کوہنور کویں بنیا برطانوی راج دا نور2

جوہن لوگن نوں برطانوی حکومت بھارت وچّ اپنے سبھ توں ایماندار تے محنتی بندیاں وچوں اک گندی سی۔ اس اپر انا زیادہ وشواس سی کہ پنجاب اتے قبضے توں بعد لاہور دے توشیکھانی دیاں چابیاں اس نوں سونپ دتیاں گئیاں۔ تجوریاں کھولھ کے لوگن نے سکھ راج دے خزانے دیاں وکھ وکھ وستاں دی پھہرست بنائی۔ اسے پھہرست وچّ کوہنور دے ویروے وی درج سن۔ اپنے چوترفا پئے سونے تے چاندی دے ڈھیراں دے وچّ بیٹھا لوگن خود ہر وستو دا ماپ لیندا، وزن کردا اتے پھر اس دی اندازاً قیمت اپنی پھہرست وچّ درج کردا۔ لاہور دے سہائک کمیشنر، رابرٹ آر. ایڈمز نے اس نوں کم کردیاں دیکھیا تے حیران رہِ گیا کہ اپنے آلے-دوآلے پئی دھن-دولت توں لوگن کنا نرلیپ سی۔ اس نوں رتا وی لوبھ-لالچ نہیں سی کہ اوہ کجھ اپنے لئی چھپا لوے۔

مہاراجہ رنجیت سنگھ دے راج-کال دوران مصر بیلی رام وی اپنیاں ذمہ واریاں اسے ڈھنگ نال نبھاؤندا سی۔ لوگن اپنے کم پرتی انا ایماندار سی کہ اس نے اپنے کجھ ہموتنیاں ولوں خزانے وچوں کجھ مال چکاؤن دی سازش وی ناکام بنا دتی۔ اک شام اوہ دیر تک کم کر رہا سی کہ کجھ بریٹیش فوجی سرنگ بنا کے خزانے والے کمریاں وچّ پہنچ گئے۔ اوہناں نے اک گارڈ نوں بے ہوش کرکے اک کمرے وچلا سامان لٹّ لیا، پر کوہنور اوہناں دے ہتھ نہ آیا کیونکہ اس نوں اک وشیش تجوری وچّ رکھیا ہویا سی جتھے اک گارڈ ہر سمیں تعینات رہندا سی۔ لوگن نے شور سن کے نہ صرف سبھ پاسے چوکسی دے حکم دے دتے سگوں خود اک فوجی ٹکڑی دی اگوائی کردیاں چوراں دی پیڑ نپّ کے اوہناں نوں قابو کر لیا۔ اس مگروں اس نے برطانوی بیرکاں دی پیڑ نپّ کے اوہناں نوں قابو کر لیا۔ اس مگروں اس نے برطانوی بیرکاں اتے پھلاں والیاں کیاریاں دی خود تلاشی لیندیاں چوری ہویا اک-اک سکہ برآمد کر لیا۔

کوہنور دی راکھی تے سنبھال دی ذمہ واری نوں بھاویں جوہن سپینسر لوگن اک وڈا مان سمجھدا سی، پر انترمن توں اس نوں اس کارج توں کوئی تسلی نہیں سی مل رہی۔ اس توں پہلاں کوہنور دی ذمہ واری نال جڑے مصر بیلی رام تے اس دے سہائک مصر مکراج نے اس بیش قیمتی ہیرے نال جڑیاں تراسدیاں تے بدکسمتیاں دا ذکر کئی وار دبی زبان نال کیتا سی۔ مصر مکراج، جو کجھ سماں لوگن دی وی مدد کردا رہا، نے تاں ‘اس ہیرے دی ذمہ واری توں مکت ہون ’تے مانسک تسلی’ وی پرگٹائی سی۔ اس نے لوگن نوں ہیرا سونپدے سمیں کیہا سی، ‘‘ایہہ میرے پریوار دے کئی جیاں لئی گھاتک ثابت ہویا ہے۔ مینوں تاں جاپن لگا سی کہ ایہہ میری وی جان لے لویگا۔’’

نجی طور ’تے لوگن نوں ایہو محسوس ہندا سی کہ کوہنور سبندھی ذمہ واری توں اس نوں چھیتی توں چھیتی مکت کر دتا جاوے۔ ایہہ ہیرا انگلینڈ لجایا جاوے، اتھے سبھ توں اچے بولیکار نوں ویچ دتا جاوے۔ اجیہا کرن نال انگلینڈ نوں جتھے پنجاب نال جڑی جنگ اتے ہویا خرچ پورا کرن لئی لوڑیندی رقم ملن توں علاوہ ہور وی انا کو پیسہ مل جاویگا، ‘جس نال اس دیش (پنجاب) وچّ سدھار لیاؤنا سنبھوَ ہو سکیگا جتھوں ایہہ ہیرا ملیا ہے۔’

جدوں لارڈ ڈلہوزی نے ایہہ سپشٹ کیتا کہ لاہور دے توشیخانے وچوں ملیا ہر سکہ تے ہر گہنہ انگلینڈ بھیجیا جاویگا اتے اک وی دھیلا ستھانک لوکاں اتے خرچ نہیں ہووےگا تاں لوگن نوں بے چینی ہوئی۔ اوہ سچے دلوں عیسائی سی اتے عیسائی متّ نال جڑے دھرمارتھ کارج کرن دی بھاونا تے تیاگ ورگے سنکلپاں کارن اوہ محسوس کردا سی جو کجھ واپر رہا ہے، اوہ صحیح نہیں۔ اس نوں پورا یقین سی کہ ڈلہوزی نوں اجیہا کرن دا کوئی وی قانونی جاں اخلاقی حق نہیں اتے گورنر جنرل دی ایہہ کاروائی اونی ہی غیرکانونی تے غیر-اخلاقی سی جنا دوجی انگریز-سکھیز جنگ آرنبھ کرنی۔

* * *

لوگن نوں اپنے ایہناں خیالات نال جوجھن لئی بہتا سماں ہی نہیں دتا گیا۔ توشیخانے دی ذمہ واری توں علاوہ اس نوں اک نویں ذمہ واری دلیپ سنگھ دی سنبھال کرن دی سونپ دتی گئی۔ ہن اس نے اوہ سارے انتزامات کرنے سن جنہاں راہیں اس ‘نکے منڈے’ دا دل جتیا جا سکے۔

لوگن نے سنکلپ لیا کہ اوہ اس بچے نال پوری دیالتا نال پیش آویگا۔ اس نوں ایہو احساس ستاؤندا رہندا سی کہ اس نردوش بچے نوں ہورناں دے گناہاں دی سزا دتی جا رہی ہے۔ انج، اجیہی سوچ اکلی لوگن دی ہی نہیں سی۔

سر ہینری لارینس، جو لاہور دا ریزیڈینٹ سی اتے جس نوں مجبور کیتا گیا سی کہ اوہ رانی جنداں دیاں جودڑیاں بھریاں چٹھیاں نظر انداز کر دیوے، وی دلیپ سنگھ دے دکھڑیاں توں جانوں سی۔ اوہ پنجاب نوں برطانوی سامراج وچّ رلاؤن دے مڈھ توں ہی خلاف سی اتے چاہندا سی کہ دلیپ سنگھ نوں راج-گدی ’تے برقرار رکھیا جاوے، اتے لاہور دربار تے (ایسٹ انڈیا) کمپنی دے راج درمیان اک لاہیوندا گٹھجوڑ قایم کر دتا جاوے۔ جوہن لوگن دی پتنی لینا لوگن نے بعد وچّ لکھیا، ‘‘گورنر جنرل (ڈلہوزی دے سکھ راج نوں برطانوی سامراج دا حصہ بناؤن) دے فیصلے نے پھراخدل ریزیڈینٹ دے ہردے نوں بڑی ٹھیس پہنچائی اتے نال ہی اس دیاں کئی امیداں تے ایہناں نال جڑے پراجیکٹاں اتے پانی پھیر دتا۔’’

پر بہوتیاں نوں اس فیصلے بارے کوئی وہم-بھرمم نہیں سی۔ برطانوی پریس نے تاں اس ‘قبضے’ اپر خوشیاں منائیاں اتے بال-مہاراجے دلیپ نوں اپنی بدقسمتی لئی ذمہ وار دسیا۔ ‘دلی گزٹ’ اخبار نے لکھیا، ‘‘دنیاں دا سبھ توں وڈا تے سبھ توں قیمتی ہیرا، لاہور دے مہاراجے دی دغیبازی کارن ضبط کیتا گیا ہے اتے ایہہ ہن گوئندگڑھ (گوبندگڑھ) قلعے وچّ برطانوی فوجی سرکھیا ہیٹھ ہے۔’’

دلیپ سنگھ وی اونا ہی ‘برطانوی کھکھریاں’ دے پہرے ہیٹھ سی جنا کوہنور اتے ڈلہوزی نوں اس نال رتا وی ہمدردی نہیں سی۔ اس نے مہاراجے بارے ایہہ لکھیا، ‘‘بڑا چالباز ہے ایہہ منڈا، اک بھشتی دا خون ہے ایہہ، اس بڈھے رنجیت دا نہیں…۔’’ اس بچے نوں انج نندن تے ترسکارن دے یتناں دے باو جود ڈلہوزی نوں دلیپ سنگھ نال سلوک پرتی سوالاں دا ساہمنا کرنا پیا۔ ایہناں سوالاں دا جواب اس نے ترسکار دی بھاونا نال ہی دتا، ‘‘اس دا علاقہ بڑا وڈا ہے، پر اوہ ہے تاں بچہ ہی… مینوں اس ’تے افسوس آؤندا ہے، وچارا بدقسمت منڈا، پر اس قسم دی دیالتا وی بے لوڑی ہے۔’’

ظاہر ہے کہ دلیپ سنگھ اتے کوہنور، دوویں ہی ہن بریٹیش شاسکاں دے رحم ’تے سن۔

* * *

دلیپ سنگھ دی نویں زندگی 6 اپریل 1849 توں شروع ہوئی جدوں اس نوں لاہور وچّ اس دے نویں نگھابان نال ملایا گیا۔ اس پہلی ملاقات ویلے جوہن لوگن، دلیپ سنگھ نالوں ودھ گھبرایا ہویا سی۔ اس نوں اس گلّ ’تے تسلی ہوئی کہ ملاقات اس دیاں امیداں نالوں ودھ خوشگوار رہی۔ اس نے اس بارے لکھیا: ‘‘ایہہ نکا منڈا مینوں مل کے خوش جاپیا۔… اس دا سبھاء چنگا ہے، اوہ ہشیار ہے اتے سنکھا وی ہے۔’’

بعد وچّ اپنی پتنی لینا نوں لکھے ہور پتراں وچّ لوگن نے دلیپ نوں ‘بڑا پیارا’ بچہ دسیا جس دے نین نقش اپنی ماں ورگے سنکھے سن، اکھاں کالیاں تے چمکیلیاں سن۔ دلیپ سنگھ نوں چترکلا تے کتاباں پڑھن دا شوق سی، پر نال ہی فارسی شاعری اتے بازاں دی مدد نال شکار کرن دا وی اوہ پورا شوقین سی۔ ایہہ شوق اس دے شاہی خاندان دا چراغ ہون دا ثبوت سن۔ پر ہورناں بچیاں توں الٹ دلیپ سنگھ کئی وار اچانک خاموش ہو جاندا سی۔ ادوں اس دی اکو اچھا ہندی سی کہ اس نوں اکلیاں چھڈّ دتا جاوے۔ لوگن دا پربھاو سی کہ اجیہے موڈ، کسے اداسی دی تھاں وکھ وکھ معاملیاں بارے خود سوچن دی رچی دا نتیجہ سن۔ دلیپ چھیتی ہی لوگن نال پورا کھلھ گیا، پر دوویں دو وشیاں – رانی جنداں تے کوہنور – بارے آپس وچّ گل بات کرن توں ہمیشاں کتراؤندے رہے۔

دلیپ سنگھ دے گیارھویں جنم دن موقعے لوگن نے اک وڈی تے منورنجک دعوت انتزامن دی یوجنا بنائی۔ اپنا راج-بھاگ کھسن توں بعد ایہہ دلیپ سنگھ دا پہلا جنم دن سی۔ لوگن چاہندا سی کہ اس موقعے اوہ جنے وی بچے بلا سکدا ہووے، بلاوے تاں جو نکے جہے مہاراجے نوں ایہہ نہ محسوس ہووے کہ اوہ ہن تخت تے تاج دا مالک نہیں۔ اس دن نوں یادگاری بناؤن لئی اس نوں دلیپ سنگھ نوں ‘اس دے اپنے ہی خزانے وچوں لکھ روپئے دے ہیرے جواہرات تحفے وجوں بھیٹ کرن’ دی اجازت وی بریٹیش سرکار پاسوں منگ لئی۔ جے دلیپ سنگھ کول اپنا راج-بھاگ ہندا تاں اس جنم دن موقعے اس دی پرجا نے شاندار ہیریاں، جواہرات، جڑاؤ گہنیاں تے ہور نذرانیاں دا ہڑ لیا دینا سی۔ لوگن دی اچھا سی کہ دلیپ سنگھ نوں ایہو پربھاو ملے کہ ہن وی اس نوں اسے طرحاں تحفے مل رہے ہن۔ اس دے نال ہی ایہہ اوسر اس نوں اس دے خزانے دا کجھ حصہ موڑن دا موقع وی بن جانا سی۔

بھاویں لارڈ ڈلہوزی دا اکو ہی ہٹھّ سی کہ دلیپ سنگھ دے سارے ہیرے جواہرات، جنگی تاوان دا حصہ سن، پھر وی ایہہ خزانہ ہے ہی انا زیادہ سی کہ گورنر جنرل کجھ پھراخدلی دکھا سکدا سی۔… لوگن دی گزارش پروان ہو گئی اتے مہاراجے نوں کئی سارے ہیرے-جواہرات بھیٹ کر دتے گئے۔ بھاویں اوہ بناں راج-بھاگ توں مہاراجہ سی، پھر وی اوہ جنم دن موقعے دکھّ پکھوں پورا مہاراجہ جاپیا۔ جے لوگن دا مقصد دلیپ سنگھ دا دھیان اس نال ہوئیاں زیادتیاں توں ہٹاؤنا سی تاں اس مقصد دی پوری طرحاں پورتی نہیں ہو سکی۔ اس نے اپنی پتنی نوں لکھے خط وچّ کیہا، ‘‘دلیپ نے اچانک پچھیا – کوہنور کتھے ہے، پچھلے جنم دن ویلے تاں میں ایہہ بانہہ ’تے پہنیا سی!’’ لوگن نے اس سوال نوں انسنیا کر دتا۔ اوہ کہڑے منہ نال جواب دندا!

دراصل، لوگن کوہنور بارے کسے وی ذکر توں گھبراؤندا سی۔ جس ڈھنگ نال ایہہ بیش قیمتی ہیرا ہتھیایا گیا، اس توں اندرو-اندریں اوہ بہت ناخوش سی۔ اس دند-کتھائی جواہر دا کھسنا ہی دلیپ سنگھ دے پتن دی سبھ توں وڈی ترجمانی سی۔ لوگن نہایت سنویدنشیل سی؛ اوہ اس منڈے نوں اس دا راج-بھاگ کھسن دی نموشی توں دور ہی رکھنا چاہندا سی۔ جنم دن والی دعوت توں کجھ ہفتے بعد اس نوں اک چنگی خبر ملی کہ انگلینڈ دی مہارانی نے کوہنور سویکارن توں نانہہ کر دتی ہے کیونکہ ‘جنہاں حالات وچّ ایہہ ہیرا ہتھیایا گیا ہے، اوہ برطانوی حکومت دا عکس اچا کرن والے نہیں۔’ ایہہ خبر محض افواہ نکلی۔ مہارانی نے اپنے پروارک حلقیاں وچّ دلیپ سنگھ نال ہوئے سلوک اتے ناکھشی پرگٹائی سی، پر کوہنور پروانن وچّ اس نوں کوئی جھجک نہیں سی اتے نہ ہی اس نے لوگن دمپتی ولوں دلیپ سنگھ نوں ‘گود لئے جان’ دی لارڈ ڈلہوزی دی یوجنا وچّ کوئی دخل دتا۔ دلیپ سنگھ نوں اس دی ماں دے حوالے کیتے جان دا تاں سوال ہی نہیں ابھریا۔ ایہناں سارے مہینیاں دوران لارڈ ڈلہوزی نے رانی جنداں دا عکس تار-تار کرن پکھوں کوئی قصر باقی نہیں چھڈی۔ مہارانی وکٹوریا تے ہورناں نوں لکھے پتراں وچّ جنداں نوں اجیہی بدچلن عورت درسایا گیا جو اپنیاں کام-اچھاواں دی پورتی لئی کسے وی حد تک جا سکدی سی۔ اس دی تلنا پراچین رومن بادشاہ کلاڈیئس دی کامخور پتنی میسالینا نال کیتی گئی۔ ایہہ وی سجھایا گیا کہ اوہ اپنی خوبصورتی دی ورتوں مرداں نوں لبھا کے ‘ودروہ کھڑھا کرن لئی کر سکدی ہے۔’

جنداں دا عکس ایہو جہی ‘بدذات’ عورت وجوں ستھاپت کرن مگروں ڈلہوزی نے اس ولوں بچے دے پالن-پوشن لئی اپنائے ڈھنگ-طریقیاں نوں وی اسے روشنی وچّ درسایا۔ اس نے مہارانی نوں لکھیا کہ جنداں بڑے ظالم سبھاء دی عورت سی جہڑی اپنے بچے دی وی مار-کٹّ کیتا کردی سی۔ برطانوی دخل نے تاں ‘اس بچے نوں اجیہی بدسلوکی توں بچا لیا ہے، اتے اسے لئی ایہہ منڈا ہن اپنی ماں دے نیڑے نہیں جانا چاہندا۔’

مہارانی وکٹوریا نے ڈلہوزی دے اس پکھ نوں سویکار کر لیا، پر نال ہی سپشٹ کیتا کہ مہاراجے دی پرگتی تے بھلائی بارے جانکاری اس نوں نیمت طور ’تے ملدی رہے۔ ایہہ ہدایت وی کیتی گئی کہ اس دے پرتیندھ، دلیپ سنگھ نال پوری دیالتا ورتن۔ دلیپ سنگھ دی اس ویلے عمر مہارانی دے اپنے سبھ توں وڈے بیٹے تے ولی عہد، برٹی جنی سی۔ اوہ دلیپ سنگھ نال ورتے بھانے دا درد سمجھدی سی اتے اس نوں گھٹاؤنا لوچدی سی۔

* * *

جدوں رانی جنداں نیپال وچّ جلاوطنی دوران تل تل کرکے مر رہی سی، ادوں فروری 1850 دے مڈھلے دناں وچّ اس دی پرانی راجدھانی، لاہور دے وسنیک ہنجھوآں بھریاں اکھاں نال اپنے آخری مہاراجہ نوں وداعی دین لئی وکھ وکھ گلیاں بازاراں وچّ قطاراں بنھ کے کھڑے سن۔ اوہ اپنے نال مرحوم رنجیت سنگھ دی وراثت وی لجا رہا سی اتے ایہہ کجھ برداشت کرنا بہت سارے پرانے سرداراں دے وسوں باہرا سی۔ اوہ فٹّ فٹّ کے رو رہے سن۔ جوہن لوگن نے دلیپ سنگھ لئی ایہہ سفر اک خوش نما مہم ورگا درساؤن لئی پوری واہ لائی۔ اس نوں دسیا کہ اس دا نواں گھر کئی سو میل دور پھتہگڑھ (ہن یو.پی.) وچّ ہووےگا۔ اس نال وعدہ کیتا گیا کہ اتھے شکار لئی نویں نویں جانور ہودگے، نت کجھ نواں دیکھن، اک ‘نارمل’ پریوار نال رہن دا موقع ملیگا۔

جس پریوار دی لوگن گلّ کر رہا سی، اوہ اس دا اپنا سی۔ اس دی پتنی اتے بچے پھتہگڑھ آ رہے سن۔ ایہہ بچے ہی مہاراجے دے ساتھی ہونے سن۔ کئی ورھیاں تک دلیپ سنگھ غیریقینی تے سہم نال جوجھدا رہا سی۔ ہن لوگن اس لئی گھر ورگی سرکھیا، کھلھ کے ساہ لین لئی پروارک فضا اتے بچے وانگ وچرن لئی لوڑیندا ماحول سنبھوَ بنا رہا سی۔

لوگن دی ایہہ آسوندی جائز وی سی۔ اس دا یقین سی کہ دلیپ سنگھ دے پرانے تے نویں جیون درمیان جنے ودھ میلاں دا فاصلہ ہووےگا، اونا ہی اس بال لئی فائدیمند ہووےگا۔ دراصل، پچھلے کجھ دناں توں دلیپ نال اس دیاں گلامباتاں نے اس نوں دلیپ بارے کوئی وڈا فیصلہ لین دی چاہت پیدا کر دتی سی۔ ایہہ فیصلہ دلیپ نوں بھارت توں ہی دور لجان والا سی۔ لوگن نوں اس گلّ دی خوشی سی کہ مہاراجہ انگلینڈ پرتی آکرشن جتاؤن لگا سی۔ اوہ اکثر ہی اتھوں دے لوکاں، سبھیاچار اتے مہارانی بارے سوال پچھن لگّ پیا سی۔ جے ساڈا ملک کوہنور لئی تھاں بنا سکدا ہے تاں دلیپ سنگھ لئی کیوں نہیں؟ ایہہ سوال لوگن دے من وچّ وار-وار ابھرن لگا سی۔