوعہ مہاراجے دی سیانت دا ثبوت ہے پئی اوس بڑی ہشیاری نال چمکیلے نگینے پنجاب سرکار وچ جڑے سن۔ سانوں تے ایس بارے پتہ نہیں پر برٹش ہرکاریاں نوں ایس دی پوری خبر سی۔ ایویٹا بائل نوں فرانسیسی پادشاہ نیں فرانسیسی فوج دے اعزازی جرنیل دا رینک دتا سی اتے ایس گل نال لندن نوں مڑوڑ لگ گئے سن۔ اونہاں نوں لگ پتہ گیا پئی نپولین تے مر گیا ہے پر فرانس شوہدا ہلے زندہ ہے۔ مہاراجہ نوں ایس گل دا گیان سی پئی بدیسی افسراں نوں چوکھی تنخواہاں دے کے اوہناں کولوں اپنے بندیاں نوں جدید فوجی تربیتاں دوا لواں۔
ایس دا مطلب اعتماداں دا گھاٹا نہیں سی سگوں مہاراجہ جاندا سی پئی اس دی فوج دی کمانڈ دیسی افسر ہی کرن تاں تھلے دے فوجیاں وچ اعتماد وی رہ سی تے اوہ زیادہ بھر ویں جنگ لڑ سن۔ پر جتھے مہاراجے نوں لوڑ پیندی اوہ بدیسی افسراں نوں کمانڈ وی دیندا اتے انتظامی عہدیاں تے وی رکھ لیندا۔ اصل وچ مہاراجہ نہ تے اینٹی امپر یلسٹ سی نہ ہی قوم پرست، تاں مارے اپنی رواجی عقل نال اوہ چنگے فیصلے کر لیندا سی۔
اک گل ہوروی سی جہیڑی مہاراجہ نوں معلوم سی۔ مقامی جھگڑیاں وچ آپسی اعتماداں دے گھاٹے ودھ جاندے نیں اتے دو نویں دھر اک دوجے نوں برداشت نہیں کریندے سگوں باہرلے دی منصفی تے راضی تھی جاندے نیں۔ ایس نوں وی مہاراجہ بڑیاں تھاواں تے ورتیا اتے بدیسی افسراں نوں عہدے دے کے مقامی جھگڑے نبیڑے۔ ایہہ کم 1849 مگروں انگریز وی کیتا پر ایس دا موڈھی مہاراجہ ہی سی۔ ایہہ مہاراجہ ہی سی جس دی خواہش سی پئی بدیسی افسر پنجاب وچ مستقل ٹھکانے بنا لین اتے ایتھے دے ہی ہو جاون۔
اک دفعہ میک ناٹنہوری لہور آئے تے مہاراجہ انہاں نوں بدیسی فوجیاں نال ملان لے گیا۔ اتھے ترے انگلش افسراں نال اس نے گل بات کیتی۔ اس گفتگو کردے ہوئے آکھیا کہ تمام یورپی افسراں مینوں لکھ دتا سی کہ اوہ دشمناں دے خلاف ساڈا ساتھ دین گے۔ انگلش افسراں جواب دتا اجہی لکھتاں دی اہمیتاں اس ویلے سوالیہ نشان بن جاندیاں نیں جدوں اک فوجی نوں اپنے ہی ملک دے خلاف لڑنا پئے جائے۔ ایہہ گل مہاراجہ دے دل نوں لگ گئی۔ واپسی تے مہاراجے ہوری دھیان سنگھ اتے فقیر عزیز الدین نوں بٹھا کے پچھیا پئی میں انہاں بدیسی فوجیاں نوں ایڈی رقماں دے رہیا ہاں، انہاں دی دی ٹہل سیوا وی کر رہیاں واں ہن میں کہیہ کراں پئی ایہہ نرے پنجاب دے ہو جاون۔ ایس تو ایہہ گل جا پدی ہے پئی ایہہ بادشاہتاں دے ٹٹن اتے قوم پرستیاں دے ظہور دا زمانہ سی۔ مہاراجے نوں ایس بارے گیان وی سی تاں مارے اوہ وچلا راہ کڈھنا چاہندا سی۔
مہاراجہ آکھیا ایہہ ایویٹا بائل نوں تے میں ڈھائی ہزار ماہانہ توں نوکری دتی سی آج ایہہ اک لکھ روپیہ ماہانہ لے رہیا ہے۔ بقول فقیر وحید الدین، دھیان سنگھ آکھیا ایہہ بدیسی افسر متعصب تے لالچی نیں۔ دھیان سنگھ ہوری انگریزاں دے بہوں خلاف سن تے مہاراجہ نوں وی دھیان سنگھ دے خیالاں بارے معلوم سی۔ سیدعزیز الدین ہوراں آکھیا، ایہہ ٹھیک ہے پئی بدیسیاں پنجاب نوں اپنا گھر نہیں بنایا پر اوہناں پنجاب لئی چوکھے کم تے کیتے نیں۔ ایہہ وچلے راہ والی گل سی اتے مہاراجے نوں پسند وی آئی۔ ایہہ سب بحثاں راج دربار وچ چلدیاں رہیاں پر ایہہ گل پکی ہے پئی مہاراجہ وی بدیسی افسراں دا قائل سی۔

رنجیت سنگھ دے انگریز ملازم

رنجیت سنگھ نے اپنی سلطنت دے کافی سارے اعلی عہدےآں تے قابل انگریز تعنات کیتے سن ۔ جنہاں چوں کجھ ؛ فیٹزروئے ، گلمور ، لیسلی ، ہاروے تے فولکیس وئیرہ سن جنہاں نے سول تے فوجی خدمات سرانجام دتیاں ۔

رنجیت سنگھ دا غیر ملکیاں نال رویہ

رنجیت سنگھ دے دربار چ مختلف نسلاں ۔ قومیتاں تے مذہباں دے لوک خدماں دے رہے سن ، جس پاروں رنجیت سنگھ دے دربار نوں کاسموپولیٹن دربار آکھیا جا سکدا اے ۔ رنجیت سنگھ غیر ملکیاں تے بوہت مہربان سی تے اسنے پوری دنیا توں اپنے فیدے دے لوکاں نوں ملازمتاں دتیاں سن ۔ اوہ اینہاں تے بھروسا کردا تے ذمہ داری دے عہدے دیندا ، پر اوہ اینہاں تے کڑی نظر وی رکھدا تے اینہاں نوں اپنے اتے اثرانداز نا ہون دیندا ۔

لہور چ بدیسی

رنجیت سنگھ دے ویلے چ لہور غیر ملکیاں لئی بوہت کشش رکھدا سی ۔ اوہ ساری دنیا چوں لہور دی شہرت سن کے تے مہاراجہ دی دریا دلی تے مہمان نوازی تے شخصیت دیاں خوبیاں سن کے لہور دا رخ کردے ۔ اس دے ویلے بوہت سارے مشہور غیر ملکی سیاح تے دوجے لوک لہور تے سکھ سلطنت دے دوجے حصےآں چ آئے ۔ بوہت سارے سیاحاں نے اپنیاں کتاباں چ رنجیت سنگھ دی فراخدلی تے عالی ہمتی ، چنگے طور طریقے تے ذہنی بیداری بارے لکھیا ۔ اوہ ہمیشہ غیرملکیاں نال خوشدلی تے خلوص نال ملدا ۔

ایسٹ انڈیا کمپنی دا نمائندہ رنجیت سنگھ دے دربار چ

سن 1821ء دیاں گرمیاں چ ایسٹ انڈیا کمپنی دے گھوڑےآں دے اصطبلاں دا سپرنٹنڈنٹ ولیم مورکروفٹ رنجیت سنگھ دے دربار چ آیا ۔ اسدی خاطر مدارت لئی 100 روپیہ روزانہ دا الاؤنس مقرر کیتا گیا ۔ اسنوں سکھ فوج دا معائنہ کروایا گیا ، اوہ خالصہ فوج دے نظم تے ضبط توں بوہت متاثر ہویا ۔ اسنے رنجیت سنگھ دے شاہی اصطبلاں دا دورہ وی کیتا تے رنجیت سنگھ دے کچھ گھوڑےآں نوں دنیا دے بہترین گھوڑے دسیا ۔ رنجیت سنگھ دی سلطنت دا دورہ کر کے مور کروفٹ روسی سلطنت تے خانان بخارا گیا ۔
بخارا توں واپسی تے اوہ روس دے شہزادے نیسلرود دا خط لیایا ، جس زار روس دا نیک خواہشات دا پیغام سی ۔ اس روس دی رنجیت سنگھ دی سکھ سلطنت نال تجارتی تعلقات دی خواہش دا ذکر وی سی تے پنجاب دے تاجراں نوں روسی سلطنت چ جی آیاں نوں تے تحفظ دی یعقین دہانی کروائی گئی سی ۔

رنجیت سنگھ یورپیاں دی نظر چ

رنجیت سنگھ دے دربار چ آن آلا اک ہور مشہور سیاح بارون چارلس ہوگل سی ، جہڑا جرمنی دا سائنسدان سی ، جس نے پنجاب تے کشمیر دے علاقےآں چ بوہت سارے سفر کیتے ۔ اسنے اپنی کتاب چ لکھیا سی کہ رنجیت سنگھ دی حکمرانی چ پنجاب ، انگریزاں دی علمداری دے ہندستانی علاقےآں توں زیادہ محفوظ سی ۔ اسنے رنجیت سنگھ نال اپنی گل بات وی تحریر چ لیاندی ، جس چ اوہ ہوگل توں بوہت سارے سوال پجھدا سی ۔ رنجیت سنگھ ہوگل کولوں جرمن فوج تے جرمنی دی فرانس نال لڑائی بارے پچھدا ۔ اوہ ہوگل کولوں پچھدا کہ اسدا دا سکھ فوج بارے کیہہ خیال اے تے کیہہ ایہہ کسے یورپی فوج نال لڑن دی حثیت چ اے ۔
اک فرانسیسی سیاح وکٹر جیک مونٹ گل بات تے اسدی تیز پچھان دی تعریف کردا سی ۔ اسنے اپنی کتاب چ لکھیا کہ رنجیت سنگھ میرے دیکھن چ تقریبا پہلا ہندستانی اے جہڑا تجسس رکھدا اے تے اسنے میرے کولوں ہندستان ، یورپ ، نیپولین تے دوجے بوہت سارے موضعاں تے سینکڑاں ہزاراں سوال کیتے ۔
ہوبت سارے سعائی مشنری وی رنجیت سنگھ دے دربار چ آئے ، تے کئیاں نے کانونٹ سکول تے گرجے اسارن دی اجازت منگی ، پر اسنے انکار کیتا ۔ اسنے اینہاں نوں پنجابی بولی پڑھان لئی آکھیا ۔ رنجیت سنگھ دے مگروں پنجاب تے انگریزاں دے مل دے بعد پورے پنجاب چ تھاں تھاں کانونٹ سکول تے گرجے بھانویں بنائے گئے ۔

مہاراجہ دی شحصیت

مہاراجہ رنجیت سنگھ دا دربار

رنجیت سنگھ اک خیر خواہ راجہ سی ۔ حالانکہ پنجاب دی حکومت سرکار خالصہ جی کہلاندی سی پر کسے گھٹ گنتی یاں ودھ گنتی تے کوئی قنون مسلط نئیں کیتا گیا سی ۔ رنجیت سنگھ دے ویلے سکھ سلطنت چ سکھاں دی گنتی 15 فیصد سی تے ہندو 25 فیصد سن ۔ سبتوں بوہتی آبادی مسلماناں دی سی جہڑی کل آبادی دا 60 فیصد سن ۔ رنجیت سنگھ نے 40 سال سیکولر بنیاداں تے حکومت کیتی ۔ اوہ رمضان چ مسلماناں نال روزے رکھدا تے ہندوآں نال دیوالی وی کھیلدا ۔ تے تقریبا ہر مہینے امرتسر چ ہرمندر صاحب دے مقدس تلاء چ نہان وی جاندا ۔
لہور دے اک غریب مسلمان نے قرآن مجید لکھیا تے دلی چ مغلیہ سلطنت دے دربار چ لے جان دا ارادہ کیتا ۔ رنجیت سنگھ نے اس کولوں قرآن مجید دا ہدیہ پچھیا تے استوں دگنا اس غریب نوں دتا ۔ دسیا جاندا کہ اک سال فصلاں بلکل نا ہوئیاں جس نال قحط پے گیا تے لوک فاقہ کشی تے مجبور ہو گئے ۔ رنجیت سنگھ نے حکم دتا کہ سارے ئلے دے گودام لوکاں لئی کھول دتے جان ۔ رنجیت سنگھ گغی وار رات نوں بھیس بدل کے لہور دیاں گلیاں چ لوکاں دی حالت معلوم کرن لئی پھردا ۔ اک رات اسنے دیکھیا کہ اک بڈھی زنانی کنک دی بوری چک کے گھر لے جان توں قاصر اے اسنے اوہ بوری اپنے موڈھےآں تے چکی تے اس زنانی دے گھر سٹ آیا ۔
اگرچہ رنجیت سنگھ اک خدا پرست سکھ سی ، پر اسنوں اک سکھ مت دے سارے اصولاں تے عمل کرن آلا خالصہ سکھ نئیں آکھیا جا سکدا ۔ اوہ اک خالصہ دا اک سپاہی سی تے سیکولر وی سی تے جیون دا لطف وی لیندا سی ، جداں شراب وغیرا پینا ۔ کڑے مذہبی اصول تے قربانی دا جذبہ ، جس نے سکھاں دی اینہاں دی تریخ دے بھیڑے ویلے چ مدد کیتی سی ، اوہ حکمتی نشے چ مدھم ہو گیا سی ۔ خالصہ نے اگوائی دی اہلیت آلا ، دواندیش تے ماہر آگو گوا دتا ، جس نے سکھاں نوں بھوئیں توں چک کے اسمان تے پہنچا دتا سی ۔ اس دے مگروں انگریزاں نے سارے ہندستان تے مل مار لیا ۔ 27 جون 1839ء چ رنجیت سنگھ دے مرن مگروں اک گہرا خلا پیدا ہو گیا ۔
بیرن چارلس انگریز سی پر اوہ لکھدا ہے، اج تیک کسی اک بندے نے ایڈی گھٹ مار دھاڑ کر کے وڈی سلطنت نہیں بنائی۔ کپٹن مورے نیں وی مہاراجے دے حکمرانی ڈھنگ دی تعریفاں کیتاں، ایڈی وڈی سلطنت نوں 50 ورہیاں تیک چلانا خالہ جی دا واڑا نہیں سی۔ ہور تے ہور، سر لیپل گریفن نے وی مہاراجہ بارے اجہی گلاں کیتیاں نیں۔ پنجاب تے قبضہ توں بعد مہاراجے دے شئیواں دا ریکارڈ گریفن ہوراں ہی رکھیا اتے اس دی ترتیب وی لائی۔ لیپل گریفن لکھدا ہے اپنی تمام تر کاروائیوں دے باوجود رنجیت سنگھ نہ تے ظالم حکمران سی اتے نہ ہی خون وگان دا شوقین۔ فتح حاصل کرن یا کسی مقام تے قبضہ کرن تو بعدوں اوہ ویریاں نال پیار نال پیش آندا سی۔ اس دے دربار وچ ہورے کنے ہی شکستاں کھاون والے مہاراجیاں نیں، اس دا ساتھ دین دا اعلان کیتا اتے مہاراجے ہوراں اوہناں نوں جاگیراں دیتاں۔ شکست دین توں بعد ویریاں نوں تھاں مارنا چنگا خیال نہیں کردا سی۔ ایہوں وجہ ہے پئی بہوں ساری مہماں توں بعد شکست کھاون والے سردار تے خان اس دے ساتھی بن جاندے۔ انہاں وچ مسلمان سردار تے خان وی سن تے دوجے وی۔ سیالاں، جیبیاں، ٹوانیاں تے کھرلاں دے نال نال ایس لڑی وچ ملتان دے نواب مظفر خان دا خاندان وی شامل سی۔
سر ہنری لارنس تے مہاراجے دی وڈیائی وچ ایس توں وی اگے ودھ گیا اتے لکھدا ہے، دلی تے کابل وچ شکست کھاون والے خانداناں دی حالتاں بہوں بھیڑیاں ہوندیاں سن پر پنجاب وچ صورت احوال الٹ سی۔ پنجاب وچ مہاراجے توں شکست کھاون والا اک وی خاندان اجہیا نہیں سی جس نوں مہاراجے ہوراں مڑ نوازیا نہ ہوئے۔
مہاراجے ہوری شکست دین توں بعد ویریاں دے سرداراں نال انہاں دے وکیلاں راہیں مذاکرات کریندے سن۔ شکستاں کھان والے نال سمجھوتہ کر کے اس خاندان نوں عزتاں دتیاں جاندیاں سن۔ ایسے طرح مخالف یا حمائیتی سرداراں دے مرن تے مہاراجہ خصوصی نذرانے دی ونڈدا سی۔
مرن والے دے خاندان دی ٹہل سیو اتے جاگیر دینا وی لازم سی۔ مہاراجے دا اپنے ملازماں تے درباریاں نال سلوک کنج دا سی ایس بارے فقیر وحید الدین دس پائی ہے۔ بھائی گر بخش سنگھ دا واقعہ لکھیا ہے جو مہاراجہ دا پرانا ملازم وی سی۔ مرن تو پہلاں گر بخش مہاراجے نوں ملن دا سدا گھلیا۔ سردار آ گیا تے گر وبخش نے زمین تے لکھ لکھ روپےاں دیاں پنج پوٹلیاں رکھیاں سن۔ مہاراجے نوں آکھیا مرن توں پہلاں میں اپنا سب کچھ ونڈنا چاہندا ہاں اتے ونڈ وی اوہ جہیڑی تسی ہمش اپنائی سی۔ فیر اس مہاراجے نوں آکھیا ایہہ 4 پوٹلیاں میرے ترے منڈیاں تے کڑی نوں دے دیو۔ پنجویں پوٹلی لہور دربار لئی ہے۔
1837 مہاراجے دی زندگی دا یاد گاری سال ہے۔ ہورے مہاراجے نوں پتہ سی پئی ہن چل چلاؤ ہے۔ مہاراجہ اپنے پوتے نونہال سنگھ دا ویاہ وڈی دھوم نال رچانا چاہندا سی۔ اس آل دوال دے سب سرداراں نوں وی سدیا۔ کلکتہ براجمان انگریز گورنر جنرل، کمانڈ ان چیف تے آگرے دے انگریز گورنر کول وی سدا گھلیا۔ آگرے دا گورنر اتے گورنر جنرل تے نہ آئے پر انگریزاں دا کمانڈر ان چیف آ گیا۔کیپٹن ویڈ نیں مہاراجہ ہوراں نوں دسیا پئی کمانڈر ان چیف ہنری شادی تے آون گے۔ نرا ملتان دا دیو ان ساون مل سونے دی تاراں دے بنیاں بسترے دی 100 چدراں لے کے آیا۔ ساون مل نے شادی تے 3 لکھ 8 ہزار روپے وی دتے۔ ایہہ رقم آپوں دسدی ہے پئی لہور دربار ہیٹھ سرکاراں کول رقم وی چوکھی ہوندی سی۔ کمانڈر ان چیف اتے اس دے نال آون والیاں لئی لا جواب بندوبست کیتے گئے۔ کنے ہی دناں تیک لہور تے امرتسر دے بازاراں وچ شادی دی رونقاں رہیاں۔ مہاراجے نے قیمتی تحفے دتے۔ ووہٹی تے لاڑے نوں لے کر مہاراجہ ہجوم نا ل سرکار میاں میر ہوراں دے دربار تے حاضری لئی گیا۔ ایتھوں کمانڈر ان چیف نوں لے کے شالیمار باغ آ گیا۔ ایتھے آ کے مہاراجہ کمانڈر ان چیف نوں پچھیا، توں اجہیا باغ کدی ویکھیا ہے۔ اس آکھیا ہاں میں پیرس وچ اجہیا اک باغ ویکھیا سی۔ فیر مہاراجہ پچھیا پئی توں کدی اجہی شادی اٹینڈ کیتی ہے۔ کمانڈر ان چیف آکھیا کدی نہیں۔ کمانڈر ان چیف دسیا پئی جداں ساڈا گورنر جنرل شادی بارے تفصیلاں سنے گا تے اوہ ضرور پچھتائے گا۔ فیر کمانڈر ان چیف نوں فوجی پریڈ وی وکھائی گئی۔ کمانڈر ان چیف ایڈا متاثر ہویا پئی اس نے اپنی کتاب انڈیا وچ 5 سال وچ لکھیا، رنجیت سنگھ اک فیاض تے سمجھدار حکمران سی اتے اوہ انڈیا دے تمام راجیاں وچ بہترین سی۔'

مہاراجہ رنجیت سنگھ دے اسارے گردوارے

گردوارہ ہرمندر صاحب

ہرمندر صاحب چ موجودہ آرائشی کم تے سنگ مرمر دا کم سن 1800ء دے شروع چ کیتا گئیا ۔ سونے تے سنگ مرمر دا کم مہاراجہ رنجیت سنگھ دی معاونت ، دلچسپی تے نگرانی چ کیتا گئیا ۔ رنجیت سنگھ دسویں گرو گرو گوبند سنگھ دی تعلیمات دا بوہت معترف سی ، اس لئی اس نے دسم گرنتھ دی تعلیمات نوں اتانہہ چکیا تے سکھ مت دے دو مقدس ترین گردوارے اسارے ۔ ایہہ گردوارے تخت سری پٹنا صاحب ، گرو گوبند سنگھ دی جمن دی تھاں ، تے تخت سری حضور صاحب ، ناندید مہاراشٹراوہ تھاں جتھے 1708ء چ مریا تے اسدی سمادھی بنی تے اسارے گئے ۔

رنجیت سنگھ دی سلطنت دا جغرافیہ

سکھ سلطنت جسنوں سکھ راج تے سرکار خالصہ جی یاں صرف پنجاب وی آکھیا جاندا سی ، دا پھلاء اج دے چین دیاں سرحداں توں افغانستان تے سندھ تک سی ۔ ایہہ اک پنجابی سلطنت سی ۔ اس علاقے دا ناں پنجاب دو فارسی لفظاں پنج تے آب یعنی پانی نال مل کے بنیا اے ۔ یعنی پنچ پانی یاں پنچ دریاواں دا علاقہ ، جہڑے اس علاقے چ وگدے نیں ۔ ایہہ پنچ دریا دریاۓ سندھ دے معاون دریا دریائے راوی ، دریائے ستلج ، دریائے بیاس ، دریائے چناب تے دریائے جہلم]] نیں ۔ ایہہ علاقہ 3000 سال پہلے وادی سندھ دی رہتل دا گھر سی ۔ پنجاب دی تریخ بوہت پرانی اے تے اسدا ثقافتی ورثہ بوہت امیر اے ۔ پنجاب دے لوکاں پنجابی آکھیا جاندا اے تے اینہاں دی بولی وی پنجابی کہلاندی اے ۔
تھلے دے موجودہ علاقے تریخی سکھ سلطنت دا حصہ سن:۔

• علاقہ پنجاب دا دکھن چ ملتان تک ۔

٭پنجاب ، ہندستان
٭پنجاب ، پاکستان
٭ہریانہ ہندستان چنڈی گڑھ سنے ۔
٭ہماچل پردیش ، ہندستان ۔

• کشمیر 1818ء چ فتح کیتا ، پاکستان / ہندستان /چین ۔

٭جموں ، ہندستان ۔
٭گلگت ، پاکستان (1842ء توں 1846ء چ مل ماریا گیا) ۔

• درہ خیبر ، پاکستان/افغانستان ۔

٭پشاور ، پاکستان
٭صوبہ سرحد تے فاٹا قبائلی علاقے ، پاکستان ۔

• لہندے تبت دے کجھ علاقے (1841ء) ،چین ۔

رنجیت سنگھ دے مگروں

رنجیت سنگھ دی لہور ، پاکستان چ سمادھی

رنجیت سنگھ 1839ء چ 40 سال راج کرن مگروں مریا تے اپنے پچھے مختلف رانیاں چوں ست منڈے چھڈے ۔ اسنوں چتا چ جلا دتا گیا ۔ اسدی آحری رسماں دونہاں ہندو تے سکھ ، پجاری تے مذہبی آگوآں نے ادا کیتیاں ، اسدی رانی ، کانگڑہ دی شہزادی ، راجہ سنسار چند دی دھی ، مہارانی مہتاب دیوی صاحبہ ، ملکہ پنجاب نے رنجیت سنگھ نال ستی ہون نوں ترچیح دتی تے اپنی گود چ رنجیت سنگھ دا سر رکھ کے ستی ہو گئی ، رنجیت سنگھ دیاں کجھ دوجیاں رانیاں وی اس نال ستی ہو گئیاں ۔
رنجیت سنگھ دے مگروں اسدا وڈا پتر کھڑک سنگھ تخت نشین ہویا ، جہڑا اینی وڈی سلطنت د؛ حکمرانی لئی موزوں نئیں سی ۔ کجھ تریخ داناں دا مننا اے کہ جے رنجیت سنگھ دا کوئی دوجا پتر کھڑک سنگھ توں پہلے تخت نشین ہو جاندا ، اوہ سکھ سلطنت نوں بوہتی پائیدار ، آزاد تے طاقتور سلطنت بنا دیندا ۔ پر سلطنت چ غلط حکمرانی تے وارثاں وشکار سیاسی رقابت پاروں ٹٹ پھٹ دی شروعات ہو گئی ۔ شہزادے محلاتی سازشاں تے منصوبہ بند قتلاں چ مارے جان لگے تے اشرافیہ طاقت تے اقتدار دے حصول چ لگی رہی ۔
1845ء چ پہلی انگریز سکھ جنگ چ سکھ سلطنت دی شکست دے مگروں سارے اہم فیصلے برطانوی ایسٹ انڈیا کمپنی کرن لگی ۔ رنجیت سنگھ دی فوج ، انگریزاں نال معاہدے راہیں ، اک برائے ناں فوج چ بدل دتی گئی ۔ اوہ جنہاں نے انگریزاں دے خلاف مزاحمت کیتی ،اوہناں نوں سخت سزاواں دتیاں گیاں تے اینہاں دیاں ساریاں جائداداں وی ضبط کر لیاں گیاں ۔ آخرکار انگریزاں نے رنجیت سنگھ دے سبتوں چھوٹے پتر دلیپ سنگھ نوں 1843ء چ تخت تے بٹھا دتا ، جہڑا اپنے بھائی مہاراجہ شیر سنگھ دی تھاں سکھ سلطنت دا راجہ بنیا ۔ 1849ء چ دوجی انگریز سکھ جنگ دے مگروں سکھ سلطنت دلیپ سنگھ توں کھو کے انگریزاں نے برطانوی راج چ ضم کر لئی ۔ اس دے مگروں انگریز مہاراجہ دلیپ سنگھ نوں 1854ء چ انگلستان لے گئے ، جتھے اسنوں شاہی محل چ رکھیا گئیا ۔ دلیپ سنگھ دی ماں رانی جند کور فرار ہو گئی تے نیپال چلی گئی ، جتھے اسنوں نیپال دے رانا جنگ بہادر نے پناہ دتی ۔

رنجیت سنگھ دے جنرل

رنجیت سنگھ دی فوج قابل جنرلاں تے سپاہیاں تے مشتمل سی ۔ ایہہ سب محتلف علاقےآں ، دیساں تے قوماں نال ت علق رکھدے سن ۔
اینہاں چ:

• ہری سنگھ نلوا
• غوث محمد خان
• دیوان موکھم چند
• جسا سنگھ اہلووالیا تے اسدا پتر فتح سنگھ اہلووالیا
• شیخ الہی بخش
• ویر سنگھ ڈھلوں
• زوراور سنگھ
• مہان سنگھ میرپوری
• شیر سنگھ
• چٹر سنکھ اٹاریوالا
• سوان مل
• سنکت سنگھ سائنی
• بال بھادرا کنور گورکھا جرنیل جہڑا اینگلو گورکھا جنگ (1816ء-1814ء) دے مگروں رنجیت سنگھ دی ملازمت چ آیا ۔

رنجیت سنگھ دے یورپی جرنیلاں چ :

• جین فرانکوس الارڈ
• جین باپٹسٹ وینٹورا - اطالوی (مودینا)
• پاولو ڈی ایویٹیبیل - اطالوی (نیپلز)
• کلاؤڈ آگسٹ کورٹ - فرانسیسی

امریکی جرنیلاں چ:

• جوشیاہ ہرلین - امریکی جنرل بعد چ گجرات دا گورنر بنیا ۔
• الیگزینڈر گارڈنر - امریکی (سکاٹ - آئرش)

مہاراجہ رنجیت سنگھ سکھ سلطنت 1801ء توں 1849ء
شاہی القاب
پیشرو سردار چڑھت سنگھ	سکرچکیہ مسل داسردار 1792–1839	جانشین کوئی نئیں
پیشرو کوئی نئیں	سکھ سلطنت دا مہاراجہ 1801–1839	جانشین مہاراجہ کھڑک سنگھ

ہور ویکھو

• لہور
• سکھ سلطنت
• سکھ

• پنجاب
• پنجاب دی تریخ