ستلج ارار دیاں سکھ ریاستاں (7)

ستلج ارار دیاں سکھ ریاستاں

راجیاں/سرداراں ورودھ کیتیاں کاروائیاں

ادھر گورنر جنرل ولوں اجیہے اعلان کیتے جا رہے سن، ادھر اسے دن میجر براڈپھٹ نے ایہہ دوش لا کے کہ اس ولوں نابھہ ریاست نوں کھنہ وکھے رسد پجدی کرن سبندھی دتے گئے حکماں دی ڈھکویں پالنا نہیں ہوئی اتے کھنے دے رسد بھنڈار وچ لوڑیندی ماترا وچ راشن نہیں بھیجیا، ریاست دیاں دو ملکھاں دہیڑو اتے املوہ ضبط کرن دا اعلان کر دتا۔ ایجنٹ نے رسالدار شاہمت خاں نوں حکم دتا کہ اس علاقے توں 10 روپئے روزانہ دستک وجوں اگراہے جان اتے اس علاقے نوں خاص علاقہ سمجھ کے اتھوں رسد اکٹھی کیتی جاوے۔ حکم عدولی کرن دی صورتَ وچ اس نوں سخت کاروائی کرن دی چتاونی دتی گئی۔ انہیں دنیں ہی میجر براڈپھٹ نوں سوچنا ملی کہ لاہور دربار دا اک کرندا بھائی رام سنگھ نابھے آ کے نابھے دے راجے دوندر سنگھ نوں ملیا ہے۔ میجر براڈپھٹ نوں اس وچوں بغاوت دی بوء آئی اتے اس نے راجا دوندر سنگھ نوں ترنت آ کے ملن دا حکم کیتا۔ راجا دیوندر سنگھ ولوں اس نوں ملن وچ دیری کیتے جان توں ناراض ہوئے میجر براڈپھٹ نے ریاست نابھہ ولوں راشن دی سپلائی تسلی بخش نہ کرواؤن دا دوش لا کے ریاستی علاقہ ضبط کیتے جان دا پہلا حکم جاری کیتے جان توں دو ہی دن پچھوں نہ کیول لتالے دا علاقہ ضبط کرن دا اعلان کر دتا، سگوں اتھوں دے کاردار کانھا ملّ نوں اپنے کیمپ وچ اپنی نگرانی ہیٹھ رکھن اتے تھانیدار گلاب سنگھ، جو رشتے وچ نابھے دے راجے دوندر سنگھ دا سہرا لگدا سی، نوں اپنے سہائک مسٹر کسٹ نال بتمیزی ورتن دے دوش وچ بندی بنا کے کیمپ وچ ہی رکھن دا حکم دتا۔ مالیرکوٹلے نوں حکم دتا گیا کہ 100 گھوڑسوار بھیج کے لتالے دے علاقے نوں قبضے وچ لے لوے۔
انج ورودھی دھر نال گنڈھ-تپّ کرن دی شنکا وچ رسد نہ سپلائی کرن دے بہانے ایہہ سزا کنی کو جائز سی، اس بارے میجر براڈپھٹ دے مارے جان پچھوں آئے ایجنٹ نے بڑی دلچسپ جانکاری دتی ہے۔ نابھے دے راجے نوں یدھ درمیان سہیوگ نہ دین دے دوش وچ سزا دا نرنا کرن لئی گورنر جنرل دے سکتر ولّ لکھے اپنے پتر نمبر 184 متی 18 ستمبر 1846 وچ اس نے لکھیا، 'لتالے وچ کھادھ پدارتھاں نالوں گڑ دی گھاٹ مسٹر کسٹ دی ناراضگی دا کارن بنی۔ پرنتو جیکر گڑ مہیا کیتے جان دی اچھا ہندی، تاں لتالا اک پنڈ ہون دی تھاں قصبہ ہون کارن اتھوں 10-12 من گڑ مہیا کیتا جانا مشکل نہیں سی۔' میجر براڈپھٹ نے لتالے دے راشن بھنڈار دا جائزا لین واسطے لیفٹینینٹ لیک دی ڈیوٹی لائی سی، اس لئی نویں ایجنٹ ولوں اس معاملے بارے اس دی رپورٹ منگی گئی۔ لیفٹینینٹ لیک نے اپنے اتر وچ لکھیا، 'لتالے دے قصبے وچ وڑن اتے مینوں دو تھاواں وکھائیاں گئیاں۔ اک تھاں چھولے جمع کیتے گئے سن اتے دوجے تھاں آٹا۔ اس مطابق میں اتھے نابھے دے ایجنٹ نوں رسد بھنڈار اتے چھڈیا اتے کیہا کہ راشن لوڑ انوسار ونڈیا جاوے۔ ماترا بارے میں ایہہ نہیں کہہ سکدا کہ ایہہ اس سمیں لتالے اکٹھی ہوئی سینا دی لوڑ واسطے کافی سی پر نابھہ کاردار دے بیان نوں صحیح ٹھہراؤن وچ میں انا کو کہہ سکدا ہاں کہ کیوں جو اوہناں نوں کیول تنّ دن پہلاں راشن اکٹھا کرن دے حکم ملے سن، جس کارن لتالے وچ دی وڈی گنتی وچ لنگھن والی فوج لئی چوکھا راشن اکٹھا کر سکنا اوہناں واسطے مولوں ہی مشکل سی۔'

ستلح ارار دیاں سکھ ریاستاں (6)

ستلح ارار دیاں سکھ ریاستاں (6)

گورنر جنرل ولوں یدھ دا رسمی اعلان کیتے جان توں پہلاں ہی اس دے ایجنٹ میجر براڈپھٹ نے 12 دسمبر دے دن ستلج توں پورب ولّ دے سارے مکھیاں نوں ایہہ 'مراسلا' بھیجیا، 'جس طرحاں ایہہ ہر کسے دی وفاداری اتے دوستی دی پرکھ کیتے جان دے دن ہن اتے جویں کہ برطانوی سرکھیا ادھین آؤن دے دن توں دیسی مکھی اتے ہور سارے نرنتر امن-شاتی دا انند لے رہے ہن، اس لئی اوہ اس سرکار، جہڑی اوہناں دے بھوکھی ہتاں نوں وستھار دیویگی، دی سیوا کرن لئی وچنبدھّ ہن۔ اس سنبندھ وچ وکھائی گئی بے رخی اوہناں دے پکھ اتے اہسانپھراموشی سمجھی جاوے گی۔ تہاڈے موہتمد اتے وکیل نوں رسالے، پیدل اتے ہتھیاربند رجمینٹاں نوں لوڑیندے سازو-سامان، ڈھوآ-ڈھوائی دے سادھناں دے سمیت بناں کسے دیری دے نمنہستاکھری ساہمنے پیش ہون دا حکم دتا گیا ہے۔
تہانوں اپنی فوج نال اپنے کسے یوگ رشتے دار اتے تجربیکار فوجی افسر دی ڈیوٹی لاؤنی چاہیدی ہے۔ گھوڑسواراں دے گھوڑے اتے ہتھیار ودھیا ہون اتے پیدل جوان تجربیکار اتے پھرتیلے ہون۔
تہاڈے موہتمد ساریاں لوڑاں دا وستھار تہانوں دسّ دینگے۔
تہاڈے ذیلداراں نوں تہاڈے راہیں لیوی جمع کرواؤن لئی ہدایت کیتی گئی ہے، اس موقعے اس بارے کوئی وواد نہ کھڑھا کیتا جاوے، اس دا فیصلہ پچھوں کر لیا جاویگا۔' ایہہ حکم نابھے دے راجے نوں وی بھیجیا گیا۔ اس ریاست توں 400 گھوڑسوار، 400 پیدل سینک، 2 توپاں اتے 25 زمبوریاں دی منگ کیتی گئی۔
گورنر جنرل ولوں یدھ دا اعلان
کھنے توں چل کے گورنر جنرل دے لام لشکر نے 12 دسمبر نوں دوراہے نیڑے لشکری خاں دی سراں وچ ڈیرہ کیتا جتھوں گورنر جنرل نے 13 دسمبر 1845 نوں لاہور دربار نال یدھ چھڑن دا اعلان کردیاں دریا ستلج دے پورب-دکھن وچ پیندے خالصہ راج دے علاقے نوں کھوہن بارے ایہہ فرمان جاری کیتا، 'گورنر جنرل، مہاراجہ دلیپ سنگھ دے ستلج دریا دے کھبے اتھوا برطانوی پاسے دے علاقے ضبط کرکے برطانوی راج وچ شامل کرن دا اعلان کردا ہے۔'
اس فرمان وچ انگریزی سرکھیا پراپت دیسی ریاستاں دے مکھیاں اتے سرداراں نوں وی اوہناں نال 1809 وچ ہوئی سندھی دا حوالہ دندیاں سدا دتا گیا کہ 'سانجھے دشمن نوں سزا دین اتے ایہناں ریاستاں وچ امن بنائی رکھن ہت کھلھے دل نال برطانوی سرکار دی مدد کیتی جاوے۔' نال ہی ایہہ تاڑنا وی کیتی گئی کہ 'جہڑے مکھی سرکھیا پردان کرن والی شکتی پرتی بندی ایہہ ذمہ واری نبھاؤن وچ پھرتی اتے نشٹھا وکھاؤنگے، اوہ اپنے ہتاں وچ جھٹپٹ وادھا ہو رہا ویکھنگے اتے جو اس دے الٹ راہ اختیار کرنگے، اوہ برطانوی سرکار دے دشمن گردانے جانگے اتے اس انوسار سزا دے بھاگی ہونگے۔' اس اعلان وچ ستلج دے پوربی کنڈھے توں ارار ولّ خالصہ راج دی پربھوستا ادھین وسدی عامَ جنتا نوں شانتی بنائی رکھن دی صورتَ وچ پورن سرکھیا دین دا بھروسہ دندیاں کیہا گیا سی کہ ہتھیاربند ٹولے، جہڑے اپنیاں گتیودھیاں دا تسلی بخش سپشٹیکرن نہ دے سکنگے، جنتک امن نوں بھنگ کرن دے دوشی منے جانگے۔
انگریزی راج دی سرپرستی حاصل کر چکے انگریزپرست لوکاں دا اک اجیہا ورگ وی سی، جس دی مالکی خالصہ راج دی ادھینگی ہیٹھلے علاقے وچ پیندی سی۔ کمپنی اتے خالصہ راج درمیان لڑائی ہون دے فلسروپ اوہناں نوں مالی نقصان ہونا قدرتی سی۔ اس فرمان وچ گورنر جنرل نے اوہناں نوں بھروسہ دوایا کہ اوہناں دے صحیح-صحیح ادھیکاراں اتے لابھاں نوں پچھاندیاں اوہناں نوں سرکھات رکھیا جاویگا۔ اس دے الٹ برطانوی راج دی رعایا بن چکے پر لاہور دربار دی نوکری کرن کارن اس اعلان دی النگھنا کرن والے ویکتیاں نوں برطانوی سرکار دے دشمن گھوشت کردیاں اوہناں دی ستلج دریا دے پورب ولّ پیندی جائداد ضبط کر لین دی چتاونی دتی گئی سی۔ 

ستلج ارار دیاں سکھ ریاستاں (5)

ستلج ارار دیاں سکھ ریاستاں (5)

انگریز سرکار نوں کسے چھوٹے-موٹے سردار ولوں منمانیاں کرن دی شکایت ملدی تاں نیڑلی وڈی ریاست نوں حکم کیتا جاندا کہ اس آکھڑ خاں سردار نوں سدھے راہ لیاندا جاوے۔ کسے انگریزی علاقے وچ بدئمنی پھیلن دی صورتَ وچ اتھے نیڑلی ریاست نوں آکھ کے پولیس چوکی بٹھا دتی جاندی۔ پر اجیہا استھائی طور 'تے ہی ہندا سی۔ اجیہی لوڑ دا فیصلہ کرن دا ادھیکاری خود گورنر جنرل دا ایجنٹ ہی سی کہ اس نے کسے اک جاں ودھیرے ریاستاں توں کدوں اتے کنی اجیہی مدد منگنی ہے۔
جد 1841 وچ مسٹر جارج کلارک گورنر جنرل دا اتر-پچھمی کھیتر دا ایجنٹ بن کے آیا تاں اس نے ساریاں ریاستاں دے مالی سادھناں دا اندازہ لا کے اوہناں واسطے لازمی کیتا کہ اوہ ہمیشہ واسطے اک نشچت گنتی وچ گھوڑسوار انگریزی سیوا لئی تیار رکھن۔ اس نے اس کھیتر دیاں 5 ریاستاں-پٹیالہ، نابھہ، جیند، ملیرکوٹلا اتے فریدکوٹ نوں ایہہ لوڑ پوری کرن دے یوگ سمجھیا۔ اس نے ایہناں پنجاں ریاستاں نوں 9 ہزار گھوڑسوار انگریز سرکار دی سیوا لئی تیار کرن دا حکم دتا۔ اس وچوں وڈی گنتی ارتھات 4 ہزار گھوڑسوار سینک کیول پٹیالہ ریاست دے ذمےّ لائے گئے۔ ہن اوہ موقع آ گیا سی، جد انگریز سرکار نوں دیسی ریاستاں ولوں سینک سہائتا لین دی لوڑ سی، نال ہی راشن آدی وی پراپت کیتا جانا سی۔ فلسروپ میجر براڈپھٹ نے کیول وڈیاں ریاستاں نوں ہی نہیں، چھوٹیاں-چھوٹیاں ملکھاں دے مالکاں نوں وی انگریزی سینا واسطے راشن اپلبدھ کرواؤن واسطے حکم دتا۔ ایہہ منگ ملکھ دے مالک دے سادھناں نوں آدھار بناؤن دی تھاں کنی آپہدرے ڈھنگ نال کیتی گئی سی، اس دا انومان اس تتھّ توں لایا جا سکدا ہے کہ 41 ملکھ مالکاں، جنہاں توں کئی-کئی ہزار من راشن دین دی منگ کیتی گئی سی، وچوں 12 اجیہے سن، جو اک دانہ بھر وی نہیں سن دے سکے۔ انگریزی سینا نوں مدد دین دے حکم انبالہ توں ہی جاری ہونے شروع ہو گئے۔
انگریزی سینا نے امبالے توں مدکی پجن واسطے کھنہ، سرائ لشکری خاں، لتالا، رائکوٹ، بسیاں وچ دی ہو کے جان دا راہ چنیا۔ ایہہ اک موقع میل سی کہ اس وچوں بہتا علاقہ اوہ سی جو مہاراجہ رنجیت سنگھ نے سمیں-سمیں دریا ستلج دے اس پاسے جتے علاقیاں وچوں راجا نابھہ نوں دتا سی۔ انگریزی سینا دا راہ مکھ طور 'تے نابھہ ریاست دے علاقے وچ دی گزردا ہون کارن انگریزی سینا دی سکھاویں یاترا لئی پربندھ دا ودھیرے بوجھ وی ریاست نابھہ اتے ہی پینا سی اتے پیا وی۔ اس لئی 5 دسمبر 1845 نوں، جد اجے گورنر جنرل امبالے ہی رکیا ہویا سی، ساریاں ریاستاں دے راجیاں سمیت راجا نابھہ نوں حکم دتا گیا کہ گورنر جنرل اپنے لام-لشکر سمیت 10 دسمبر نوں کھنے پہنچیگا، اس لئی گورنر جنرل اتے پچھے-پچھے آ رہی انگریزی سینا دے کھنے وچ رکن دے دناں لئی لوڑیندے راشن پانی دا پربندھ کیتا جاوے۔ نابھہ ریاست دے راجے نوں وی اس دے وکیل راہیں ایہہ حکم بھیجیا گیا۔ بھاویں کھنے دے رسد بھنڈار وچ راشن پجدا کرن واسطے دوجے راجیاں اتے سرداراں نوں وی حکم بھیجیا گیا سی پر کیوں جو اس تھاں توں نابھہ ریاست دا علاقہ گوانڈھ وچ سی، اس لئی ایجنٹ آس رکھدا سی کہ ودھیرے راشن اتے ضرورت دیاں ہور چیزاں کھنہ نیڑلے نابھہ ریاست دے علاقے وچوں آوے۔ گورنر جنرل نے کھنے توں دوراہے نیڑے سرائے لشکری خاں توں ہندیاں ہویاں بنوالا، مغل ماجرہ، مکسودراں، کوڈلی، گھنگس، بٹاہری، لہرا (جو خالصہ راج دا پنڈ سی)، رسولپر، لتالا، آنڈلو، رائکوٹ وچدی بسیاں پجنا سی۔ 10 دسمبر نوں راجا نابھہ دے وکیل لالا کور سین نوں ہدایت کیتی گئی کہ لشکری خاں توں بسیاں تکّ سڑک بنائی جاوے۔

ستلج ارار دیاں سکھ ریاستاں(4)

ستلج ارار دیاں سکھ ریاستاں

بلدی اتے تیل پاؤن دا کم ادوں ہویا جد میجر براڈپھٹ نے اپنی ایجنسی وچ نیوکت خالصہ دربار دے وکیل کرشن چند نوں 2 دسمبر 1845 نوں اپنے کیمپ وچوں نکل جان دا حکم دے دتا۔ انگریز لیکھکاں سر جارج کینپبیلّ، کننگھم آدی ولوں میجر براڈپھٹ بارے لکھیاں لکھتاں توں ایہہ سٹہ نکلدا ہے کہ جیکر اس موقعے گورنر جنرل دے ایجنٹ دی ذمہ واری میجر براڈپھٹ دی تھاں کسے ہور کول ہندی تاں انگریز سکھ یدھ، گھٹو-گھٹو اس موقعے، نہیں سی ہونا۔ اس تتھّ دی پشٹی گیانی گیان سنگھ نے وی ایہناں شبداں وچ کیتی ہے، 'کننگھم جہے نیائیشیل اتہاسکاراں نے لکھیا ہے کہ براڈپھٹ جہے آدمی دا ایجنٹ ہونا ہی لڑائی دا کارن سی، کیونکہ اس نے جو کم وی کیتا دوناں سرکاراں وچ لڑائی ودھاؤن دا کیتا۔'
میجر براڈپھٹ گورنر جنرل ولّ وار-وار اجہیاں رپورٹاں بھیج رہا سی، جنہاں توں خالصہ فوج ولوں انگریزی علاقے اتے حملہ اٹلّ پرتیت ہندا سی۔ کمپنی بہادر دی سرکار نے میجر براڈپھٹّ دیاں رپورٹاں اتے خالصہ دربار وچ چل رہی آپا-دھاپی اتے مار-دھاڑ نوں ویکھدیاں کئی مہینے پہلاں ہی اپنی فوج نوں تیار کرنا شروع کر دتا سی۔ ایہو کارن سی کہ گورنر جنرل لارڈ ہارڈنگ نے جون 1845 وچ ہی سمبھاوی گھٹنا ستھان توں لگبھگ اک ہزار میل دور بنگال وچ ہی بیٹھے رہن دی تھاں گھٹنا ستھان دے نیڑے جان دا فیصلہ کیتا اتے کسے ہنگامی ستھتی وچ کونسل دی صلاحَ لئے بناں فیصلہ کرن دا ادھیکار پراپت کر لیا۔ اوہ دسمبر دے شروع وچ انبالہ پجّ گیا، تاں جو لاہور دربار وچ واپرن والی ہر گھٹنا اتے دربار دی ہر کاروائی نوں نیڑیوں واچ سکے۔ انگریزی سینا نوں وی پنجاب دیاں سرحد دے نیڑے تعینات کردیاں تیار رہن دا حکم کیتا گیا۔ اس نوں ویکھدیاں سکھ سینا وی مورچے سنبھالن لگی۔
انگریزی سینا دی سہائتا لئی دیسی ریاستاں توں منگ
1845 دے انتلے مہینے گورنر جنرل اتے انگریزی فوج دا کمانڈر ان چیف دوویں خالصہ راج دی سرحد دے نیڑے پہنچ چکے سن۔ گورنر جنرل 2 دسمبر نوں امبالے پہنچیا۔ اتھے اتر-دکھنی کھیتر لئی اس دا ایجنٹ میجر براڈپھٹ وی اس نوں آ ملیا۔ ستلج دریا دے دکھن ولّ دے دیسی راجیاں اتے سرداراں نال اپریل، 1809 وچ ہوئی سندھی وچ کسے لڑائی موقعے انگریز سرکار دی مدد کرن دی گلّ تاں لکھی گئی سی پر پچھلے سمیں وچ اجیہا کوئی اوسر نہیں سی آیا۔ انج انگریز سرکار اکثر ہی ریاستاں پاسوں سینک مدد لے لیندی سی۔ انگریزی علاقے وچ لگن والے میلیاں سمیں امن-امان بنائی رکھن لئی نیڑلی ریاست توں سپاہی منگ لئے جاندے سن۔ 

ستلج ارار دیاں سکھ ریاستاں(3)

ستلج ارار دیاں سکھ ریاستاں

مہاراجہ رنجیت سنگھ دے راج دی حدبندی بیان کردیاں اکثر ہی ایہہ آکھیا/لکھیا جاندا ہے کہ دریا ستلج لاہور دربار اتے انگریزی راج درمیان پورب-دکھن ولّ دی سیما بناؤندا سی پر اپروکت ویروے توں سپشٹ ہو جاندا ہے کہ دریا ستلج توں پورب-دکھن ولّ پیندے سکھ وسوں دے علاقے مالوے دا وڈا حصہ مہاراجہ رنجیت سنگھ دی مالکی ادھین سی۔ پنجاب دے نقشے اتے نظر ماریئے تاں پتہ لگیگا کہ دریا ستلج دا پہاڑ توں میدانی علاقے وچ آؤن سار اس دے کھبے پاسے مہاراجہ رنجیت سنگھ دی ادھینگی والا علاقہ دریا دے نال-نال چلدا ہویا لدھیانے توں ہیٹھاں آ کے مالوے دے اندر ولّ دور تکّ چلا جاندا ہے۔ ایہہ ٹھیک ہے کہ ایہہ علاقہ کھیترپھل دی درشٹی پکھوں رنجیت سنگھ دی سلطنت وچ شامل کلّ کھیتر دا نگونا بھاگ ہی سی پر ایہہ مالوے وچ براڑ بنس دی ریاست فریدکوٹ نالوں کئی گنا ودھ سی اتے پھولکیا ریاستاں نابھہ اتے جیند دے مقابلے اوہناں نالوں کجھ ہی گھٹّ ہووےگا۔
1809 وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دے پرتیندھ مسٹر سی. ٹی. میٹکاپھ اتے راجا رنجیت سنگھ درمیان ہوئی سندھی دی مد نمبر دو وچ اس علاقے دے حوالے نال لکھیا گیا سی، 'راجا کدے وی دریا ستلج دے دکھن ولّ اپنے جاں اپنے ماتحتاں دے ادھین علاقے وچ علاقے دیاں اندرونی لوڑاں پوریاں کرن واسطے لوڑیندے سینکاں دی گنتی توں زیادہ سینک نہیں رکھیگا، نہ ہی ادھرلے اپنے گوانڈھی مکھیاں دے حقاں جاں مالکیاں نوں دبائیگا۔'
اپروکت تتھّ عامَ بن چکی دھارنا کہ دریا ستلج انگریز اتے رنجیت سنگھ دے راج نوں وکھو-وکھو کردا سی، نوں غلط سدھ کردے ہن۔ اس گلّ دا ذکر کرنا اس لئی ضروری سی، کیونکہ ایہہ ہی علاقہ سی، جس ولّ لاہور دربار دی آ رہی سینک ٹکڑی نوں روکن توں وواد ودھیا سی۔
انگریز سکھ یدھ توں پہلاں
گورنر جنرل ولوں خالصہ دربار دے سر اتے لدھیانے بٹھایا ایجنٹ میجر براڈپھٹ جانبجھّ کے اجہیاں کاروائیاں کر رہا سی، جنہاں توں بھڑک کے خالصہ فوج لڑائی دے راہ پوے۔ اس دا مت سی کہ انگریز سرکار جویں ستلج توں پورب دکھن ولّ دے راجیاں اتے سرداراں دی سرپرست ہون کارن اوہناں دے راج پربندھ وچ دکھلئندازی کر سکدی ہے، ایوں ہی ستلج توں اس پاسے ستھت خالصہ راج دے علاقے بارے وی اس نوں اجیہا ادھیکار پراپت ہے۔ ایہو کارن سی کہ جد دسمبر 1844 وچ خالصہ فوج دی اک ٹکڑی نے اپنے علاقے کوٹکپورا جان واسطے دریا ستلج پار کیتا تاں اس نے دھکے نال اس ٹکڑی نوں واپس مڑن لئی مجبور کر دتا۔ اس گھٹنا دے نتیجے وجوں خالصہ فوج دے من وچ انگریز سرکار پرتی کڑتن دی بھاونا پیدا ہوئی۔ اس پچھوں کجھ ہور ایسیاں گھٹناواں واپریاں جو اس بھاونا نوں ہور پربل کرن دا کارن بنیاں۔ راجا سچیت سنگھ دے وارثاں نے اپنا خزانہ چوری-چھپے لاہور توں لیا کے فروزپور، جس تھاں نوں انگریز نے چھاؤنی بنایا ہویا سی، چھپا لیا۔ خالصہ دربار نوں پتہ لگا تاں اس نے انگریزاں توں ایہہ سمپتی واپس منگی پر انگریزاں نے اجیہا کرن توں نانہہ کر دتی۔
مہاراجہ رنجیت سنگھ ولوں اپنے جرنیل دھنا سنگھ موڑ نوں مالوے وچ اس دا جدی-پشتی موڑ دا علاقہ دتا ہویا سی، جو نابھے دے راجے نے دھنا سنگھ دے وارثاں پاسوں کھوہ لیا۔ انگریز سرکار نے ایہہ علاقہ واپس دواؤن بارے لاہور دربار دی بینتی اسویکار کردیاں راجا نابھہ نوں اس دا مالک منّ لیا۔ 1845 وچ اک وار پھر جد گورنر جنرل دے ایجنٹ میجر براڈپھٹ نے خالصہ فوج دے دریا ستلج توں پورب ولّ آؤن اتے اعتراز کیتا تاں سپشٹ ہو گیا کہ لڑائی ہو کے ہی رہیگی۔ 

ستلج ارار دیاں سکھ ریاستاں(2)

ستلج ارار دیاں سکھ ریاستاں

اس سندھی دیاں شرطاں انوسار رنجیت سنگھ نوں ستلج-جمنا دوآبے وچ نویاں مہماں لے کے جان توں روک دتا گیا، پر پہلاں جتے اتے اس دے ادھیکار وچ چلے آ رہے علاقیاں نوں لاہور سرکار دا بھاگ منّ لیا گیا۔ اس سمیں ستلج دریا توں پورب-دکھن ولّ رنجیت سنگھ دی پربھوستا ادھین پروان کیتے گئے علاقیاں دا ویروا اس پرکار ہے :
1. ساہنیوال : لدھیانے دے انگریز ایجنٹ پاس لاہور دربار ولوں نیوکت ایجنٹ لالا رام دیال دی مالکی۔ 2. بھرتگڑھ، بہلولپر، چمیلگڑھ اتے لابانگڑھ : جماندار خوش حال سنگھ دی مالکی 3. پھتہگڑھ اتے گھنگرانا : مالک پولا سنگھ اتے ٹکا سنگھ 4. دھرمکوٹ : حاکم رائے دے ادھین 5. چوہڑ چکّ : سوڈھی جواہر سنگھ دی مالکی 6. محلاں : س: سدا سنگھ دی جاگیر 7. سہولی : س: دھنا سنگھ ملوئی دی جاگیر 8. نورپور : س: مان سنگھ ککڑ دی جاگیر 9. سوہالا اتے ٹوڈرپر : س: میگھ سنگھ ککڑ اتے جماندار پیر بخش دی جاگیر 10. موتیوالا : س: دیا سنگھ، چمن سنگھ اتے سردار سنگھ دی جاگیر 11. تلونڈی سیداں اتے ڈھلواں 12. بٹر : سوڈھی جوگا سنگھ دی جاگیر 13. رسولپر : دیوان رنگی داس دی جاگیر 14. ایتیانا : بھائی رام سنگھ دی جاگیر 15. زیرا : سر بلند خاں دی جاگیر 16. ملوال : یوسف خان دی جاگیر 17. ممدوٹ اتے باہمنیوالا : کتبدین خاں دی جاگیر 18. کھائی، وزیرپر اتے مرید کے : س: دھرم سنگھ دی جاگیر 19. ماڑی : س: فتح سنگھ سرہالی والے دی جاگیر 20. کاؤنکے : س: دھرم سنگھ اٹاری والے دی جاگیر 21. جھنڈیانا : س: جوند سنگھ دی جاگیر 22. راجیانا : بھائی ہری سنگھ اتے کروڑا سنگھ نوں دان وچ سونپیا 24. تگل : بھائی موہر سنگھ نوں دان وچ سونپیا
جہڑے علاقے سدھے طور اتے مہاراجہ رنجیت سنگھ دی ادھینگی منے گئے، اوہناں دا ویروا ایوں ہے :
1. بہک بودلاں، 2. کوٹکپورا، 3. مکتسر، 4. بھگتا، 5. امرالا، 6. سنگھاں والا، 7. ماکھووال۔
اس توں بناں کجھ ہور علاقے وی سن جہڑے مہاراجہ رنجیت سنگھ نے وبھنّ راجیاں اتے سرداراں وچ ونڈ دتے سن اتے جنہاں علاقیاں نوں اوہ لاہور دربار دا حصہ مندا سی، پر انگریز اس گلّ نال سہمت نہیں سن۔ ایہناں علاقیاں اتے اوہناں اتے قابض راجیاں/سرداراں دا ویروا اس پرکار سی :
1. پتوکی، بدھنی، ہمتپرے دا علاقہ جو مہاراجہ رنجیت سنگھ دی سسّ مائی سدا کور دے قبضے وچ سی۔ 2. تہاڑا، کوٹ عیسیٰ خاں، سدرخان، بسی، نرائنگڑھ، کھواسپرا علاقہ جس دا قبضہ مہاراجہ رنجیت سنگھ ولوں راجا فتح سنگھ آہلووالیا نوں دتا گیا سی۔ 3. ماچھیواڑا : سوڈھی فوجدار سنگھ دی جاگیر 4. چمکور : سوڈھی اتم سنگھ دی جاگیر 5. کلال ماجرہ : س: ہمت سنگھ جلھیوالا دی مالکی 6. گورو ہرسہائ : سوڈھی گلاب سنگھ دی مالکی 7. آنندپور : سوڈھی اچلا سنگھ، سوڈھی ترلوک سنگھ، سوڈھی رام سنگھ اتے سوڈھی چیت سنگھ دی جاگیر 8. سیالبا : س: دیوا سنگھ دوابیا دی مالکی 9. فروزپور : س: دھنا سنگھ دی ودھوا لچھمن کور دی مالکی
دوواں سرکاراں درمیان ڈھیر ساری خط وکتابت اپرنت ہوئے فیصلیاں انوسار پہلے ستّ علاقے تاں مہاراجہ رنجیت سنگھ دی مالکی والے منّ لئے گئے پر پچھلے دوواں علاقیاں بارے سہمتی نہ بن سکی۔
ہور تاں ہور، جد 3 نومبر 1834 نوں جیند دے راجے سنگت سنگھ دے اؤلادہین مر جان کارن گدی دا کوئی وارث نہ رہا تاں گدی کس نوں سونپی جاوے؟ ایہہ نرنا انگریز ادھیکاریاں دے ہتھ سی۔ جد اوہناں جیند دے پوربلے راجے گجپت سنگھ دی اولاد وچوں دوجی مونہیں دے سروپ سنگھ نوں گدی دین دا فیصلہ کیتا تاں نال ہی ایہہ فیصلہ سنا دتا کہ سروپ سنگھ نوں کیول اوہ علاقہ دینا منیا گیا جو راجا گجپت سنگھ دے ادھیکار ہیٹھ سی۔ باقی علاقے وچوں جتھے بہتا علاقہ انگریزی علاقے وچ شامل کر لیا گیا، اتھے رنجیت سنگھ ولوں ستلج توں اس پاسے کیتے دھاویاں دوران دبے علاقیاں وچوں جیند نوں دتے پنڈ رنجیت سنگھ نوں واپس کرن دا فیصلہ ہویا۔ اس فیصلے انوسار رنجیت سنگھ نوں ہلوارا، تلونڈی، ادھی مدکی اتے ادھا گیاسپرا دتا گیا۔ ایہہ چارے پنڈ دریا ستلج توں پورب دکھن ولّ وسے ہوئے سن۔

ستلج ارار دیاں سکھ ریاستاں(1)

ستلج ارار دیاں سکھ ریاستاں

انگریز ادھیکاریاں نے پہلے سکھ-انگریز یدھ لئی بہانہ لاہور دربار دی فوج ولوں ستلج دریا دے پورب ولّ اس علاقے وچ آؤن نوں بنایا، جس نوں مہاراجہ رنجیت سنگھ نال 1809 ای: وچ سندھی وچ خود انگریز سرکار خالصہ دربار دی مالکی ادھین علاقہ منّ چکی سی۔ اس لئی سانوں پہلاں اس علاقے دی نشاندیہی کر لینی چاہیدی ہے۔
مہاراجہ رنجیت سنگھ نے دریا ستلج توں پورب ولّ جتاں دا سلسلہ 1806 ای: وچ شروع کیتا۔ دلدی ناں دا اک پنڈ نابھہ ریاست دے صدر مقام نابھہ توں کجھ ہی میلاں دی وتھّ اتے سی، پر ریاست پٹیالہ دا راجا صاحب سنگھ وی اس پنڈ اتے اپنی مالکی دسدا سی۔ ایوں ایہہ پنڈ دوواں ریاستاں درمیان نرنتر جھگڑے دا کارن بنیا ہویا سی۔ نابھے دا راجا جسونت سنگھ اپنے ورودھی نالوں گھٹّ شکتی دا مالک سی، اس لئی اس نے جیند ریاست دے مالک راجا بھاگ سنگھ دی صلاحَ نال رنجیت سنگھ نوں اپنی سہائتا لئی بلایا۔ اس سمیں رنجیت سنگھ پھلور دے گھاٹ نوں پار کرکے مالوے وچ داخل ہویا اتے لدھیانہ، جگراؤں، رائیکوٹ اتے مالیرکوٹلا ہندا ہویا پٹیالے پہنچیا اتے کھنہ، پائل ہندا ہویا واپس پرتیا۔ اس موقعے راہ وچ پیندے کئی علاقے رنجیت سنگھ نے اپنے ادھین کر لئے اتے کجھ سرداراں نے اس دی ادھینگی پروان کیتی۔
اگلے ہی سال اک وار پھر رنجیت سنگھ ہریکے پتن توں دریا ستلج پار کرکے مالوے وچ آیا۔ اس وار اس نوں پٹیالے دی رانی آس کور نے سدا دتا سی، کیونکہ اوہ اپنے پتی، پٹیالے دے راجے صاحب سنگھ نال رہندی ان بن نوں رنجیت سنگھ دے پربھاو نال ختم کرواؤنا چاہندی سی۔ رنجیت سنگھ نے ہریکے پتن توں دریا ستلج پار کیتا اتے زیرا، دھرمکوٹ، بدھنی آدی ہندا ہویا پٹیالے پہنچیا۔ اوہ پٹیالے دے راجے اتے رانی درمیان صلح کروا کے تھانیسر، بوڑیاں، انبالہ لنگھ کے نرائنگڑھ دے قلعے اتے حملہ آور ہویا۔ اس قلعے نوں جتن اپرنت اوہ منیماجرا، کھرڑ، کھمانوں آدی وچ دی لنگھدیاں روپڑ دے ستھان توں دریا ستلج پار کرکے اپنے علاقے وچ پہنچیا۔ نرائنگڑھ دے گھیرے دوران رنجیت سنگھ دا اک ساتھی تارہ سنگھ گیبا، جو کہ ڈلیوالیا مثل دا سردار سی، ماریا گیا۔ اس مثل دا صدر-مقام راہوں وکھے سی۔ واپسی سمیں رنجیت سنگھ نے ڈلیوالیا دے علاقے اتے قبضہ کر لیا، جس نال اس مثل دا دریا ستلج توں پورب-دکھن وچ موگے دا علاقہ وی رنجیت سنگھ دے ادھین آ گیا۔
مہاراجہ رنجیت سنگھ دے پچھلے دو سالاں دوران ستلج دریا دے پورب دکھن ولّ آ کے بہت سارے علاقیاں نوں اپنے قبضے وچ کر لین اتے انیکاں جاگیرداراں نوں اپنی این منوا لین دی کاروائی نے پھولکیا ریاستاں اتے وڈے سکھ سرداراں نوں اپنی ہونی بارے چنتا وچ پا دتا۔ اوہناں نے رنجیت سنگھ دی ادھینگی توں بچن دا اکو-اک راہ دلی وچ چھاؤنی پا چکی ایسٹ انڈیا کمپنی دے انگریز ادھیکاریاں دی سرپرستی حاصل کرن وچ ویکھیا اتے اس منورتھ لئی سمپرک قایم کرن دے یتن کیتے۔ کمپنی وی چاہندی سی کہ دریا ستلج اتے دریا جمنا وچکارلا دوابا مہاراجہ رنجیت سنگھ دے پربھاو توں مکت رہے۔ رنجیت سنگھ کمپنی دی اس سوچ توں بھلیبھانت جانو سی۔ اوہ جاندا سی کہ جے اس نے سمچی سکھ قوم دا مہاراجہ بننا ہے تاں اس توں پہلاں کہ کمپنی مالوے دے سکھ علاقے ولّ اس دے ودھن اتے روک لاوے، اس نوں مالوے دا ودھ توں ودھ علاقہ اپنے ادھین کر لینا چاہیدا ہے۔ اس سوچ نوں عمل وچ لیاؤن لئی اوہ اک وار پھر 1808 ای: وچ ہریکے پتن توں دریا ستلج پار کرکے مالوے وچ داخل ہویا اتے مالوے دے دکھنی بھاگ دے چوخے علاقے نوں قبضے وچ لے کے واپس پرتیا۔ اس علاقے وچ اس دے دیوان موہکم چند ولوں مارچ 1808 وچ جتے پتو کی، بدھنی علاقے دے 15 پنڈ وی شامل سن۔
مہاراجہ رنجیت سنگھ نے ایہناں تناں اوسراں سمیں جتے علاقیاں وچوں بہت سارے علاقے اپنے مددگاراں وچکار ونڈ دتے۔ ونڈے گئے علاقیاں دا ویروا اس پرکار ہے :
لدھیانہ، سرہند، کوٹ، جگراؤں، بسیاں اتے گھنگرانا علاقے دے 90 پنڈ راجا جیند نوں سونپے گئے۔
کوٹ، بسیاں، جگراؤں اتے گھنگرانا علاقے دے 38 پنڈ راجا نابھہ دے حوالے کیتے گئے۔
بدووال اتے جگراؤں علاقے دے 32 پنڈ گردتّ سنگھ لاڈوا نوں دتے گئے۔
داکھا، کوٹ، بسیاں، جگراؤں اتے تلونڈی علاقے دے 106 پنڈ س: فتح سنگھ آہولوالیا، راجا کپورتھلہ نوں دتے گئے۔
بدھنی دا علاقہ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اپنی سسّ سدا کور دے حوالے کیتا۔
اس توں بناں مکتسر ولّ دا بہت سارا علاقہ سدھا مہاراجہ رنجیت سنگھ دے ادھین جاں اس دی ادھینگی ہیٹھ آئے چھوٹے جاگیرداراں دے قبضے وچ رہا۔
مہاراجہ رنجیت سنگھ ولوں دریا ستلج دے پورب دکھن ولّ ایہہ ملاں مارے جان توں چنتاتر ہوئے ریاستاں دے راجے اتے ہور سرداراں نے ایسٹ انڈیا کمپنی دی شرن وچ جان دا فیصلہ کیتا۔ ایسٹ انڈیا کمپنی دے پرتیندھ وجوں مسٹر میٹکاپھ اتے ستلج دریا دے دکھن ولّ مالوا اتے سرہند علاقے دے مکھیاں درمیان 5 اپریل، 1809 نوں ہوئی سندھی سبندھی 3 مئی، 1809 نوں جاری کیتے گئے اطلاع نامے وچ درج دھارا 4 اؤں سی : 'جدوں وی عامَ جنتک بھلائی دے منورتھ ہت برطانوی سینا دا ایہناں مکھیاں دے علاقے وچوں دی گزرنا لازمی پرتیت ہووےگا، تاں ہر مکھی اپنے علاقے اندر برطانوی سینا دی سہائتا کریگا اتے اس نوں اناج اتے ہور ضرورتاں، جو منگیاں جان، اپنی پورن سمرتھا انوسار پردان کریگا۔' اس سمیں ستلج دریا دے دکھن ولّ مالوا اتے سرہند علاقے دے انگریز دی سرپرستی حاصل کر چکے مکھیاں وچ پٹیالہ، نابھہ، جیند، مالیرکوٹلا اتے فریدکوٹ دے راجیاں توں بناں کئی چھوٹے سردار وی شامل سن۔
ایسٹ انڈیا کمپنی نے مہاراجہ رنجیت سنگھ نال مترتا دی سندھی کرن لئی مسٹر میٹکاف نوں اپنا دوت بنا کے بھیجیا۔ کئی مہینے نرنتر چلے وچار-وٹاندرے اپرنت دوواں دھراں وچ 25 اپریل 1809 ای: نوں امرتسر دے ستھان اتے اک سندھی اتے دستخط کیتے گئے۔

انگریز پنجاب تے قبضہ کیوں کیتا؟(3)

سمندری رستیاں دی گل کرن دا پواڑا تاں مارے پایا ہے پئی تہاڈی توجہ اس دریائی اتے سمندری تجارت ول وی ہوڻی لوڑیدی ہے جیہڑی ساڈے آپڻی تھاواں وچ ہورے کڈیاں صدیاں توں جاری سی۔ دریائی تے سمندری تجارتاں دا جدوی ساڈے ایتھے ذکر آسی، اس ویلے ضرور اک ناں ساہمڻے آؤندا ہے اتے ایہہ ناں ہے ''لہوری بند''۔ انگلینڈ والیاں آپڻے دیس وچ پچھلے دو سو ورہیاں وچ آؤڻ والیاں دی ٹہل سیوا لئی اک ویب سائٹ Moving here بڻائی ہے۔ ایس تے ''میرپور'' دا احوال لکھدے ہوئے دس پائی ہے پئی میرپور والے پراڻے ویلے وچ کشتیاں بناؤڻ وچ ماہر سن۔ کشتیاں راہیں تجارتاں ہوندیاں سن تے کشتیاں میرپور توں جہلم دریا دے رستے دریائے سندھ اتے فیر سمندر وچ جا نکلدیاں سن۔ جس بندر گاہ ایہہ دریائی تجارتی رستہ سمندراں وچ آ کے فارس تے عدن ول جاندا سی اس دا ناں سی ''لہوری بندر۔''

ایہہ ٹھٹہ دی کول سی اتے ساڈے یار قیصر نذیر دا آکھڻا ہے اس ویلے ٹھٹہ کول سمندر نال رلدیاں پنچ تھاواں سن۔ ترے تھاواں توں سمندر ول جایا جاندا سی اتے دو تھاواں توں سمندر وچوں دریائے سندھ دے رستے اندر آیا جاندا سی۔ ''میراۃ المالک'' والا ترک نیوی کمانڈر وی 16 ویں صدی دے وچکار ایسے رستے توں سمندر راہیں دریائے سندھ ول وڑیا سی۔ لہوری بندر دا ذکر پراڻیاں کتاباں وچ عام ہے۔ سر ہنری مائرایلیٹ ہوراں آپڻی کتاب ''تاریخ ہند جیسا انڈین تاریخ دا ناں دسیاــ''(انگریزی) وچ بہوں سارے تریخ داناں بارے لکھیا ہے جیہناں ''لہوری بندر'' بارے گل کیتی ہے۔

''تریخ طاہری'' دے لکھاری دے حوالے نال اوہ 16 ویں صدی دا وقوعہ لکھدے نیں جدوں پہلاں پرتگلیاں ''لہوری بندر'' تے قبضہ کیتا اتے فیر انگلش آئے اتے اوہناں پرتگلیاں نوں وی ماریا تے لہوری بندر تے ٹھٹہ نوں اگ لا دتی اتے فیر سورت ول چلے گئے۔مصنف موجب Lahori Bander تے ٹھٹہ وچ دو دناں دا پندھ سی۔ بھانویں زمینی رستے آؤ یا فیر پاڻی دے رستے۔ ایہہ بندر گاہ مال دے آؤڻ تے جاڻ لئی ورتی جاندی سی۔ کچھ تریخ داناں ایس بندرگاہ دا ناں جاڻ بجھ کے یاں ہورے قوم پرستی یاں پنجاب دشمڻی وچ بدلن دے جتن وی کیتے پر اوہ 16 ویں، 17 ویں صدیاں دیاں لکھتاں دا کجھ نہیں کر سکدے۔

15 مارچ 2012 دے ڈان اخبار وچ پیرزادہ سلمان نے اک مضمون لکھیا۔ ایہہ مضمون سندھ دے اک گواپے علاقے ''دمریلا'' بارے سی۔ اصل وچ ''موہاتہ پیلس'' دے ٹرسٹیاں اک تقریب رکھی سی جس وچ سندھ دے وڈے چینل KTN اتے سندھ بارے بڻے اندوومنٹ فنڈ ٹرسٹ نے سانجھ کیتی سی۔ پروفیسر Kervran اوہ بی بی ہے جس اوتھے ایس بارے گل بات کیتی۔ ''کیروان'' ہوراں'' لہوری بندر'' دا ذکر وی بطور اک تاریخی تھاں تے کیتا۔ ایسے طرحاں سندھ بارے آرکیالوجیکل سروے آف انڈیا دے شمارے جلد XLVI، امپیریل سیریز، چھاپہ 1929، وچ وی لہور بندر دا ذکر موجود ہے۔ ایہہ تحقیق شمارہ Jstore تے موجود ہے اتے ایس نوں کیمبرج یونیورسٹی پریس چھاپیا ہے۔ حیران نہ ہوڻا، ایہہ بندرگاہ ڈونگھے سمندر دے نال سی اتے گودار دی تھاں ایسے نوں ورتیا جاندا سی۔ پر انگریزاں ایس نوں برباد کر کے کراچی کول نویں بندرگاہ وسائی جتھے سمندر ڈونگھا وی نہیں سی۔ ایہہ دوہرا کم سی اتے ایس بارے جھات پاؤڻی لوڑیدی ہے۔ سندھی قوم پرست ''لہوری بندر'' دا ناں نہ لیڻ پر اوہناں نوں ایہہ جھات پاؤڻی لوڑیدی ہے پئی انگریزاں اخیر کیوں ٹھٹہ نوں مکا کے کراچی کول نویں بندرگاہ اتے شہر بناؤڻ دا فیصلہ 1843 توں بعد کیتا؟ یونیورسٹی آف کیلیفورنیا پریس دے چھپی کتاب ''بحر ہند توں میڈی ٹرینین تیک، گلوبل ٹریڈ نیٹ ورکس آف امریکن مرچنٹ فرام نیو جلفا'' وچ وی ''لہوری بندر'' دی گلی گیتی گئی ہے۔

ایسے طرحاں سٹیفن فریڈرک ڈیل دی کتاب "Indian Merchants and Eurasian Trade 1600-1750" آپڻی تھاں تے بہوں اہم ہے۔ صفحہ 37 تے لکھیاہے پئی اکبر ویلے جدوں سندھ تے قبضہ کیتا تاں اکبر ہوراں ''لہوری بندر'' نوں خالصہ دا حصہ یعنی پادشاہ دی ملکیت قرار دے چھڈیا اتے ہڻ سورت بندرگاہ وانگ لہوری بندر توں وی ڈھیر رقماں خزانے وچ آوڻ لگیاں۔ مصنف خلیج فارس وچ پنجاب ولوں ہوڻ والی وڈی تجارتاں بارے وی دس پا رہیا ہے جہیڑیاں ''لہوری بندر'' راہیں ہوندیاں سن۔

انگریز پنجاب تے قبضہ کیوں کیتا؟(2)

تواریخ نوں پڑھن وچ اک وڈا بھلیکھا ہور پایا گیا ہے پئی انگریز یعنی انگلینڈ والیاں جو کچھ وی کیتا اس نوں یورپ دیاں ساریاں قوماں تے پا دتا جائے۔ جے تسیں ذرا غور کرسو تاں لگ پتہ جاندا ہے پئی اٹلی والے ہور گل کریندے نیں اتے جرمنی والے ہور، روسی تے وکھری گل کریندے ہی نیں پر ڈچاں دی یورپی تریخ بارے کہاڻی ہور ہے۔ تے جے تسیں عثمانیاں اتے ترکاں دی گل کرو تے یورپی تریخ ہور دی ہور نظر آؤڻ لگدی ہے۔
انگلینڈ والیاں آل دوال دی تریخ نوں رلا ملا کے ''یورپی برتریاں'' دی اجہی داستان بڻائی جس دا ہیرو ''انگلش'' ہی سی۔ افلاطون، ارسطو توں تریخی تسلسل شروع کیتا جہیڑا میگنا کارٹا تے صنعتی انقلاباں توں ہوندا ہویا سلطنت برطانیہ یعنی گریٹ بریٹن Great Britain تے مکدا ہے۔ دنیا نوں قومی ریاستاں وچ ونڈڻ لئی ایس تھیسس نوں خاص رنگ وچ رنگیا گیا ہے۔ پر اقبال ہوراں نیں آپڻے الٰہ آبادی خطبے وچ ایس تھیسس دی بھرویں نکھیدی کیتی ہے۔ ایہہ تھیسس 20 ویں صدی وچ کھل کے ساہمڻے لیاندا گیا اتے ''ویل ڈیورانڈ'' ورگے ایس نوں پھیلاؤڻ وچ پیش پیش سن۔ انگریزاں دیاں کرتوتاں پاروں ساریاں یورپی قوماں نوں رگڑا لاؤڻا اک وڈی غلطی ہے۔ ایہہ غلطان اکثر دانشور کریندے نیں۔
جے تسیں 17 ویں اتے 18 ویں صدیاں دی تواریخ تے جھات پاؤ تاں تہانوں لگ پتہ جا سی پئی ایہہ یورپی طاقتاں کنج کتے وانگ ہک دوجے نال لڑ دیاں سن۔ ایہہ لڑائیاں نیک مقصداں لئی نہیں ہوندیاں سن اتے سمندری رستیاں تے قبضیاں دا ہی پھڈا سی۔ بڑے بڑے سمندری ڈاکو یعنی قزاق اس زمانے وچ ہوندے سن اتے اوہ یورپی ملکاں نال وگدے سمندراں وچ وی دندنادے پھردے سن اتے ہند، فارس، افریقہ تے عرب دے نال وگدے سمندراں تے وی اوہناں دا راج سی۔ انگلینڈ والیاں اک پاسے یورپی طاقتاں نال لڑائیاں تے سمجھوتے کیتے تے دوجے پاسے سمندری ڈاکواں نال۔ جہیڑے سمندری ڈاکو ایہہ گل نہ سمجھ سکے پئی ہڻ سمندراں تے قبضیاں لئی وڈے ڈاکو آ گئے نیں اوہ وچارے پھڑ ہو گئے یا مارے گئے۔ پر ہینری ایوری (Henry Every) جہے سمندری ڈاکواں نوں سمجھ آ گئی تاں مارے اوس نیں انگلینڈ دی پادشاہی نال یاری لا لئی اتے اوہ فیر ''سمندری ڈاکواں دا پادشاہ'' وی بڻ گیا۔ پچھلے دناں ''میگراہل'' پبلشر ولوں امریکہ توں چھپی کتاب "King of Pirates" وچ ایس دی کہاڻی چھپی ہے۔ 17 ویں صدی دے اخیر اتے تے 18 ویں صدی دے پہلے ترے دہاکیاں وچ ''ہنری'' ہوراں انگلینڈ دی پادشاہی نوں تگڑا کرن لئی کنج باقی سمندری ڈاکواں نوں نکرے لایا اوہ بڑی کہاڻی ہے۔ ایس ویلے تہانوں ہنری دا 1695 دا قصہ سڻاؤندے آں۔ آپوں لگ پتہ ویسی پئی 18 ویں صدی دی انگلش سرکار آپڻی جمہوریت نوں تگڑے کرن لئی کنج سمندری ڈاکواں نال کنج دی سانجھ رکھے ہوئے سی۔
1695 وچ اورنگزیب دی سرکار سی کہ جس نیں سورت بندرتوں عدن دی بندرگاہاں تیک آؤڻ جاڻ لئی سمندری جہازاں دا بیڑہ بڻایا سی۔ ایہہ نکے وڈے 25 سمندری جہاز سن اتے ایس دا ناں ''گنج شاہی'' سی۔ ایس وچ بہوں سارا سامان ہی نہیں جاندا سی سگوں لوکاں نوں حج وغیرہ لئی وی لیجایا جاندا سی۔ ایہہ گل پک رکھو پئی نہر سویز رستہ بڻن توں پہلاں (ایہہ نہر 1869 وچ بڻی سی) عدن توں مصر، شام تیک اک وڈا زمینی تجارتی رستہ سی اتے ایس تے بہوں تجارتاں ہوندیاں سن۔ ایہہ تجارتی زمینی رستہ دو سمندراں نوں ملاؤندا سی۔ عدن تے یمن دی بادشاہیاں نوں اجہے رستیاں نال بہوں فیدے ہوندے سن تاں مارے اوہ عرباں نوں اجڈ ہی آکھدے سن۔ ایس زمینی تجارتی رستہ دے راہ وچ مکہ آؤندا سی اتے پاڻی دا چشمہ ہوڻ پاروں ایس چشمے تیک اپڑ کے دو پاسے دے تاجر وغیرہ ٹھہر جاندے سن اتے ایتھے مال دا تبادلہ وی ہوندا سی۔ ایہہ سب اسلام آؤڻ توں پہلاں دیاں گلاں نیں۔ منڈیاں، درگاہواں، عبادتی تھاواں، تجارتی رستے تے فوج، پلس سب وڈا کردار ادا کردے سن۔ اورنگ زیب گنج شاہی دے راہیں سورت توں عدن اتے اگے مال دی آوا جاوی شروع کیتی ہوئی سی۔
گنج شاہی 1695 وچ اک وڈے سمندری ڈاکے دی شکار ہوئی اتے ایہہ ڈاکہ مارن والا ایڈا امیر تھی گیا پئی ایس نوں بعد وچ ''سمندری ڈاکواں دا سردار'' آکھیا جاڻ لگیا۔ ایہہ ڈاکہ اس زمانے وچ لکھاں پاؤنڈاں دا سی اتے اج موجب کھرباں دا۔ ہینری ہوراں نوں ایس ڈاکے توں بعد انگلینڈ دی پریوی کونسل نیں ہزاراں پاؤنڈ دا انعام وی دتا اتے بعد وچ ایسٹ انڈیا کمپنی نیں ایس ڈاکو نوں وکھرا انعام دتا۔ ایہہ گل یاد رہوئے پئی سلطنت برطانیہ یعنی Great Britain ہلے نہیں بڻیا سی تے انگلینڈ والیاں دی آپڻی پریوی کونسل ہوندی سی۔ G.B تے 1701 وچ بڻی سی پر ایس وچ وڈا کردار انگلینڈ دا ہی سی۔ ہینری دا وقوعہ تہانوں تاں مارے دسیا ہے پئی تہانوں لگ پتہ جائے کہ اس دور وچ تے سمندری رستیاں دی لڑائیاں ہی زیادہ اہم سن۔ ایہہ دبئی جس نوں اج جدید تجارتاں دا مرکز بڻایا گیاہے ایس دی اک ریاست ''راس الخیمہ'' سمندری ڈاکواں دا ڈیرہ سی جتھے سمندری ڈاکو رل مل بیٹھ کے لٹیا مال ونڈدے سن۔ ایس سب جاڻکاری تاں مارے لوڑیدی ہے پئی ایس توں تہانوں تواریخ دے اصل الار دا چیتا ہو جا سی۔ 14 ویں تے 15 ویں صدیاں وچ سمندریاں رستیاں دی سیاست دی کھوج لاؤڻ لئی ترک نیوی کمانڈر سید علی رئیس دی کتاب ''میراۃ المالک'' نوں پڑھنا اہم ہے جہیڑا سمندر توں دریائے سندھ ول آیا سی۔ ایہہ کتاب انگریزی وچ Travels of an admiral دے ناں توں میں 1990 دے دہاکے وچ مڑ چھاپی سی۔ ساڈی تواریخ نوں کجھ تے انگریزاں کراہے پایا ہے تے کجھ قوم پرستیاں وچ رجھے خیالاں نیں۔ اپنی تواریخ نوں جانڻ لئی سانوں انڈین قوم پرستاں تے انگریزاں دی کتاباں توں وکھرا ہو کے ہور کتاباں وی ویکھڻیاں چاہیدیاں نیں۔ جے تسیں فرانسیسی، روسی، چینی، جاپانی، فارسی تے جرمن حوالے ویکھو تاں گل ہور دی ہور تے چوڑ دی چوڑ ہو جاندی ہے۔ پنجاب دی تواریخ نوں سدھے کرن لئی ایہہ گل دسڻی لوڑیدی سی۔

انگریز پنجاب تے قبضہ کیوں کیتا؟(1)

انگریز اخیر کیوں پنجاب تے قبضہ کرنا چاہوندا سی؟ جے ایس دا نکھیڑا ہو جائے تے تہانوں ایس سوال دے جواب راہیں بہوں سارے ہور سوالاں دا جواب آپوں مل ویسی۔ ایہہ گل پہلی لڑی وچ ہو چکی ہے پئی انگریز سمندری رستیاں تے قبضے کرن لئی پرتگالیاں، فرانسیسیاں، ڈچاں وغیرہ نال لڑدا رہیا سی۔ ہند پنجاب ول آؤڻ دا وڈا سبب ساڈی سمندری پٹی دی اہمیت سی۔
اک پاسے سورت سی تے دوجے پاسے لہوری بندر۔ لہوری بندر بارے کسے اگلی لڑی وچ جھات پاواں گا کیونجے لہوری بندر دے تذکریاں توں ایہہ وی جاڻ پاؤ گے پئی جس دریائی تجارت نال لہوری بندر اتے دوجیاں پورٹاں جڑیاں سن اوہناں دا کشمیر، پنجاب اتے سندھ، سرحد نال کیہہ تعلق سی۔ ایہہ دریائی تجارتاں کنج مکیاں ایس بارے وی جھات پاواں گے۔پر ایس ویلے ایہہ گل سمجھ لو پئی تجارتی کوٹھیاں لیڻ والے انگریز 18 ویں صدی دے دوجے ادھ وچ یعنی 1750 توں مار کٹائیاں کریندے اگے ودھ رہے سن۔
1764 توں 1803 تیکر انگریز ہنیری وانگ نرے 37 ورہیاں وچ بنگال، گجرات کاٹھیاوار، مہاراشٹر، بہار، یو پی نوں تھلے لا چکیا سی اتے دلی دا بادشاہ 1803 توں پنشن وصول کرن لگ پیا سی۔ چیتے رہوے پئی 1803 وچ جہیڑا مغل دلی دے تخت تے بیٹھا سی 1857ء والا بادشاہ ظفر اس دا پوتا سی۔ ایہہ خاندان ترے پیڑیاں توں انگریزاں دی پنشن لے رہیا سی۔ ایس پنشن زدہ نوں آخری مغل بادشاہ آکھڻا اک مکر ہے اتے ساڈے بہوں سارے تریخ دان ایس مکر نوں جاری رکھدے نیں۔
خیر 1803 تیک انگریز اگے ودھدا رہیا پر اس دیاں تیزیاں ستلج پار آ کے رک گئیاں۔ انگریز دے کول کیہڑا ایجنڈا سی؟ اوہ ایس پاسے کیوں آیا سی؟ انڈین قوم پرستاں ایس بارے اک کہاڻی بڻائی ہوئی ہے پر اوہ کہاڻی پنجاب تے قبضے ویلے ہی غلط ثابت تھی گئی سی۔ اوہ وچارے آپڻی قوم پرستیاں وچ آکھدے سن پئی انڈیا سونے دی چڑیا سی تے انگریز ایس دا سونا یعنی کپاہ، مصالحے وغیرہ چراوڻ لئی آیا سی۔ ایہہ کہانی ایڈی سادہ ہے پئی ایس تے رویا وی نہیں جا سکدا۔ اجہی کہاڻیاں تے خود انگریزی راج نوں وی بڑیاں چنگیاں لگدیا سن تاں مارے اوہناں وی سانوں کراہے پاوڻ لئی اجہی قوم پرستیاں وچ رجھیاں کہاڻیاں نوں پکا کرن دے جتن کیتے۔
کپاہ وغیرہ تے اضافی شیواں سن پر انگریز دے ایتھے آؤڻ دا وڈا مطلب کجھ ہور سی۔ ایہہ گل پہلے دس دتی گئی ہے پئی انگریز ہند پنجاب ول ہی نہیں آیا سی سگوں ساڈے ول منہ کرن تو پہلاں عرباں تے افریقیاں دی اوہناں تھاواں تے قابض ہویا سی جہیڑیاں سمندروں نیڑے سن۔ 16 ویں صدی تک دنیا دی وڈی تجارت زمینی رستیاں توں ہی ہوندی سی۔ کجھ زمینی تجارتی رستیاں نوں زمینی تجارتاں وچ وڈا مقام حاصل سی۔ ایہناں وچ سلک روٹ یعنی ریشمی رستہ شامل ہے اتے ''سلک روٹ'' دی اہمیت نوں سبھ پردھان منیندے سن۔ سلک روٹ دے کجھ سدھے رستے سن پر ایس دیاں بہوں ساریاں ٹہاڻیاں وی سن۔
جے تسیں کجھ دیر پہلاں چھپڻ والی کتاب ''سلک روٹ دی پادشاہتاں'' پڑھو تاں گل سمجھ آ جاندی اے۔ کجھ ٹہاڻیاں مڈل ایسٹ ول جاندیاں سن تے کچھ وسطی ایشیا ول۔ پر وڈی ٹہاڻی اوہی سی جہیڑی چین توں پنجاب ول آؤندی اتے فیر واہ خاں راہیں تاجکستان توں ترکی تیک جاندی سی۔ انج اک پاسے یورپ دا راہ کھل جاندا سی تے دوجے پاسے اٹلا نٹک تے رومی سمندر ول وی راہ کھل جاندے سن۔ چیتے رہوئے، ہلے دو سمندراں نوں ملاوڻ والی نہر سویز نہیں بڻی سی تے ایہہ زمینی رستہ کارویہار تے بھاری سی۔ کیونجے ایہدے رستے تے ریشم تے کپڑے دی تجارتاں وی وڈی گڻتری وچ ہوندیا سن تاں مارے ہورے ایس دا ناں ''ریشمی رستہ'' پئے گیا۔
چین توں کشمیر، پنجاب اتے یورپ تک ایہہ رستہ سوداگراں نوں وارا کھاندا سی۔ مطلب ایس دا یہہ ہے پئی سلک روٹ دی ایس ٹہاڻی تے وسطی ایشیا، چین، ہند پنجاب، ایران، مڈل ایسٹ یورپ اک مک ہو جاندے سن۔ وچلی گل ایہہ سی پئی ایس رستے تے تجارتاں کرن لئی ایہناں پادشاہیاں نال مک مکا کرنا لوڑی دا سی۔ وگرنہ مال دے لٹڻ دیاں ضمانتاں نہ سن۔ایہہ زمینی رستہ جتھوں جتھوں لنگدا سی اتھے وڈی پادشاہتاں ہی نہیں سن سگوں وڈے مذہب وی ساہمڻے آئے۔ پارسی مت، بدھ مت، عیسائیت اتے اسلام دے وادھے وچ سلک روٹ دا کردار سی اتے بلخ بخارا ورگے وڈے شہراں نوں وی سلک روٹ ہی دا آسرا تگڑا کردا سی۔
ہڻ تسیں ذرا بلخ بارے سوچو۔ بلخ اوہ ریاست سی جہیڑی مجوسیاں یعنی پارسیاں دا مرکز سی۔ ایس دا واہ خاں رستے نال فاصلہ بہوں تھوڑا سی۔ بلخ نیں اسلام آوڻ توں پہلاں پارسی مت نوں ہی نہیں وادھا دتا بلکہ فارسی نوں وی پھیلایا سی۔ایہہ سبق بہوں پراڻا ہے پئی جے مذہب، زبان تے قوم پرستیاں اک مک ہو جاوڻ تے بڑی تگڑی طاقتاں بندیاں نیں۔ فارسی دا جہیڑا لہجہ بلخیاں اپنایا اوہ فارسی زبان دی اک تگڑی ٹہاڻی بڻی اتے وسط ایشیا تے ہند پنجاب وچ بولڻ لکھڻ والی فارسی تے ایس ٹہاڻی دا اثر بہوں سی۔ بلخ دا پنجاب، کشمیر تے وی قبضہ رہیا اتے ایران تے وی۔ ایس سب بارے گل کرن دا مطلب ایہہ ہے پئی زمینی رستیاں نال تجارتاں دا اپڻا اک سلسلہ سی۔ ( جاری جے)