کوہنور کویں بنیا برطانوی راج دا نور1

سارے ورودھیاں نوں جاں تاں مار دین اتے جاں پھر کال کوٹھڑیاں وچّ سٹن مگروں نواں قانونی دستاویز (مہاراجہ) دلیپ سنگھ اتے ٹھوسیا گیا۔ لاہور دی سندھی 29 مارچ 1849 نوں سنبھوَ ہوئی۔ بال مہاراجہ پہلاں ہی اپنے راج دے اندر ہوئیاں جنگاں، ماں نالوں جبری وچھوڑے اتے اپنے آلے-دوآلے موجود ودیشیاں اتے اوہناں پنجابی درباریاں دے ہجوم، جو کہ جاں تاں بہت کمزور سن تے جاں بہت بھرشٹ، توں بہت سہمیا ہویا سی۔ اس نوں دسیا گیا کہ اس دستاویز اپر دستخط کرکے اپنا راج، اپنی تقدیر تے اپنا بھوکھ اپنے بریٹیش سہیوگیاں دے حوالے کرن وچّ ہی اس دا بھلا ہے۔ ایہہ سپشٹ کر دتا گیا کہ اس نوں ایہہ سبھ کجھ مننا ہی پویگا۔

اس دستاویز وچّ جو جو منگاں کیتیاں گئیاں، اوہناں دی سوچی وچّ کوہنور سبھ توں سخر اتے سی۔ کوئی وی چارہ نہ بچیا ہون کارن 10 سال دے بچے نے دستاویز اپر دستخط کر دتے اتے اس اندرلیاں ساریاں شرطاں نال سہمتی پرگٹا دتی۔ ایہناں شرطاں وچّ سمجھوتے والی کوئی گلّ ہی نہیں سی۔ ایہہ سن:

1. مان یوگ مہاراجہ دلیپ سنگھ پنجاب دی پربھتا اتے اپنے، اپنے جانشیناں تے اوہناں دے جانشیناں دے سارے حق، ملکیت تے داعوے تیاگدا ہے۔

2. سمچے راج دی ساری جائداد، اوہ جس وی روپ وچّ ہے جاں جتھے کتے وی ہے، مان یوگ ایسٹ انڈیا کمپنی ولوں اس قرضے دی انشک ادائیگی دے روپ وچّ ضبط کر لئی جاوے گی جو لاہور دربار نے بریٹیش سرکار توں لیا سی جاں جو جنگی تاوان دے روپ وچّ ادا کیتا جانا سی۔

3. کوہنور نام دا ہیرا، جو مہاراجہ رنجیت سنگھ نے شاہ شجاع-ال-ملک توں ہتھیایا سی، لاہور دے مہاراجے ولوں انگلینڈ دی ملکہ دے سپرد کر دتا جاویگا۔

4. مہاراجہ دلیپ سنگھ نوں اس دے لئی، اس دے رشتے داراں تے ریاستی سیوکاں لئی مان یوگ ایسٹ انڈیا کمپنی توں پینشن ملیگی جو کہ کمپنی دے چار توں پنج لکھ روپئے سالانہ دے درمیان ہوویگی۔

5. مہامہم دلیپ سنگھ نوں مان-ستکار ملیگا۔ مہاراجہ دلیپ سنگھ بہادر دا خطاب اوہناں کول برقرار رہے گا؛ اتے اپر درج پینشن دا اک حصہ اوہناں نوں تاؤمر ملدا رہے گا بشرطے اوہ بریٹیش سرکار دے وفادار رہن اتے اس جگہ ’تے رہن جو کہ بھارت دا گورنر جنرل اوہناں لئی چنیگا۔

اس سندھی اتے صحیح پاؤن مگروں پنجاب پوری طرحاں بریٹیش علاقہ بن گیا؛ کوہنور بریٹیش جائداد دا حصہ ہو گیا؛ اتے مہاراجہ دلیپ سنگھ برطانوی سردردی بن گیا۔ اجیہا کجھ شیر-اے-پنجاب رنجیت سنگھ دے راج-کال دوران واپرن بارے سوچیا وی نہیں سی جا سکدا اتے ایہہ سبھ کجھ بھارت دے نویں گورنر جنرل (لارڈ ڈلہوزی) دی ‘فولادی’ اچھا-شکتی صدقہ سنبھوَ ہویا۔

35 ورھیاں دے ارل آف ڈلہوزی نوں 1847 وچّ لارڈ ہارڈنگ دی تھاں بھارت دا گورنر جنرل نیوکت کیتا گیا سی۔ اس سمیں اوہ ایہہ عہدہ حاصل کرن والا سبھ توں چھوٹی عمر دا ویکتی سی۔ اوہ لاہور وچّ پہلی انگریز-سکھیز جنگ اتے بھیرووال دی سندھی ہون توں دو سال بعد پہنچیا۔ بھیرووال دی سندھی وچّ دلیپ سنگھ دے بالغ ہون ’تے بریٹیش ادھیکاریاں ولوں لاہور دربار دے کھیتر وچوں ہٹ جان دی ووستھا سی۔ ایہہ ووستھا ڈلہوزی نوں پسند نہیں آئی۔ ملتان دی بغاوت ڈلہوزی دے کارجکال دوران بریٹیش راج لئی اپجی پہلی اصل چنوتی تے ازمائش سی۔ ڈلہوزی نے اس نوں جس ڈھنگ نال سجھیا، اس توں اس نوں ڈھیراں پرشنسا وی ملی تے اونی ہی نقطہ چینی وی۔

کجھ دی رائے وچّ اس نے برطانوی جذبے دا بہترین مظاہرہ کیتا، چنوتی دا کرڑے ہتھیں ٹاکرا کیتا اتے عمل سکدا کمپنی لئی بہت وڈا حکومتی کھیتر ہتھیا لیا۔ کجھ ہورناں لئی اوہ اعلیٰ درجے دا موقع پرست سی۔ اس نے پنجاب وچّ اک مقامی ودروہ نوں جان-بجھّ کے قومی بغاوت وچّ بدلن دتا تاں جو اس بہانے اوہ پنجاب تے اسدی سمچی دولت ہتھیا سکے۔

جدوں ڈلہوزی کول سندھی سرے چڑھن دی خبر پہنچی تاں اس دی خوشی دا کوئی ٹھکانہ نہ رہا۔ اک دوست دے ناں پتر وچّ اس نے لکھیا، ‘‘ہن میں اپنا خرگوش قابو کر لیا ہے۔’’ کوہنور اتے قابض ہونا اس لئی اونا ہی اہم سی جنا کہ پنجاب دا کمپنی دے راج وچّ رلیواں۔ دوست دے ناں پتر وچّ اس نے اپنی خوشی دا اظہار ایہناں شبداں نال کیتا: ‘‘رجینسی کونسل تے مہاراجے نے بریٹیش شکتی اگے جھکن دے فرمان اتے صحیح پا دتی ہے؛ کوہنور ہیرا انگلینڈ دے مہارانی نوں سونپنا سویکار کر لیا ہے؛ لاہور دے قلعے ’تے برطانوی پرچم لہرا رہا ہے اتے پنجاب، اس دا ہر انچ، ہن بھارت وچّ بریٹیش سامراج دا حصہ بن گیا ہے۔’’

اس نے ایہہ پتر پوری چڑھت تے روانی نال مکاؤندیاں اپنیاں کاروائیاں پرتی برطانوی سرکار دے ہنگارے سبندھی پیشینگوئی کیتی :

‘‘جیکر اوہ (سندھی نوں) منظور کردے تے پروانگی دندے ہن تاں اوہناں دی منظوری مکمل تے سپشٹ ہوویگی۔ ایہہ کوئی سادھارن گھٹنا نہیں کہ اوہناں دی سرکار دا اک ادھیکاری 40 لکھ وسنیکاں والا خطہ برطانوی سامراج دا حصہ بناوے، اتے مغل بادشاہاں دی ملکیت رہا اتہاسک ہیرا برطانوی سامراجی شاسک دے تاج لئی حاصل کر لوے۔ میں ایہہ کارنامہ کر دکھایا ہے۔ اس کرکے ایہہ نہ سوچیں کہ میں ایویں ہی کھیوا ہوئی جا رہا ہاں۔’’

کوہنور دی تقدیر دا فیصلہ تاں ہو ہی گیا سی، ہن دلیپ سنگھ دی تقدیر پوری طرحاں ڈلہوزی دے ہتھاں وچّ سی۔ بال مہاراجے نوں کی پتہ کہ جدوں اوہ سندھی اتے دستخط کرن جا رہا سی تاں اس توں پہلاں ہی گورنر جنرل نے اس نوں پنجاب توں دور بھیجن دا فیصلہ کر لیا سی۔ دلیپ سنگھ دی جلاوطنی لئی پھتہگڑھ دے پہاڑی قلعے (اجکلھ اتر پردیش دے پھرخاباد ضلعے دے حصے) دی چون کیتی جا چکی سی جو پنجاب توں چھ سو میل دور سی، اتے نال ہی اسدی پرورش لئی نویں ‘ماپیاں’ دی نامزدگی وی ہو گئی سی۔ ایہہ طے کیتا جا چکا سی کہ اک سکوٹش ڈاکٹر جوہن سپینسر لوگن تے اس دی پتنی لینا، دلیپ سنگھ دی ادوں تک دیکھبھال کردے رہنگے جدوں تک اوہ بالغ نہیں ہو جاندا۔ لارڈ ڈلہوزی نے جویں پیشینگوئی کیتی سی، اس نوں اس دے کارنامیاں لئی انعام-سنمان وی ملیا۔ اس نوں ارل توں مارکئیسّ بنا دتا گیا۔ ایہہ نوابی، برطانوی نظراں وچّ وڈا سنمان سی۔ اس دے یتناں صدقہ ہی کوہنور ہن انگلینڈ پہنچ رہا سی۔ بھارت نوں ایہہ ہیرا ہن کدے وی نصیب نہیں ہووےگا۔ پنجاب نوں اپنا مہاراجہ کدے نہیں ملیگا۔

***