سمندری رستیاں دی گل کرن دا پواڑا تاں مارے پایا ہے پئی تہاڈی توجہ اس دریائی اتے سمندری تجارت ول وی ہوڻی لوڑیدی ہے جیہڑی ساڈے آپڻی تھاواں وچ ہورے کڈیاں صدیاں توں جاری سی۔ دریائی تے سمندری تجارتاں دا جدوی ساڈے ایتھے ذکر آسی، اس ویلے ضرور اک ناں ساہمڻے آؤندا ہے اتے ایہہ ناں ہے ''لہوری بند''۔ انگلینڈ والیاں آپڻے دیس وچ پچھلے دو سو ورہیاں وچ آؤڻ والیاں دی ٹہل سیوا لئی اک ویب سائٹ Moving here بڻائی ہے۔ ایس تے ''میرپور'' دا احوال لکھدے ہوئے دس پائی ہے پئی میرپور والے پراڻے ویلے وچ کشتیاں بناؤڻ وچ ماہر سن۔ کشتیاں راہیں تجارتاں ہوندیاں سن تے کشتیاں میرپور توں جہلم دریا دے رستے دریائے سندھ اتے فیر سمندر وچ جا نکلدیاں سن۔ جس بندر گاہ ایہہ دریائی تجارتی رستہ سمندراں وچ آ کے فارس تے عدن ول جاندا سی اس دا ناں سی ''لہوری بندر۔''
ایہہ ٹھٹہ دی کول سی اتے ساڈے یار قیصر نذیر دا آکھڻا ہے اس ویلے ٹھٹہ کول سمندر نال رلدیاں پنچ تھاواں سن۔ ترے تھاواں توں سمندر ول جایا جاندا سی اتے دو تھاواں توں سمندر وچوں دریائے سندھ دے رستے اندر آیا جاندا سی۔ ''میراۃ المالک'' والا ترک نیوی کمانڈر وی 16 ویں صدی دے وچکار ایسے رستے توں سمندر راہیں دریائے سندھ ول وڑیا سی۔ لہوری بندر دا ذکر پراڻیاں کتاباں وچ عام ہے۔ سر ہنری مائرایلیٹ ہوراں آپڻی کتاب ''تاریخ ہند جیسا انڈین تاریخ دا ناں دسیاــ''(انگریزی) وچ بہوں سارے تریخ داناں بارے لکھیا ہے جیہناں ''لہوری بندر'' بارے گل کیتی ہے۔
''تریخ طاہری'' دے لکھاری دے حوالے نال اوہ 16 ویں صدی دا وقوعہ لکھدے نیں جدوں پہلاں پرتگلیاں ''لہوری بندر'' تے قبضہ کیتا اتے فیر انگلش آئے اتے اوہناں پرتگلیاں نوں وی ماریا تے لہوری بندر تے ٹھٹہ نوں اگ لا دتی اتے فیر سورت ول چلے گئے۔مصنف موجب Lahori Bander تے ٹھٹہ وچ دو دناں دا پندھ سی۔ بھانویں زمینی رستے آؤ یا فیر پاڻی دے رستے۔ ایہہ بندر گاہ مال دے آؤڻ تے جاڻ لئی ورتی جاندی سی۔ کچھ تریخ داناں ایس بندرگاہ دا ناں جاڻ بجھ کے یاں ہورے قوم پرستی یاں پنجاب دشمڻی وچ بدلن دے جتن وی کیتے پر اوہ 16 ویں، 17 ویں صدیاں دیاں لکھتاں دا کجھ نہیں کر سکدے۔
15 مارچ 2012 دے ڈان اخبار وچ پیرزادہ سلمان نے اک مضمون لکھیا۔ ایہہ مضمون سندھ دے اک گواپے علاقے ''دمریلا'' بارے سی۔ اصل وچ ''موہاتہ پیلس'' دے ٹرسٹیاں اک تقریب رکھی سی جس وچ سندھ دے وڈے چینل KTN اتے سندھ بارے بڻے اندوومنٹ فنڈ ٹرسٹ نے سانجھ کیتی سی۔ پروفیسر Kervran اوہ بی بی ہے جس اوتھے ایس بارے گل بات کیتی۔ ''کیروان'' ہوراں'' لہوری بندر'' دا ذکر وی بطور اک تاریخی تھاں تے کیتا۔ ایسے طرحاں سندھ بارے آرکیالوجیکل سروے آف انڈیا دے شمارے جلد XLVI، امپیریل سیریز، چھاپہ 1929، وچ وی لہور بندر دا ذکر موجود ہے۔ ایہہ تحقیق شمارہ Jstore تے موجود ہے اتے ایس نوں کیمبرج یونیورسٹی پریس چھاپیا ہے۔ حیران نہ ہوڻا، ایہہ بندرگاہ ڈونگھے سمندر دے نال سی اتے گودار دی تھاں ایسے نوں ورتیا جاندا سی۔ پر انگریزاں ایس نوں برباد کر کے کراچی کول نویں بندرگاہ وسائی جتھے سمندر ڈونگھا وی نہیں سی۔ ایہہ دوہرا کم سی اتے ایس بارے جھات پاؤڻی لوڑیدی ہے۔ سندھی قوم پرست ''لہوری بندر'' دا ناں نہ لیڻ پر اوہناں نوں ایہہ جھات پاؤڻی لوڑیدی ہے پئی انگریزاں اخیر کیوں ٹھٹہ نوں مکا کے کراچی کول نویں بندرگاہ اتے شہر بناؤڻ دا فیصلہ 1843 توں بعد کیتا؟ یونیورسٹی آف کیلیفورنیا پریس دے چھپی کتاب ''بحر ہند توں میڈی ٹرینین تیک، گلوبل ٹریڈ نیٹ ورکس آف امریکن مرچنٹ فرام نیو جلفا'' وچ وی ''لہوری بندر'' دی گلی گیتی گئی ہے۔
ایسے طرحاں سٹیفن فریڈرک ڈیل دی کتاب "Indian Merchants and Eurasian Trade 1600-1750" آپڻی تھاں تے بہوں اہم ہے۔ صفحہ 37 تے لکھیاہے پئی اکبر ویلے جدوں سندھ تے قبضہ کیتا تاں اکبر ہوراں ''لہوری بندر'' نوں خالصہ دا حصہ یعنی پادشاہ دی ملکیت قرار دے چھڈیا اتے ہڻ سورت بندرگاہ وانگ لہوری بندر توں وی ڈھیر رقماں خزانے وچ آوڻ لگیاں۔ مصنف خلیج فارس وچ پنجاب ولوں ہوڻ والی وڈی تجارتاں بارے وی دس پا رہیا ہے جہیڑیاں ''لہوری بندر'' راہیں ہوندیاں سن۔
ایہہ ٹھٹہ دی کول سی اتے ساڈے یار قیصر نذیر دا آکھڻا ہے اس ویلے ٹھٹہ کول سمندر نال رلدیاں پنچ تھاواں سن۔ ترے تھاواں توں سمندر ول جایا جاندا سی اتے دو تھاواں توں سمندر وچوں دریائے سندھ دے رستے اندر آیا جاندا سی۔ ''میراۃ المالک'' والا ترک نیوی کمانڈر وی 16 ویں صدی دے وچکار ایسے رستے توں سمندر راہیں دریائے سندھ ول وڑیا سی۔ لہوری بندر دا ذکر پراڻیاں کتاباں وچ عام ہے۔ سر ہنری مائرایلیٹ ہوراں آپڻی کتاب ''تاریخ ہند جیسا انڈین تاریخ دا ناں دسیاــ''(انگریزی) وچ بہوں سارے تریخ داناں بارے لکھیا ہے جیہناں ''لہوری بندر'' بارے گل کیتی ہے۔
''تریخ طاہری'' دے لکھاری دے حوالے نال اوہ 16 ویں صدی دا وقوعہ لکھدے نیں جدوں پہلاں پرتگلیاں ''لہوری بندر'' تے قبضہ کیتا اتے فیر انگلش آئے اتے اوہناں پرتگلیاں نوں وی ماریا تے لہوری بندر تے ٹھٹہ نوں اگ لا دتی اتے فیر سورت ول چلے گئے۔مصنف موجب Lahori Bander تے ٹھٹہ وچ دو دناں دا پندھ سی۔ بھانویں زمینی رستے آؤ یا فیر پاڻی دے رستے۔ ایہہ بندر گاہ مال دے آؤڻ تے جاڻ لئی ورتی جاندی سی۔ کچھ تریخ داناں ایس بندرگاہ دا ناں جاڻ بجھ کے یاں ہورے قوم پرستی یاں پنجاب دشمڻی وچ بدلن دے جتن وی کیتے پر اوہ 16 ویں، 17 ویں صدیاں دیاں لکھتاں دا کجھ نہیں کر سکدے۔
15 مارچ 2012 دے ڈان اخبار وچ پیرزادہ سلمان نے اک مضمون لکھیا۔ ایہہ مضمون سندھ دے اک گواپے علاقے ''دمریلا'' بارے سی۔ اصل وچ ''موہاتہ پیلس'' دے ٹرسٹیاں اک تقریب رکھی سی جس وچ سندھ دے وڈے چینل KTN اتے سندھ بارے بڻے اندوومنٹ فنڈ ٹرسٹ نے سانجھ کیتی سی۔ پروفیسر Kervran اوہ بی بی ہے جس اوتھے ایس بارے گل بات کیتی۔ ''کیروان'' ہوراں'' لہوری بندر'' دا ذکر وی بطور اک تاریخی تھاں تے کیتا۔ ایسے طرحاں سندھ بارے آرکیالوجیکل سروے آف انڈیا دے شمارے جلد XLVI، امپیریل سیریز، چھاپہ 1929، وچ وی لہور بندر دا ذکر موجود ہے۔ ایہہ تحقیق شمارہ Jstore تے موجود ہے اتے ایس نوں کیمبرج یونیورسٹی پریس چھاپیا ہے۔ حیران نہ ہوڻا، ایہہ بندرگاہ ڈونگھے سمندر دے نال سی اتے گودار دی تھاں ایسے نوں ورتیا جاندا سی۔ پر انگریزاں ایس نوں برباد کر کے کراچی کول نویں بندرگاہ وسائی جتھے سمندر ڈونگھا وی نہیں سی۔ ایہہ دوہرا کم سی اتے ایس بارے جھات پاؤڻی لوڑیدی ہے۔ سندھی قوم پرست ''لہوری بندر'' دا ناں نہ لیڻ پر اوہناں نوں ایہہ جھات پاؤڻی لوڑیدی ہے پئی انگریزاں اخیر کیوں ٹھٹہ نوں مکا کے کراچی کول نویں بندرگاہ اتے شہر بناؤڻ دا فیصلہ 1843 توں بعد کیتا؟ یونیورسٹی آف کیلیفورنیا پریس دے چھپی کتاب ''بحر ہند توں میڈی ٹرینین تیک، گلوبل ٹریڈ نیٹ ورکس آف امریکن مرچنٹ فرام نیو جلفا'' وچ وی ''لہوری بندر'' دی گلی گیتی گئی ہے۔
ایسے طرحاں سٹیفن فریڈرک ڈیل دی کتاب "Indian Merchants and Eurasian Trade 1600-1750" آپڻی تھاں تے بہوں اہم ہے۔ صفحہ 37 تے لکھیاہے پئی اکبر ویلے جدوں سندھ تے قبضہ کیتا تاں اکبر ہوراں ''لہوری بندر'' نوں خالصہ دا حصہ یعنی پادشاہ دی ملکیت قرار دے چھڈیا اتے ہڻ سورت بندرگاہ وانگ لہوری بندر توں وی ڈھیر رقماں خزانے وچ آوڻ لگیاں۔ مصنف خلیج فارس وچ پنجاب ولوں ہوڻ والی وڈی تجارتاں بارے وی دس پا رہیا ہے جہیڑیاں ''لہوری بندر'' راہیں ہوندیاں سن۔
کوئی تبصرے نہیں:
ایک تبصرہ شائع کریں