جمعرات، 22 فروری، 2018
احمد شاہ ابدالی
پنجاب دے اتہاس اتے، اپنے حملیاں کارن، ڈونگھی چھاپ چھڈن والے افغان شہنشاہ احمد شاہ ابدالی دا 23 اکتوبر، 1772 دے دن قندھار وکھے انتقال ہو گیا۔ اس دی قبر اتے افغانیاں ''شاہِ درانی، جس دیاں جتاں نال دشمناں دے کنّ بولے ہو جاندے۔" اکریا۔
احمد شاہ ('ابدالی' اس دی الّ سی) متعلق دسیا جاندا اے کہ اوہ زمان خاں ناں دے غریب پٹھان دا پتر سی۔ نادر شاہ دی فوج وچ معمولی سپاہی وجوں بھرتی ہویا اتے ترقی کردا کردا فوج دا جرنیل بن گیا اتے نادر شاہ نوں قتل کرکے ایران دا بادشاہ بنیا پر پھلار وچ گیاں جانکاری ملدی اے کہ اوہ سدوزئی گھرانے وچوں سی۔ اس دا پیؤ زمان خاں ایران وچ ہندی گڑبڑ اتے راج پلٹیاں توں تنگ آ کے ملتان آ وسیا سی۔ ایتھے ہی احمد شاہ دا جم ہویا۔ نادرشاہ بادشاہ بنیاں تاں ایہہ پروار مڑ اپنے جدی شہر صوبہ ہرات وچ جا وسیا۔ زمان خاں نوں سرکاری نوکری وچ لے لیا گیا اتے اس دے دوویں پتر نادر شاہ دی نظری چڑھ گئے۔ احمد شاہ ابدالی نوں نادر دیاں فوجاں دا جرنیل بنایا گیا اتے اس دا وڈا بھائی ذوالفقار خاں ہرات دا صوبیدار تعینات ہویا۔ نادر شاہ دے بھارت اتے حملے (جنوری، 1739) ویلے احمد شاہ ابدالی جرنیل وجوں فوج وچ شامل سی۔
نادر شاہ 9 جون، 1747 دے دن قتل ہو گیا تاں ابدالی اقتدار جدوجہد وچ شامل ہو گیا۔ اس نے افغانستان نوں اپنے قبضے وچ لے لیا اتے ''شاہِ درانی" دا لقب اختیار کرکے افغانستان دا حاکم بن گیا۔ اس دا ایران نالوں ناطہ ٹٹ گیا۔
ابدالی افغانستان وچ اپنی حکومت نوں پیریں کھڑا کرکے ادھ دسمبر، 1747 نوں بھارت تے حملہ کرن لئی پشاور توں تر پیا۔
اس نے ایہہ حملہ کیوں کیتا؟
اس دا تتکالی کارن پنجاب (لاہور) دے صوبیدار شاہ نواز دا سدا دسیا جاندا اے۔ شاہ نواز نے مغل شہنشاہ دی مرضی توں الٹ لاہور اتے اپنے ہی بھرا یاہیا خاں نوں ہرا کے قبضہ کر لیا سی اتے اپنی گدی نوں پکا کرن لئی اس ابدالی نوں اپنی مدد دا یقین دواؤندیاں بھارت اتے حملہ کرن دا سدا دتا پر وکھ وکھ اتہاسکاراں نے اس دے وکھ وکھ کارن گنے ہن۔ ابدالی دا وچار سی کہ باہر دے حملے اتے جتاں اس دی گھر وچ طاقت مضبوط کرن وچ سہائی ہونگیاں۔ دوجا، اس دی فوج دی گنتی اینی ودھ گئی سی کہ حملے ہی اس دا خرچ کڈھ سکدے سن۔ اوہ افغانیاں دے لالچی سبھاء توں جانو سی۔ اس توں علاوہ افغان فوج وچ انوحکمرانی لیاؤن وچ وی حملہ آور ہونا معاون بندا سی۔ ہن تک افغان فوجاں لٹیریاں دی اک بھیڑ سی۔ مہماں اتے جان نال اوہناں دا فوجی مریادا وچ بجھّ جانا سبھاوک سی۔ سبھ توں ودھ ابدالی جد نادر شاہ نال ہندوستان آیا سی تاں اس نے مغل سامراج دی کمزوری، شہنشاہ دی بزدلی، وزیراں دا اویسلاپن، اہل کاراں دی لاپرواہی اتے تھاں تھاں بغاوت دے چنہ ویکھے سن۔
قندھار، کابل، اتے پشاور تے قبضے پچھوں اوہ پنجاب ول ودھیا۔ اس اندر اپنی حکومت دا پھلار اتے خزانے دی حصول دیاں بھاوناواں سن۔ ابدالی اٹک پہنچ کے اپنا سفیر لاہور بھیجیا پر ہن تک شاہ زمان دا دلی دربار نال سمجھوتہ ہو گیا سی۔ اس نے نہ صرف ابدالی لئی بے ادبی والے شبد ورتے بلکہ سفیر دے منہ سڑدا سکہ پا کے اس نوں مار دتا۔ ابدالی نوں سبھ توں پہلی لڑھائی لاہور دے صوبیدار شاہ زمان نال ہی لڑنی پئی۔ شاہ زمان افغاناں دا مقابلہ نہ کر سکیا اتے دلی بھجّ گیا۔ ابدالی لاہور تے قبضہ کرکے اک مہینہ ایتھے رکیا اتے پھیر اپنا صوبیدار تعینات کرکے دلی ول ودھیا۔
دو مارچ (1748) نوں اوہ سرہند جا پجا۔ ایتھوں تھوڑی دور مانوپور وکھے اس دا مقابلہ مغل فوجاں نال ہویا۔ میر منوں دی اگوائی ہیٹھ دلی دربار دیاں فوجاں نے ابدالی نوں ہرا دتا۔ ہن اوہ واہو داہی لاہور دے رستے افغانستان ول مڑیا۔ ہن اس نوں چھاپاماری کردے سکھ جتھیاں دی یدھپالیسی دا ساہمنا کرنا پیا۔ لگبھگ 60 سکھ کھاڑکو جتھیاں ابدالی دا پچھا سندھ دریا تک کیتا۔ ابدالی دی رسد لٹی گئی، گھوڑے کھواے گئے۔ لاہور وچ کئی دناں تک اپھرا تپھری رہی۔ اس دا وی سنگھاں لابھ اٹھایا۔ ابدالی دا اینا نقصان مانوپر دی ہار نال نہیں ہویا سی، جنھاں سنگھاں نے کر دتا۔ اس نوں اوہ کدی بھلا نہیں۔
میر منوں دے صوبیدار بنن نال پنجاب دے حالات بدلے۔ ابدالی دے حملے ہون دی امید کردیاں میر نے سنگھاں نال سمجھوتہ کر لیا۔ امرتسر وچ جاگیر دے دتی گئی تا کہ سنگھاں نوں لٹّ مار دی لوڑ نہ راے۔ ایہہ سمجھوتہ چار سال تک چلیا۔ اس دوران سنگھاں نے دل خالصہ بنا لیا، مسلاں وچ اپنے آپ نوں جتھیبند کر لیا۔
ابدالی نے دوسرا حملہ دسمبر، 1748 وچ کیتا۔ میر منوں نے اپنے آپ نوں کمزور مندیاں ابدالی دیاں شرطاں منّ لئیاں۔ اس نوں چار محال (گجرات، پسرور، سیالکوٹ اتے اورنگ آباد) دا معاملہ دینا منّ لیا۔ ابدالی ایتھوں ہی واپس ہو گیا۔ سکھاں نال اس دا ساہمنا نہیں ہویا۔
ابدالی دے تیسرے حملے (دسمبر، 1751) وچ میر منوں دی دررفتار ہوئی۔ اوہ لڑھائی وچ ہار گیا اتے تیہہ لکھ روپے ہرجانہ دے کے چھٹیا۔ لاہور اتے ملتان دے صوبے ابدالی دے قبضے ہیٹھ چلے گئے۔ ابدالی نے میر منوں نوں صوبیدار بنائی رکھیا۔ میر منوں اپنی ہار دا کارن دل خالصہ نوں مندا سی کیونکہ اس لڑھائی ویلے مدد نہیں کیتی سی اپنی ہار دا بدلہ اس جاگیر ضبط کرکے اتے سکھاں دے قتل-اے-آمل ولوں لئی پر ہن تک دل خالصے دے جتھے (مسلاں) اینیاں کو مضبوط ہو چکیاں سن کہ برابری تے لڑائی کردیاں۔
چوتھا حملہ 1756–57 وچ دلی لٹن لئی کیتا گیا۔ اپھگانیاں نے دلی نوں خوب لٹیا۔ اک رپورٹ مطابق 28 ہزار ہاتھیاں، اوٹھاں، خچراں، گھوڑیاں، بلداں اتے گڈیاں وچ لٹّ دا مال لدّ کے ابدالی دے فوجی افغانستان لئی چلے پر رستے وچ اوہناں نوں اپنی لٹّ سکھاں دے جتھیاں نال ونڈنی پئی۔
1758 وچ مرہٹیاں نے سرہند اتے لاہور اتے حملے کرکے افغان ستا نوں ختم کرن دے یتن کیتے تاں سکھاں دے کئی جتھے اوہناں دے نال سن۔ اپنی ستا نوں مڑ قائم کرن اتے مرہٹیاں نوں کیتے دی سزا دین لئی ابدالی نے 1759 وچ بھارت تے پنجواں حملہ کیتا۔ پنجویں حملے ویلے ابدالی دو سال توں ودھیرے سماں بھارت وچ رہا۔ اس نے اودھّ، روہلا کھنڈ اتے اتری بھارت دے مسلماناں نوں اک جٹّ کرکے مرہٹیاں نوں پانیپت دی تیجی لڑھائی وچ ہرا دتا۔ جدوں اوہ مارچ، 1761 وچ واپس افغانستان جا رہا سی تاں سکھاں دی مصیبت دا اس نوں پھر ساہمنا کرنا پیا۔ پر ہن لڑھائی دا دائرہ وڈا سی۔ ابدالی دے کابل جان پچھوں سکھاں لاہور اتے قبضے کر لیا۔ افغان صوبیدار نوں بھجّ کے جان بچاؤنی پئی۔
سکھاں دی مسئلہ نوں سدا لئی حل کرن لئی ابدالی مڑ 1762 ای۔ وچ حملہ آور ہویا۔ اس نے سکھاں دے خون نال ہولی کھیڈی۔ وڈا گھلوکارا ایسے حملے ویلے واپریا۔ جدوں اوہ لاہور پرتیا تاں 50 گڈے سکھاں دے سراں نال لدے ہوئے سن اتے سینکڑے زنجیراں وچ جکڑے ہوئے سن۔ اس حملے ویلے اس ہرمندر دی عمارت نوں وی ڈھیہہ ڈھیری کر دتا پر ادھی قوم شہید کروا دین پچھوں وی سنگھاں ابدالی دا کھہڑا نہیں چھڈیا۔ 17 اکتوبر، (1762) دے دن ابدالی نوں امرتسر دا گھیرا چکّ کے لاہور مڑن لئی مجبور ہونا پیا۔
1764 وچ ابدالی نے ستواں حملہ کیتا۔ ایہہ حملہ وی سکھاں نوں دباؤن لئی کیتا گیا سی پر ابدالی دے ہتھ کجھ نہیں لگا۔ سنگھاں 10 اپریل، 1765 دے دن لاہور اتے اپنا قبضہ جما لیا۔ اس نوں توڑن لئی 1766 وچ ابدالی مڑ حملہ آور ہویا۔ اس وار اس لہنا سنگھ (بھنگی) نوں لاہور دی صوبیداری دی پیش کش کیتی پر سنگھ نہیں منیں۔ ابدالی پھر تر کے واپس قابل پجا۔ تد تک سنگھاں مڑ لاہور اتے خالصائی جھنڈے جھلا لئے سن۔ 1767 دے انت تک سارے پنجاب تے سکھاں دا قبضہ سی۔
پنجاب نوں مڑ فتح کرن لئی ابدالی نے آخری حملہ 1769 وچ کیتا پر اوہ جہلم توں اگے نہیں ٹپّ سکیا۔ بیمار اتے بے بس اوہ واپس قندھار مڑ آیا اتے 23 اکتوبر، 1772 دے دن ﷲ نوں پیارا ہو گیا۔
احمد شاہ ('ابدالی' اس دی الّ سی) متعلق دسیا جاندا اے کہ اوہ زمان خاں ناں دے غریب پٹھان دا پتر سی۔ نادر شاہ دی فوج وچ معمولی سپاہی وجوں بھرتی ہویا اتے ترقی کردا کردا فوج دا جرنیل بن گیا اتے نادر شاہ نوں قتل کرکے ایران دا بادشاہ بنیا پر پھلار وچ گیاں جانکاری ملدی اے کہ اوہ سدوزئی گھرانے وچوں سی۔ اس دا پیؤ زمان خاں ایران وچ ہندی گڑبڑ اتے راج پلٹیاں توں تنگ آ کے ملتان آ وسیا سی۔ ایتھے ہی احمد شاہ دا جم ہویا۔ نادرشاہ بادشاہ بنیاں تاں ایہہ پروار مڑ اپنے جدی شہر صوبہ ہرات وچ جا وسیا۔ زمان خاں نوں سرکاری نوکری وچ لے لیا گیا اتے اس دے دوویں پتر نادر شاہ دی نظری چڑھ گئے۔ احمد شاہ ابدالی نوں نادر دیاں فوجاں دا جرنیل بنایا گیا اتے اس دا وڈا بھائی ذوالفقار خاں ہرات دا صوبیدار تعینات ہویا۔ نادر شاہ دے بھارت اتے حملے (جنوری، 1739) ویلے احمد شاہ ابدالی جرنیل وجوں فوج وچ شامل سی۔
نادر شاہ 9 جون، 1747 دے دن قتل ہو گیا تاں ابدالی اقتدار جدوجہد وچ شامل ہو گیا۔ اس نے افغانستان نوں اپنے قبضے وچ لے لیا اتے ''شاہِ درانی" دا لقب اختیار کرکے افغانستان دا حاکم بن گیا۔ اس دا ایران نالوں ناطہ ٹٹ گیا۔
ابدالی افغانستان وچ اپنی حکومت نوں پیریں کھڑا کرکے ادھ دسمبر، 1747 نوں بھارت تے حملہ کرن لئی پشاور توں تر پیا۔
اس نے ایہہ حملہ کیوں کیتا؟
اس دا تتکالی کارن پنجاب (لاہور) دے صوبیدار شاہ نواز دا سدا دسیا جاندا اے۔ شاہ نواز نے مغل شہنشاہ دی مرضی توں الٹ لاہور اتے اپنے ہی بھرا یاہیا خاں نوں ہرا کے قبضہ کر لیا سی اتے اپنی گدی نوں پکا کرن لئی اس ابدالی نوں اپنی مدد دا یقین دواؤندیاں بھارت اتے حملہ کرن دا سدا دتا پر وکھ وکھ اتہاسکاراں نے اس دے وکھ وکھ کارن گنے ہن۔ ابدالی دا وچار سی کہ باہر دے حملے اتے جتاں اس دی گھر وچ طاقت مضبوط کرن وچ سہائی ہونگیاں۔ دوجا، اس دی فوج دی گنتی اینی ودھ گئی سی کہ حملے ہی اس دا خرچ کڈھ سکدے سن۔ اوہ افغانیاں دے لالچی سبھاء توں جانو سی۔ اس توں علاوہ افغان فوج وچ انوحکمرانی لیاؤن وچ وی حملہ آور ہونا معاون بندا سی۔ ہن تک افغان فوجاں لٹیریاں دی اک بھیڑ سی۔ مہماں اتے جان نال اوہناں دا فوجی مریادا وچ بجھّ جانا سبھاوک سی۔ سبھ توں ودھ ابدالی جد نادر شاہ نال ہندوستان آیا سی تاں اس نے مغل سامراج دی کمزوری، شہنشاہ دی بزدلی، وزیراں دا اویسلاپن، اہل کاراں دی لاپرواہی اتے تھاں تھاں بغاوت دے چنہ ویکھے سن۔
قندھار، کابل، اتے پشاور تے قبضے پچھوں اوہ پنجاب ول ودھیا۔ اس اندر اپنی حکومت دا پھلار اتے خزانے دی حصول دیاں بھاوناواں سن۔ ابدالی اٹک پہنچ کے اپنا سفیر لاہور بھیجیا پر ہن تک شاہ زمان دا دلی دربار نال سمجھوتہ ہو گیا سی۔ اس نے نہ صرف ابدالی لئی بے ادبی والے شبد ورتے بلکہ سفیر دے منہ سڑدا سکہ پا کے اس نوں مار دتا۔ ابدالی نوں سبھ توں پہلی لڑھائی لاہور دے صوبیدار شاہ زمان نال ہی لڑنی پئی۔ شاہ زمان افغاناں دا مقابلہ نہ کر سکیا اتے دلی بھجّ گیا۔ ابدالی لاہور تے قبضہ کرکے اک مہینہ ایتھے رکیا اتے پھیر اپنا صوبیدار تعینات کرکے دلی ول ودھیا۔
دو مارچ (1748) نوں اوہ سرہند جا پجا۔ ایتھوں تھوڑی دور مانوپور وکھے اس دا مقابلہ مغل فوجاں نال ہویا۔ میر منوں دی اگوائی ہیٹھ دلی دربار دیاں فوجاں نے ابدالی نوں ہرا دتا۔ ہن اوہ واہو داہی لاہور دے رستے افغانستان ول مڑیا۔ ہن اس نوں چھاپاماری کردے سکھ جتھیاں دی یدھپالیسی دا ساہمنا کرنا پیا۔ لگبھگ 60 سکھ کھاڑکو جتھیاں ابدالی دا پچھا سندھ دریا تک کیتا۔ ابدالی دی رسد لٹی گئی، گھوڑے کھواے گئے۔ لاہور وچ کئی دناں تک اپھرا تپھری رہی۔ اس دا وی سنگھاں لابھ اٹھایا۔ ابدالی دا اینا نقصان مانوپر دی ہار نال نہیں ہویا سی، جنھاں سنگھاں نے کر دتا۔ اس نوں اوہ کدی بھلا نہیں۔
میر منوں دے صوبیدار بنن نال پنجاب دے حالات بدلے۔ ابدالی دے حملے ہون دی امید کردیاں میر نے سنگھاں نال سمجھوتہ کر لیا۔ امرتسر وچ جاگیر دے دتی گئی تا کہ سنگھاں نوں لٹّ مار دی لوڑ نہ راے۔ ایہہ سمجھوتہ چار سال تک چلیا۔ اس دوران سنگھاں نے دل خالصہ بنا لیا، مسلاں وچ اپنے آپ نوں جتھیبند کر لیا۔
ابدالی نے دوسرا حملہ دسمبر، 1748 وچ کیتا۔ میر منوں نے اپنے آپ نوں کمزور مندیاں ابدالی دیاں شرطاں منّ لئیاں۔ اس نوں چار محال (گجرات، پسرور، سیالکوٹ اتے اورنگ آباد) دا معاملہ دینا منّ لیا۔ ابدالی ایتھوں ہی واپس ہو گیا۔ سکھاں نال اس دا ساہمنا نہیں ہویا۔
ابدالی دے تیسرے حملے (دسمبر، 1751) وچ میر منوں دی دررفتار ہوئی۔ اوہ لڑھائی وچ ہار گیا اتے تیہہ لکھ روپے ہرجانہ دے کے چھٹیا۔ لاہور اتے ملتان دے صوبے ابدالی دے قبضے ہیٹھ چلے گئے۔ ابدالی نے میر منوں نوں صوبیدار بنائی رکھیا۔ میر منوں اپنی ہار دا کارن دل خالصہ نوں مندا سی کیونکہ اس لڑھائی ویلے مدد نہیں کیتی سی اپنی ہار دا بدلہ اس جاگیر ضبط کرکے اتے سکھاں دے قتل-اے-آمل ولوں لئی پر ہن تک دل خالصے دے جتھے (مسلاں) اینیاں کو مضبوط ہو چکیاں سن کہ برابری تے لڑائی کردیاں۔
چوتھا حملہ 1756–57 وچ دلی لٹن لئی کیتا گیا۔ اپھگانیاں نے دلی نوں خوب لٹیا۔ اک رپورٹ مطابق 28 ہزار ہاتھیاں، اوٹھاں، خچراں، گھوڑیاں، بلداں اتے گڈیاں وچ لٹّ دا مال لدّ کے ابدالی دے فوجی افغانستان لئی چلے پر رستے وچ اوہناں نوں اپنی لٹّ سکھاں دے جتھیاں نال ونڈنی پئی۔
1758 وچ مرہٹیاں نے سرہند اتے لاہور اتے حملے کرکے افغان ستا نوں ختم کرن دے یتن کیتے تاں سکھاں دے کئی جتھے اوہناں دے نال سن۔ اپنی ستا نوں مڑ قائم کرن اتے مرہٹیاں نوں کیتے دی سزا دین لئی ابدالی نے 1759 وچ بھارت تے پنجواں حملہ کیتا۔ پنجویں حملے ویلے ابدالی دو سال توں ودھیرے سماں بھارت وچ رہا۔ اس نے اودھّ، روہلا کھنڈ اتے اتری بھارت دے مسلماناں نوں اک جٹّ کرکے مرہٹیاں نوں پانیپت دی تیجی لڑھائی وچ ہرا دتا۔ جدوں اوہ مارچ، 1761 وچ واپس افغانستان جا رہا سی تاں سکھاں دی مصیبت دا اس نوں پھر ساہمنا کرنا پیا۔ پر ہن لڑھائی دا دائرہ وڈا سی۔ ابدالی دے کابل جان پچھوں سکھاں لاہور اتے قبضے کر لیا۔ افغان صوبیدار نوں بھجّ کے جان بچاؤنی پئی۔
سکھاں دی مسئلہ نوں سدا لئی حل کرن لئی ابدالی مڑ 1762 ای۔ وچ حملہ آور ہویا۔ اس نے سکھاں دے خون نال ہولی کھیڈی۔ وڈا گھلوکارا ایسے حملے ویلے واپریا۔ جدوں اوہ لاہور پرتیا تاں 50 گڈے سکھاں دے سراں نال لدے ہوئے سن اتے سینکڑے زنجیراں وچ جکڑے ہوئے سن۔ اس حملے ویلے اس ہرمندر دی عمارت نوں وی ڈھیہہ ڈھیری کر دتا پر ادھی قوم شہید کروا دین پچھوں وی سنگھاں ابدالی دا کھہڑا نہیں چھڈیا۔ 17 اکتوبر، (1762) دے دن ابدالی نوں امرتسر دا گھیرا چکّ کے لاہور مڑن لئی مجبور ہونا پیا۔
1764 وچ ابدالی نے ستواں حملہ کیتا۔ ایہہ حملہ وی سکھاں نوں دباؤن لئی کیتا گیا سی پر ابدالی دے ہتھ کجھ نہیں لگا۔ سنگھاں 10 اپریل، 1765 دے دن لاہور اتے اپنا قبضہ جما لیا۔ اس نوں توڑن لئی 1766 وچ ابدالی مڑ حملہ آور ہویا۔ اس وار اس لہنا سنگھ (بھنگی) نوں لاہور دی صوبیداری دی پیش کش کیتی پر سنگھ نہیں منیں۔ ابدالی پھر تر کے واپس قابل پجا۔ تد تک سنگھاں مڑ لاہور اتے خالصائی جھنڈے جھلا لئے سن۔ 1767 دے انت تک سارے پنجاب تے سکھاں دا قبضہ سی۔
پنجاب نوں مڑ فتح کرن لئی ابدالی نے آخری حملہ 1769 وچ کیتا پر اوہ جہلم توں اگے نہیں ٹپّ سکیا۔ بیمار اتے بے بس اوہ واپس قندھار مڑ آیا اتے 23 اکتوبر، 1772 دے دن ﷲ نوں پیارا ہو گیا۔
بدھ، 21 فروری، 2018
بھارت وچ آریہ لوک باہروں ہی آئے سن
بھارت وچ آریہ لوک باہروں ہی آئے سن
ڈاکٹر: ودوان سنگھ سونی، پنجابی یونیورسٹی پٹیالہ
اتہاسکاراں وچ بڑے چر توں اک بحث چل رہی اے کہ کی اسیں آریہ لوک برصغیر وچ باہروں آئے ساں جاں کہ مڈھوں سڈھوں اتھوں دے ہی مول واسی ہاں؟ کجھ اتہاسکار جو اپنے آپ نوں 'مول-واسی اصول' دے حمایتی دسدے ہن، اوہ کئی دہاکیاں توں ایہہ پرچار کرن لگے ہوئے ہن کہ کوئی باہروں نہیں ایا، سندھو گھاٹی دے وسنیک (ہڑپن) ہی آریہ سن۔ دوجے پاسے 'مکھ دھارا' دے اتہاسکار اپنے ڈھنگ نال نشان دے کے سدھ کردے ہن کہ کویں عاریاں دے گروہ، عیسیٰ سابق 15-کو سو سال پہلاں (تے کئی گروپ استوں وی پہلاں) مرکزی ایشیا چوں نکلکے اتر مغربی بھارت وچ داخل ہوئے سن۔
سانوں کوئی ڈیڈھ دہاکے توں شوالک دیاں پہاڑیاں وچ کھوج کردیاں کجھ اجہیاں لبھتاں ملیاں ہن؛ پتھر-سندر ملے ہن تے سابق تریخی ٹھیکراں ملیاں ہن، جو اس بحث وچ فیصلہ کن رول ادا کر سکدیاں ہن۔ پر اسدا ذکر میں بعد وچ کراں گا۔ پہلاں ایہہ ویکھانگے کہ دوویں پکھ آپو اپنی چرچہ وچ کی ثبوت پیش کر راے ہن، اتے اوہ کویں ٹھیک جاں غلط کاے جا سکدے ہن۔
سن 1847 وچ اک اتہاسکار میکس ملر نے سجھا دتا سی کہ آریہ 1500 سال عیسیٰ سابق مرکزی ایشیا چوں آئے سن۔ اوہناں نے ہڑپنں تے حملہ کیتا تے ہڑپن تباہ ہو گئے۔ اس گل نوں بڑا چر اتہاس دیاں کتاباں وچ ہڑپناں دے انت دا اک کارن دسیا جاندا رہا اے۔ پر ویہویں صدی وچ مکھ-دھارا اتہاسکاراں نے سائنسی کھوج کرکے ایہہ جانچیا کہ ایہہ کوئی ترنت حملہ نہیں سی، کیونکہ اسدے کوئی ثبوت نہیں ملدے۔ آریہ لگاتار گرپاں وچ ہی ایدھر آئے تے ہڑپناں تے قابض ہو گئے، پر آئے باہروں ہی سن۔ مول-واسی پکھی صرف اس گل نوں خلاف کرن دا بنیاد بنا راے ہن کہ حملہ وغیرہ تاں ہویا نہیں، اس لئی مکھ دھارا دے اتہاسکار غلط ہن۔
پر مول-واسی پکھی کہندے کی ہن ؟ شروع شروع وچ لکھے رگ وید وچ سرسوتی ندی دا ذکر اے۔ اوہ کہندے ہن کہ سرسوتی ندی تاں 1700-1300 سال عیسیٰ سابق ہولی ہولی سکّ گئی سی (کلیانارمن-جویانارمن کہ مول-واسی پکھی ‘سرسوتی شودھ پراکلپ’ دا ڈائریکٹر اے، اسدی دی ‘کتاب رگ ویدا اینڈ سرسوتی-سندھوی سولائیزیشن’، 1999 وچ ایہی لکھیا اے)، تاں پھر ایہہ وید اس ویلے توں بہت پہلاں رچیا گیا ہوؤُ۔ اوہ کلیم کردے ہن کہ سرسوتی ندی دے کنارے جو ہڑپن رہتل دا ترقی ہویا، اوہی آریہ سن تے ویدک رہتل 7-8 ہزار سال توں وی پرانی اے۔ انٹرنیٹّ تے اوہناں دیا دلیلاں دی بھرمار اے۔ اوہناں مطابق ہڑپن رہتل، جس نوں اوہ ‘سرسوتی-سندھوی سبھیتا’ کہندے ہن (کیونکہ سکّ چکے گھگر-ہکرا دے کنارے بہت ساریاں ہڑپن سائیٹاں ملیاں ہن) تے اوہ بڑی پرپھلت ہو گئی سی، اوہ ویدک رہتل ہی سی۔ تے جدوں قریب 1900 توں 1700 سال عیسیٰ سابق اوہناں تے اوکڑ آئی (جسدے اوہ اپنے ہی کارن دسدے ہن، پر کہندے ہن کہ اجے وی اوہ ندی دھرتی ہیٹھاں قایم اے) تاں اوہ سرسوتی دا علاقہ چھڈّ گئے۔ اوہ ہڑپن رہتل دا ختم ہونا نہیں مندے، بلکہ کہندے ہن کہ اوہی ترقی یافتہ لوگ ہی پروب ول، جمنا-گنگا دے کناریاں تے جا وسے اتے ویدک رہتل نوں اگوں چلاؤن لگے۔ اوہناں ولوں کجھ متھہاسک رچناواں نوں اس ویلے وچ واپردیاں واقعے درسایا جاندا اے (جدوں کہ اوہناں وچ ورتیاں گئیاں دھاتاں جاں اپکرن آدی، دھرتی تے اودوں اجے اپلبھد ہی نہیں سن ہوئے)۔ مول-واسی پکھیاں دا اک اندازا ایہہ اے کہ مہامبھارت جنگ 3137 سال عیسیٰ سابق لڑی گئی، پر آثار قدیمہ دی کھوج مطابق اوہ تاں اجے مڈھلے ہڑپا دور دا سماں سی !
آثار قدیمہ ڈیپارٹمنٹ ولوں مہامبھارت دور دا سماں جانن واسطے ہستناپر دی ڈھنگ نال خدائی کیتی گئی۔ اس خدائی وچ سبھ توں پرنے یگ (2000 توں 1500 بی سی) دے ثبوت ملے۔ اس وچ گیروئے رنگ دیاں ٹھیکراں، تامبے دیاں چھریاں آدک ملیاں سن۔ ایہی وستاں جاں نشانیاں اتر-ہڑپا کلچر جاں لیٹ-ہڑپا دور دے باڑا کلچر (روپڑ کول) وچ وی موجود ہن۔ پھر 4-کو سو سال دا ہنیرا دور آؤندا اے (مطلب اس وچ کجھ نہیں ملدا)۔ دوجے دور (1100-900 بی سی) دیاں پرتاں چوں اک خاص قسم دی پوٹری ملدی اے جسنوں پینٹڈ-گرے-ویئرڈ کیہا جاندا اے۔ ایہہ ہلکے جاں گوہڑے سلیٹی رنگ دی ہندی اے اتے اسطے کالے رنگ دی میناکاری کیتی ہندی اے۔ اسدے نال ہی لواے دا یگ شروع ہو جاندا اے کیونکہ جنگالے لواے دے کجھ اوزار وی نال ہی ملے سن۔ گھوڑے تے ہور پشواں دیاں ہڈیاں دے انش وی ملے جس توں پتہ لگدا اے کہ اوہ ددھارو پشواں دے نقارہ ہون تے اوہناں نوں مارکے کھا لیندے ہونگے۔ گنگا وچ آئے ہڑھاں کارن ایہہ وسوں تباہ ہو گئی۔
پھر تیجا دور چھیویں صدی عیسیٰ سابق دا دور اے۔ اس دور دے لوگ انت قسم دی پوٹری بناؤن لگ پئے سن۔ ایہہ دور بدھ دھرم، مہاویر دھرم اتے مہاجنپداں دا سماں وی سی، اتے خدائی چوں سبھ کجھ ملدا اے۔ چوتھے دور (دوجی صدی سابق عیسیٰ توں تیجی صدی عیسیٰ بعد) دیاں پرتاں چوں کشاناں دے آثار ملدے ہن۔ سبھ خدائیاں چوں ویلے مطابق لگبھگ ایہو جیہا کلچر ہی ملدا اے۔ مہامبھارت دور دے سدھے آثار کدھرے نہیں ملے۔ آثار قدیمہ شعورت بی بی لال نے سن 2012 وچ درپدی ٹرسٹ دے اک قومانتری سیمینار وچ کیہا سی کہ مہامبھارت دا دور 900 بی سی دے نیڑے دا ہو سکدا اے، جدوں کہ پینٹڈ گرے ویئر دا سماں وی سی۔ مول-واسی پکھیاں دے کئی کتھناں وچ ورودھابھاس اے، پر اوہ صرف جذباتی سنویدنا ہیٹھ اپنی گل نوں مناؤنا چاہندے ہن۔
اوہ ایہہ پچھدے ہن کہ جے وید 1500 بی سی توں بعد رچیا گیا اے تاں رگ وید وچ جو بار بار سرسوتی دا ذکر آؤندا اے، اوہ تاں پہلاں ہی ختم ہو گئی سی، اسدا کی جواب اے؟ ویسے جویں کہ کیمبرج یونیورسٹی دے بھارتی سابق اتہاس دے ماہر اک مشہور آثار قدیمہ سائنسدان ‘ریمانڈ آلچن’ نے اپنی کتاب (دی رائیز آف سولائیزیشن ان انڈیا اینڈ پاکستان) وچ ثبوتاں سمیت سدھ کیتا اے، کہ انڈو-ایریئن بولی بولن والے عاریاں دے پہلے گروپ 2000 بی سی توں پہلاں ہی اتر-مغربی بھارت وچ داخل ہونے شروع ہو گئے سن، وڈا روپ وچ وگدی سرسوتی (گھگر-ہکرا) اوہناں دی یاد وچ ضرور ہوویگی، اس لئی رگ وید وچ اسدا ذکر ہونا ممکن ہی اے!
ہڑپن رہتل دا بھارتی اپ-براعظم وچ پرپھلت ہوکے ختم ہونا:
ساری دھرتی تے آخری برفانی یگ کوئی دس-کو ہزار سال پہلاں ختم ہویا سی۔ ہمالہ وچ نیویں علاقیاں تک پجّ چکے برفانی تودے وی ہولی ہولی ختم ہو گئے، جنہاں نے وڈے وڈے ہڑ وی لیاندے اتے دھرتی تے لمبا سماں پانی وی وگدے راے۔ پر سردی گھٹن کرکے انسان دا اس کھیتر وچ آؤن دا رستہ کھلھ گیا۔ اودوں نیولتھکِ دور سی جدوں کہ گھسے ہوئے پتھر سند ورتنے شروع ہو گئے سن۔ اوہ نیولتھک لوگ سارے بھارتی اپ-براعظم وچ پھیل گئے۔ بلوچستھان، افغانستان اتے ہور ستھاناں توں وی شروع شروع دے قائم ہوئے وسنیکاں دے ثبوت ملے ہن۔ ایہہ سارا دور اج توں 7-8 ہزار سال پہلاں دا اے۔ سندھو گھاٹی دی مغربی سرحد دے نال نال پہاڑی علاقے وچ وچ وسدے ایہناں کھیتیکار قبیلیاں چوں مڈھلی ہڑپن رہتل ابھری، تے لگبھگ 5200 سال توں 4500 سال سابق تک کئی پاسے پھیل گئی۔ اس دور دوران مٹی دے پکائے بھانڈیاں دی خاصیت اڈری ہی سی۔ اوہ تانبہ وی ورتن لگ پئے سن۔ پتھر دے تکھے بلیڈ چھریاں آدی نالو نال ورتوں وچ لیاؤندے سن۔ اودوں کچے گھر بننے شروع ہو گئے سن۔ ایہہ رہتل پھر ترقی یافتہ فیز ول ودھن لگی جو کہ قریب 4500 توں 3900 سال عیسیٰ سابق تک پورے جوبن وچ قایم رہی۔ بہت سوہنی بتّ کلا، عمارتی رچنا تے سارا وستو کلچر بہت انت ہو گیا۔ ایہہ رہتل سندھو گھاٹی اتے گھگر-ہکرا (ہکرا گھگر دا ہی پاکستانی نام اے) جاں کہہ لوو سرسوتی (جو کہ گھگر-ہکرا ہی سن) تے درشٹاودی (دونو ہن سکّ چکیاں ہن) دے کنارے ہی ترقی یافتہ ہوئی، جدوں کہ ویرانے دا دور وی ودھ رہا سی۔ پھر قریب 3900 سال سابق گھور دور پے گئے تے ندیاں سکن لگیاں۔ ایہہ سماں اینی ترقی یافتہ رہتل واسطے ناکارتمک سدھ ہویا۔ ایہہ لوگ اجڑ گئے تے اپنے علاقے چھڈّ کے پورب/اتر ول نکل گئے۔ انت کلچر ختم ہو گیا۔ لوکاں نوں لکھت-لپی وی بھلّ گئی جو کہ انت دور ویلے ترقی یافتہ ہوئی سی۔ خاص گل ایہہ ہوئی کہ دور دراز دا وپار بالکل ختم ہو گیا تے لیٹ ہڑپن اپنے پرانے ستھان چھڈکے اودھر چلے گئے جتھے کہ اجے وی مینہہ ورھدے سن۔ اسے کارن شوالک پہاڑیاں جاں اوہناں دے دامن وچ پرانے ندیاں (جو ہن راہ بدل گئیاں ہن) کنارے لیٹ-ہڑپن وسیبیاں دیاں بہت ساریاں سابق تریخی سائیٹاں ملدیاں ہن ۔
سرسوتی ندی دا بھید:
کی سرسوتی ہمالیا دے گلیشیئراں چوں نکلدی سی؟ متھہاسک رچناواں چوں اک وچ اس نوں برہماں دے سریر چوں نکلی اسدی دھی دسیا جاندا اے۔ برہماں اس دے پچھے پے گیا۔ اوہ برہماں توں ڈرکے زمین دوز ہو گئی تے پھر کدھرے کدھرے ظاہر وی ہندی رہی اے۔ اک دند کہانی مطابق بدریناتھ توں کجھ کلومیٹر دور منا پنڈ کول سرسوتی اپجکے زمیندوز ہو جاندی اے اتے اﷲ آباد دے پریاگ کول ظاہر ہندی اے۔ کجھ لوکاں دا کلیم اے کہ سرسوتی رپن-سپن گلیشیئر (ستلج تے جمنا دے سروتاں وچالے) چوں نکلدی اے تے ہیٹھلیاں رینجاں چوں (شاید زمین ہیٹھاں ہی) گزرکے یمنانگر دی شوالک رینج وچ واقع عدی بادری کول جاکے نکلدی اے۔ جمنا پہلاں سرسوتی دی معاون ندی سی تے پھر ٹیکٹانی کریا کرکے گنگا ول منہ موڑ گئی تے ستلجّ نے وی انج ہی کیتا۔ مول-واسی پکھی کجھ جیالوجسٹاں دا ایہہ وی کلیم اے تے اوہناں نے سیٹیلائیٹ امیج حاصل کیتے ہوئے ہن جو اوہناں مطابق واضع کردے ہن کہ سرسوتی دھرتی ہیٹھاں اجے وی موجود اے۔ سرسوتی بارے ایہہ وی تاں منیا جاندا اے کہ گھگر-ہکرا ہی کدی سرسوتی سن۔ سیٹیلائیٹ امیج توں اوہناں نے زمین دوز پانی کتے کتے دیکھیا اے، گھگر-ہکرا ختم ہو گئے سن، پھر امیجز وچ اوہناں ہیٹھ بچیا پانی ہی ہووےگا۔ ویسے اجیاے زمین دوز پانی کئیاں راہ بدل چکیاں ندیاں دے علاقیاں وچ دیکھے جا سکدے ہن۔ جتھوں وی دھرتی پٹو، کسے نہ کسے ڈونگھائی تے پانی مل جاندا اے۔ پر سیٹیلائیٹ توں اسدی عمر نہیں کڈھی جا سکدی۔
مول-واسی پکھی وچاردھارا مطابق رشی منوں نے بھارت دی سبھ توں وڈا سرسوتی اتے درشدوٹی ندی وچالے ہی ویدک رہتل شروع کیتی سی۔
مرکز سرکار نے 2002 وچ تے ہنے پچھے جاے بعد وچ ہریانہ سرکار نے وی کروڑاں روپئے سرسوتی نوں نویں سرؤں کھودن لئی سینکشن کیتے ہن۔ عدی بادری نیڑے واقع مگلانوالی کول (اک چھوٹی جہی پہاڑی دے دامن وچ) اک ستھان توں 7 توں 10 فٹ تک ڈونگھے ٹوئے پٹّ کے زمین دوز پانی لبھا اے، تے کلیم کیتا جا رہا اے کہ ایہہ مٹھا پانی ہزاراں سال پرانا اے، تے اخباراں وچ چھا گیا سی کہ سرسوتی لبھّ گئی (ویسے اس سال اپریل دوران بڑے مینہہ پئے سن تے ایہہ پانی اپروں سم کے وی ہیٹھاں آیا ہو سکدا اے، تے نال ہی ایہہ 3-کو کلومیٹر دور وگدی برساتی ندی ‘سوم’ دی پرانی چینل دا ستھان وی اے)۔ اتھے ہن بناؤٹی سرسوتی ندی پٹی جا رہی اے جس ول برساتاں دوران نال وگدی سوم ندی دے پانی موڑیا جاویگا اتے سینکڑے کلومیٹر لمبے راہ وچ لکھاں ٹیوبویل لاکے سرسوتی نوں مڑ-سرجیت کیتا جاویگا (ہریانے وچ دھرت ہیٹھلے پانی دی پہلاں ہی گھاٹ اے)۔ مول-واسی پکھیاں دے اثر ماتحت بہت سارے پراجیکٹ بنائے جا راے ہن جو (اوہناں دے کہن مطابق) 7-8 ہزار سال پرانی بھارت دی ویدک رہتل نوں سرسوتی دے نال ہی لوکاں ساہمنے پیش کیتا جائیگا، تے مکھ دھارا دے اتہاسکاراں نوں کسے نہ کسے تھراں غلط سدھ کیتا جائیگا۔
ہنے ہنے دنیا دے مشہور 15 سائنسداناں نے (جنہاں وچ بھو-سائنسدان، آثار قدیمہ سائنسدان وی شامل سن) سرسوتی نال متعلق اک تازہ کھوج کیتی اے جو کہ سپرسدھّ قومانتری کھوج پترکا ‘پروسیڈنگز آف نیشنل اکیڈمی آف سانئسز’ وچ سن 2012 وچ چھپی اے۔ اوہناں سائنسداناں نے اچّ کوٹی دیاں سائنسی تکنیکاں ورتکے ایہہ سدھ کیتا اے کہ سرسوتی جاں گھگر-ہکرا واقعی اک بہت وڈا ندی سی، پر ایہہ اچّ ہمالہ دے گلیشیئراں چوں نہیں سی نکلدی، بلکہ لمبے ویلے لئی وگی اک برساتی ندی سی جو کہ شوالک پہاڑیاں چوں ہی نکلدی سی۔ جیکر اوہ (مول-واسی پکھیاں دے کہن مطابق) ہزاراں سالاں توں ستلج اتے یمنا دے وچکار پیندے تھلاں وچ وگی ہندی تاں کدھرے ڈونگھیاں کھنیاں گھاٹیاں دے آثار وی ہندے! مشہور جیو-آرکیالوجسٹاں، سورج بھان اتے آر سی ٹھاکرن مطابق جیکر کوئی وڈا دریا ہزاراں سال لگاتار وگدا رہا ہووے تاں اسدے ہڑ-ستھلہ ہیٹھ کئی پھٹاں تک ریتا ملیگی تے ایہی اس دریا دی پرانے ویلے توں وشالتا نوں درسائیگی۔ چوڑی گھگر وادی وچ اجیہا کجھ نہیں اے تے جو کجھ اے، اوہ کجھ لمبا سما وگی وڈا ندی کرکے ہی اے۔ پھر دلی دے بھو-سائنسدان جے کے ترپاٹھی تے ساتھیاں نے کرنٹ سانئس دے سن 2004 دے اکتوبر انک وچ چھپے کھوج پتر مطابق گھگر-ہکرا (سرسوتی) دے سکّ چکے چینلاں دی ریتا/مٹی دا سائنسی تجزیہ کرکے دیکھیا اے اوہناں وچلے کن شوالک پہاڑیاں چوں ہی آئے ہن، اچے ہمالہ توں نہیں۔ مول-واسی پکھی کجھ اردھ-جیالوجسٹ کہندے سی کہ اوہناں نے عدی بادری نیڑے ہمالہ دیاں چٹاناں دے باریک ٹکڑے دیکھے ہن، پر ایہہ ٹکڑے/گیٹے سارے ہی گنگا-سندھ میدان وچ بچیاں سکّ چکیاں ندیاں وچ موجود ہن۔ لکھاں کروڑاں سال پہلاں جدوں شوالک توں پہلاں ہمالہ اپر اٹھ رہا سی تاں برفانی تودیاں نال اپرلیاں چٹاناں دا خور نال رڑھیا تے میداناں وچ آ گیا سی۔ نال ہی کسے ندی دا پانی لمبی دوری تک زمین دوز نہیں وگ سکدا، جد تک کہ ساریاں چٹاناں وچ جلدی کھرن والے مادہ نہ ہون جاں پانی وگن دا رستہ نہ ہووے۔ پر شوالک توں لیکے (کہہ لوو عدی بادری توں) برفانی پربتاں تک سارے پہاڑ ہی کچیاں پکیاں ریتیلیا تلچھٹی جاں روپانترت کرسٹلی چٹاناں دے بنے ہئے ہن۔ اوہناں نوں خور کے کوئی ندی ہیٹھا نہیں آ سکدی۔ جے 4/5 ہزار سال پہلاں سرسوتی پہاڑاں چوں راہ بناکے وگی ہندی، تاں اینے لمبے گھم گھماکے بندے رستے وچ اسدی پرانی چینل دے بہت سارے انش ملنے چاہیدے سن۔ پر اجیہا کجھ وی نہیں ملدا۔ راہ وچ تاں لکھاں کروڑاں سال پرانیاں اچیاں چٹاناں دیاں پالاں ہی ہن۔
بولیاں دے سروت توں وی عاریاں دے باہروں آئے ہون دے کارناں نوں بل ملدا اے۔ اتری بھارت دیاں بولیاں پرانے سنسکرت چوں اپجیاں ہن جد کہ دکھن دیاں بولیاں دا سروت اردھ-دراوڑی بولی اے۔ سنسکرت خود انڈو-یورپی بولی دی سنتان اے۔ رگ وید وچ وی گھوڑیاں تے رتھاں دا ذکر 1500 بی سی توں بعد دا ہی اے۔ ہڑپن سیلاں تے چھاپ بھاویں اجے پڑھی نہیں گئی، پر اوہ وی کسے وی انڈو-یورپی لپی نال نہیں ملدی۔ ہڑپن خدائیاں چوں جو کجھ وی ملیا اے، سیلاں وغیرہ، رگ وید وچ اوہناں چوں کسے دا وی ذکر نہیں اے، جے کر رگ وید ہڑپنناں دا ہم عصر ہندا تاں اوہناں بارے اس وچ کوئی ذکر تاں ہندا۔
میں اپر وی دسیا اے کہ کئی آریہ لوکاں دے کئی گروپ سرسوتی (گھگر) دے سکن توں پہلاں ہی ایدھر آؤن لگ پئے سن، اوہناں دی یاداشت چوں ہی وڈا وگدی سرسوتی دی مہانتا رگ وید وچ شامل ہو گئی ہوویگی۔ پر نویں کھوج مطابق عاریاں دے باہروں آئے ہون دا وڈا ثبوت میں اگے دسّ رہا ہاں۔
اجڑ چکے لیٹ-ہڑپن پتھر یگوچ آ گئے سن:
سبھ کتاباں، کھوج لیکھاں تے خدائی کیتے ستھاناں توں ایہہ نشان ملدے ہن کہ لمبے دور پین تے میچیور (انت) ہڑپن اجڑ گئے تے اتر-مشرق ول چلے گئے۔ اوہناں دی ساری وستو/پدارتھک رہتل ختم ہو گئی۔ دنیا نال وپاری تعلق وی بالکل ٹٹ گئے۔ پھر اوہ نتامتعلق دی ورتوں وچ کہڑے اوزار ورتدے ہونگے؟ ایہہ کدی کسے نے سوچیا ہی نہیں۔ اوہ نگھر چکی وسوں کئی تھاواں تے کھلر گئی سی تے نویں تھاواں تے اٹھ نوں سو سال تک چلدی وی رہی۔ ہزاراں کھوجی کنے ہی لیٹ ہڑپن تھاواں دی خدائی اتے سطح توں کھوج کر چکے ہن، کسے نے وی ایہہ نہیں جانچیا کہ اوہ سنداں توں بنا کویں جیوندے ہونگے۔ اسیں پچھلے دہاکے دوران لیٹ ہڑپن تھاواں دی بھرپور کھوج کیتی تے دیکھیا کہ کئی تھاواں توں ہڑپن ٹھیکراں دے نال نال پتھر دے سند مل راے ہن۔ اسیں سن 2003-4 وچ ہماچل دے پنڈ جنڈوری کول اک خدائی کیتی۔ خدائی وچوں ہزاراں پتھر-سندر ملے تے حیرانی والی گل ایہہ کہ وچوں بہت ساریاں لیٹ-ہڑپن ٹھیکراں وی مل گئیاں (ویکھو چتر)۔ اوہناں دی آیو نردھارن کیتی تاں اوہ چار ہزار سال سابق دے نیڑے تیڑے ہی نکلی۔ پھر باڑا (روپڑ) دے تھیہ اپروں سن 2006 وچ پتھر دے کئی سند چکے اتے اسدی خدائی (جو کہ آثار قدیمہ ڈیپارٹمنٹ دے آریالوجسٹ نے 2007 وچ کیتی) وچوں وی بہت سارے اوہو جاے پتھر سند مل گئے۔ لیٹ ہڑپن سائیٹ ڈھیر-ماجرہ (روپڑ) دے ڈھیہہ چکے تھیہ وچوں وی باڑا-ٹائیپ ٹھیکراں دے نال نال بہت سارے پتھر سند وی ملے، جنہاں نوں ہن تک لکھ توں ودھ سال پرانے سوآنیئن ٹول ہی سمجھیا جا رہا سی، کیونکہ آیو-نردھارن دا نواں/صحیح ڈھنگ کسے نے نہیں سی ورتیا۔ ننگل کول دریا ستلج دیاں ٹیریساں توں ہڑپن ٹھیکراں نال ہم عصر پتھر دے سند لبھّ لئے تے جدوں اس ٹیریس دا آیو نردھارن کروایا گیا تاں اوہ وی 4000 سال سابق دے قریب ہی نکلیا۔ اوہ سماں لیٹ ہڑپناں دا ہی سی پتھر-سندر اینے نیڑے دے دور وچوں مل گئے؟ سانوں (مینوں تے ڈاکٹر: انجوت سنگھ نوں) کئی ہور (قریب 32) تھاواں تو وی ہڑپن ٹھیکراں دے نال پتھر-سندر مل چکے ہن (کھوج چھپ وی گئی اے)۔ ایہہ سبھ کی سدھ کردا اے؟ ایہہ کہ غرق ہو چکے ہڑپن پھر ترقی کرکے چھیتی ہی رتھاں-گھوڑیاں والے بلوان آریہ نہیں سن بن سکدے۔
مول-واسی پکھی اتہاسکار جو کہندے ہن کہ انت ہڑپن دور پین تے انج دے انج گنگا گھاٹی ول دھا گئے سن، اوہ اس کھوج اپرنت بالکل پکا غلط سدھ ہو جاندا اے۔ اوہناں وچ تاں رہا ہی کجھ نہیں سی، تانبہ ملنا بند ہو گیا (وپار ختم ہو گیا سی)۔ صرف کھان پین جوگا پربندھ شوالک دیاں اجے جیوتّ ندیاں کنارے ملدا رہا۔ اوہ پھر ہنٹر-گیدرر بن گئے، تے بسّ پتھر دے سند ورتن جوگے رہِ گئے۔ گنگا جمنا کنڈھے اوہناں نوں دھاتاں تے ہور سامان کتھوں مل جانی سی ؟ اودوں ہی باہروں آئے آریہ لوکاں نے اوہناں دے بچے کھچے ستھاناں تے قبضہ کرکے اپنے ماتحت کر لیا۔ حملہ کوئی نہیں ہویا، تے شاید کوئی خاص لڑائیاں وی ناں ہوئیاں ہون۔ کمزور ہو چکے ہڑپناں اتے کسے نے کی حملہ کرنا سی؟ دوواں سوے-ورتکنیک بحث کرن والیاں نوں ساڈی نویں کھوج دا تاں پتہ ہی نہیں، کہ کھوج دے اتہاس وچ پہلی وار خدائی چوں لیٹ-ہڑپن ٹھیکراں دے نال پکے پتھر-سندر وی مل گئے ہن! ایہہ تتھّ پورن روپ وچ سدھ کردا اے کہ آریہ ہڑپناں چوں نہیں اپجے، جاں انت ہڑپن ہی آریہ نہیں سن کیونکہ ہڑپناں دی طاقت تاں لگبھگ ختم ہی ہو گئی سی۔ آریہ باہروں ہی آئے سن۔ مینوں جاپدا اے سارے لیٹ ہڑپناں نوں آؤن والی ویدک رہتل نے پچھڑے کمزور طبقہ بنا دتا ہوؤُ۔ منوں دی ونڈ-طبقہ شاید اےداں ہی کیتی گئی ہووے!
میں ویداں دی اہمیت تے مہانتا دی بہت قدر کردا ہاں، کیونکہ اوہ علم بھرپور گرنتھ ہن، پر ویلے وچ اپنی رہتل نوں ضرورت نالوں زیادہ پرانی دسکے اسیں کوئی بہتے وڈے نہیں ہو جاوانگے۔ تے جے اسیں اپنے آپنوں ہزاراں سال پہلاں باہروں آؤن والی واستوکتا نوں وی منّ لئیے تاں کوئی چھوٹے نہیں ہو جاوانگے۔ آخر ساری منکھتا لکھاں سال پہلاں اپھریکا چوں ہی نکلی سی، اسیں اودوں وی تاں باہروں ہی آئے ساں! اپھریکا دے ہوموئریکٹس دی اک شاخاں چوں جدید انسان اتپن ہویا سی، تے اوتھوں ہی سارے عالم وچ پھیل گیا سی۔ جے اسیں دعوہ کرن لگیئے کہ ساری انسانیت دا شروع ستھان ہی بھارت اے، تاں کڈی ہاسوہینی گل ہوویگی۔پر کجھ لوگ ایہہ وی کہہ دندے ہن۔
خالصہ پنتھ دی ہندوستان نوں دین
خالصہ پنتھ
دی ہندوستان نوں دین
ڈاکٹر. سکھدیال
سنگھ
سابقہ مکھی
اتے پروفیسر، پنجاب
اتہاس مطالعہ ڈیپارٹمنٹ ،
پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ
اج جدوں وی سکھاں دی، ہندستان نوں دین بارے سوچیا جاں وچاریا جاندا اے تاں عامَ طور تے انگریزاں خلاف چھیڑے گئے آزادی سنگرام نوں ہی ساہمنے رکھیا جاندا اے۔ کل ہندوستانیاں دے مقابلے جیلھاں وچ سکھ کتنے فیصد گئے سن جاں پھانسی چڑھن والیاں وچ سکھ کنے فیصد سن جاں جلاوطن ہون وچ سکھاں دی کنی گنتی سی وغیرہ ، وغیرہ ۔ اس طرحاں اج سکھاں دی دین نوں جس طرحاں دیکھیا جاندا اے اوہ صرف 1947 توں پہلاں دے آزادی سنگرام تک ہی محدود ہو کے رہِ گئی اے۔ دھیان دین یوگ گل ایہہ اے کہ 1947 تو پہلاں دا آزادی سنگرام غیر-پنجابیاں اتے غیر-سکھاں دی اگوائی ہیٹھ سی۔ اس غیر-پنجابیاں اتے غیر-سکھاں دی اگوائی والے جدوجہد دا سٹہ سکھاں اتے پنجاب دی تباہی وچ نکلیا سی۔ جہڑا سنگرام صرف سکھاں دی اگوائی ہیٹھ چلیا سی اس نے ہندوستان نوں مڑ توں ایکتا دے وچ پروئیا سی اتے دیش نوں مضبوط کیتا سی پر جہڑا سنگرام سکھاں اتے پنجابیاں توں علاوہ ہندوستانی لیڈراں دی اگوائی ہیٹھ چلیا سی اس دی دین ساڈے دیش دی ونڈ وچ اتے پنجاب دی بربادی دے روپ وچ ساہمنے آئی سی۔ خالصے دی ہندوستان نوں جو دین سی اس دے ساہمنے 1947 دی آزادی بالکل بے کار اتے بے ایمانہ لگدی اے۔
جدوں اسیں ہندوستان متعلق خالصے دی دین نوں وچارنا اے تاں کجھ گلاں دا دھیان رکھنا اتی ضروری اے۔ اک ایہہ کہ پنجاب خالصے دی جنمزمین سی۔ خالصے نے اپنے جدوجہد نوں پنجاب وچوں ہی شروع کیتا سی۔ پنجاب ہندوستان دے اوÎتر-پچھم وچ اے اتے اس دا سندھ دریا نال نہوں-ماسں دا تعلق اے۔ کیونکہ پنجاب سندھ دریا دے تٹی-کھیتر دا اہم اتے سرمور کھیتر اے۔ 1947 دی ونڈ نے پنجاب نوں سندھ دے تٹی کھیتر وچوں وی کڈھیا اے اتے اس دے پنج دریاواں نوں وی کھنڈت کیتا اے۔ جدوں وی سکھاں نے کوئی سیاسی حصول کیتی سی اس ویلے ہی سندھ دا ایہہ تٹی-کھیتر مضبوط ہویا سی اتے ہندوستان ودھیرے سرکھات ہویا سی پر 1947 دی آزادی نے پنجابی تجزیہ اتے بھائیچارے نوں ختم کیتا اے۔
ساڈے دیش دا اصل ناں ہندوستان اے۔ بھارت پچھوں پرچلت کیتا ہویا ناں اے۔ ہندوستان اتے بھارت ناواں وچکار تریخی اتے تہذیبی وکھریواں اے۔ ہندوستان ناں سندھ دریا توں پرچلت ہویا اے جدوں کہ بھارت ناں آریہ قبیلیاں دے آؤن بعد عاریاں دے ہی اک وڈے قبیلے بھرتاں دے ناں توں پرچلت ہویا اے۔ دریا سندھ نوں ایرانی اتے عرب لوک 'ہ' اکھر نال 'ہند' بولدے سن۔ سندھ دے ساحلی علاقے نوں اوہ 'سندھستان' کہن دی بجائے 'ہندوستان' کہندے سن۔ اس دے وسنیک اتے ایہناں دی بولی نوں کرموار 'ہندو' تے 'ہندی/ہندوی' سمجھیا جاندا سی۔ ہندوستان، ہندو اتے ہندی جاں ہندوی جغرافیائی تشریح والے ناں سن نہ کہ فرقو۔ سندھ دے سمچے تٹی-کھیتر نوں ہی ہندوستان کیہا جاندا سی1 اتے ایہہ تٹی-کھیتر لکھاں ورگمیلاں دے کھیتر وچ پھیلیا ہویا سی۔ سندھ دریا اس دی ریڑھ دی ہڈی سی۔ سندھ گھاٹی دی رہتل وی اصل وچ ہندوستانی رہتل سی۔ اس طرحاں ہندوستان ناں ساڈے دیش دی پورب-آریہ اتے غیر-آریہ رہتل دا پرتیک اے۔
سندھ گھاٹی دی رہتل توں بعد اتھے آریہ حملہ آور آئے۔ انھاں آریہ حملہ آوراں نے سندھ گھاٹی دی رہتل نوں برباد اتے ختم کرکے اتھے ویدک رہتل قائم کیتی۔ آریہ لوکاں دے مکمل اثر والی حکومت سرسوتی توں لے کے گنگا-جمنا دے دریاواں والی دھرتی اپر قائم ہوئی سی۔ اس نوں 'آریہ-ورتّ' کیہا جاندا سی۔ 'آریہ ورت' دا مطلب اے عاریاں دا دیش۔ ہولی-ہولی سماں پا کے 'آریہ ورتّ' وچ عاریاں دے بھرت قبیلے دا بول بالا ہو گیا۔ ایوں 'آریہ ورتّ' ناں 'بھرت ورش' وچ تبدیل ہو گیا۔ 'بھرت ورش' دا مطلب سی بھرتاں دا دیش۔ بھرتاں دا دبدبا سارے دیش اوÎپر پھیل جان کارن سارے دیش دا ناں ہی 'بھارت ورش' پرچلت ہو گیا سی۔ ایوں بھارت ناں آریہ سبھیاچار جاں ویدک سبھیاچار نوں درساؤندا اے۔
اج دے بھارت وچ نہ ہی تاں سندھ دا پورا تٹی-کھیتر اے اتے نہ ہی اس وچ سندھ دریا ہی اے۔ اتھوں تک کہ اس وچ پنجاب دے پنج دریا وی پورے نہیں ہن۔ ایہی سندھ اتے پنجاب دے دریا ہندوستان دا مکھ بنیاد سن۔ اج ساڈے لکھاری جدوں پرانے ہندوستان دی گل کردے ہن تاں اوہ اس نوں جاں تاں بھارتی اپ-براعظم دے ناں نال لکھدے ہن تے جاں پھر بھارت-پاکستان دا سانجھا ناں لکھ کے سمبودھن کردے ہن۔ اصل وچ اس طرحاں لکھنا صرف اک بتا سارن والی گل ہی اے۔ ایہہ اس مہان دیش دا اصل ناں نہیں اے۔ یگاں-یگانتراں توں ساڈے دیش دے دکھن ول دے وڈا ساگر نوں ہند مہانساگر کیہا جاندا سی نہ کہ بھارتی اپ-مہانساگر۔ پر اج اس نوں وی ہندھ مہانساگر نہیں کیہا جاندا سگوں اس نوں 'اندھ مہانساگر' جاں 'شانت مہانساگر' کیہا جانا شروع ہو گیا اے۔ 2 ایہہ سبھ اسے کرکے ہی اے کہ 1947 دی ونڈ نے ہندوستان دے سمچے تجزیہ نوں ہی ختم کر دتا اے۔
جدوں خالصے دی ہندوستان متعلق دین نوں دیکھنا اے تاں پورے ہندوستان نوں ساہمنے رکھنا چاہیدا اے ناں کہ 1947 دے فرقو بنیاد تے ونڈے ہوئے دیش نوں۔ ایہہ وی کہ خالصے دی دین تریخی اتے تہذیبی روپ وچ وی دیکھنی چاہیدی اے۔ سیاسی دین تاں خالصے دی اے ہی سی۔ 1469 وچ گرو نانک دیوَ جی دے جم نال ہی سکھ جدوجہد شروع ہویا سی۔ سکھ دھرم دے جدوجہد دا جاں سکھ لہر دا مکھ مقصد اوہناں لوکاں نوں ابھارن دا سی جہڑے براہمنوادی سماج وچ صدیاں توں اتے یگاں-یگانتراں توں لتاڑیندے آ راے سن۔ اج دے سماج وچ جنہاں لوکاں نوں پچھڑیاں جاتاں والے جاں سڈیولڈ کاسٹ کہہ دتا جاندا اے ایہی لوک براہمنوادی سماج وچ شودر سن۔ ایہی 'شودر' ویدک دور وچ 'داس' کاے جاندے سن۔ ایہہ 'داس' اوہ لوک سن جہڑے ہندوستان دے اصل وسنیک سن۔ ایہہ 'داس' لوک سندھ گھاٹی جاں ہڑپا رہتل دے وارث سن جنہاں نوں آریہ لوکاں نے آ کے غلام کر لیا سی۔ نہ ایہناں نوں سکھیا حاصل کرن دی کھلھ سی اتے نہ ہی اپنی انتر-روح نال پاٹھ-پوجا کرن دی کھلھ سی۔ روزگار لئی اچھے کم دی چون وی ایہہ نہیں کر سکدے سن۔ ایہناں نے آریہ لوکاں دی غلامی کرنی سی۔ اس دا مطلب سی کہ جہڑا کم آریہ لوک خود نہیں کر سکدے سن اس کم نوں ایہہ غلام (داس) کردے سن۔ اس طرحاں آدمی دا مل-موتر چکن توں ودھ ہور کوئی گندہ کم ہو ہی نہیں سکدا سی۔ اسے مل-موتر دی صفائی دا کم ایہہ 'داس' لوک کردے سن۔ اس طرحاں دا گندہ کم کرکے ہی ایہناں لوکاں نال کوئی ورتدا نہیں سی۔ سارے سماج دا ورت-ورتیوا نہ ہون کارن ایہہ لوک اچھوت کاے جان لگے۔ ایہناں دا اک مکھ کم ہر روز سویرے اپنے مالکاں دے دراں تے جا کے نمسکار کرن دا ہندا سی۔ مالک دے در نوں روزانہ چھوہ کے نمسکار کرن کرکے ایہناں نوں چھوہ+در جاں شودر کیہا جان لگ پیا سی۔ اس طرحاں اچھوت اتے شودر ناواں دی شروعات ہوئی سی۔ ہولی-ہولی ایہناں ہی لوکاں وچ ہور جاتاں پیدا ہندیاں گئیاں سن پر براہمن اتے کھتری طبقہ اسے طرحاں ہی رہا سی۔ گرو نانک دیوَ جی نے ایہناں ہی لوکاں نوں ابھارن دی گل کیتی سی اتے ایہی لوک سکھ بن کے اتے پھر خالصے دا رتبہ حاصل کر کے سردار بنے سن۔ ایہناں سکھاں جاں خالصیاں نے گرو صاحبان نوں اپنا رول-ماڈل منّ کے ایسا جدوجہد کیتا سی کہ صدیاں توں قائم کھتری اتے براہمن حاکماں اتے دھرم دے ٹھیکیداراں نوں ختم کر دتا سی۔ سکھ دھرم دا سرجیا اج دا خالصہ اتے سکھ سردار پرانے ہندوستان دا اصل وارث اے۔ اس نقطے توں ہی خالصے دی ہندوستان نوں دین دے موضوع نوں شروع کرنا چاہیدا اے۔
جدوں بابر 1526 وچ پانیپت دی پہلی لڑائی وچ فتح حاصل کر کے ساڈے ہندوستان دا مالک بن گیا سی تاں اس دے خلاف بولن والا سارے ہندوستان وچ کوئی وی نہیں سی۔ سبھ مسلمان اتے راجپوت حاکم اس اگے ہتھ جوڑیں اتے سر جھکائیں کھڑے سن۔ اس ویلے صرف اک ہی لیڈر سی جس نے بابر ولوں کیتے جا راے ظلماں دے خلاف آواز اٹھائی سی۔ ایہہ لیڈر سی گرو نانک۔ 3 گرو نانک نے ہی ہندوستان دے لتاڑے ہوئے شودراں اتے اچھوتاں نوں سردار بناؤن دا بیڑا چکیا سی۔ گرو نانک نے بابر نوں للکاریا سی اتے گرو نانک دے پیروکاراں نے بابر دے وارثاں نوں ہندوستان وچوں کڈھ کے دیش نوں آزاد کروایا سی۔
گرو گوبند سنگھ جی ولوں 1699 ای۔ دی وساکھی تے خالصے دی جو ساجنا کیتی سی اوہ دوسرے شبداں وچ آزادی لئی جدوجہد نوں اک باقاعدہ جتھیبندک روپ دین دا ہی اعلان سی۔ ایہہ جتھیبندک روپ دین دا ہی نتیجہ سی کہ اپنی ساجنا توں صرف گیاراں کو سال پچھوں ہی خالصے نے 1710 وچ بندہ سنگھ بہادر دی اگوائی ہیٹھ ہندوستان دے اوÎتر-پچھم وچ اپنا راج قایم کر لیا سی۔ ہندوستان اسلامی سامراج دا گیارویں صدی وچ ہی غلام ہو گیا سی۔ 1710 وچ خالصے دی فتح ایہناں ستّ صدیاں دے لمے اتہاس وچ پہلا موقع سی جدوں ہندوستان دے کسے کونے (پنجاب) وچ اتھوں دے لوکاں دی اپنی حکومت قایم ہوئی سی۔ ایہہ آزاد راج بھاویں تھوڑھے ویلے دا سی پر اس نے ہندوستانی لوکاں لئی ایسا رستہ دکھا دتا سی جس تے چل کے اوہ اپنے دیش نوں اسلامی سامراج دی غلامی توں مکت کروا سکدے سن۔
ایہہ وی اک تلخ حقیقت اے کہ کسے وی ہندوستانی حاکم نے ہندوستان دی اوÎتر-مغربی سرحد دریا سندھ نوں مضبوط نہیں کیتا۔ ایہہ ہمیشہ ہی اس پاسے نوں وساردے راے ہن۔ ایہی کارن سی کہ ہندوستان دے اسے ہی حصے وچ اسلام نے اپنا پہلا پسارا کیتا سی۔ بدیشی حملہ آور وی ادھروں ہی آؤندے راے سن۔ سبھ توں پہلاں گیارویں صدی وچ محمود گزنویں نے پنجاب نوں ہندوستان کولوں کھوہیا سی۔ اس ویلے پنجاب جاں اوÎتری ہندوستان دے ہندو-شاہیو حاکم سن۔ اننگپال اس ویلے اتھوں دا حاکم سی۔ محمود گزنویں نے پنجاب نوں کھوہ کے پہلی وار اتھے اپنا گورنر تعینات کیتا سی۔ 4 اسے ویلے توں ہی ہندوستان اوÎپر اسلامی سامراج دی قیام ہونی شروع ہوئی سی۔ اس توں بعد محمد غوری دے حملیاں نے سارے بھارت نوں ہی اپنی لپیٹ وچ لے لیا سی۔ اخیر محمد غوری دی موت اپرنت کتبدین ایبک نے ہندوستان نوں غزنوی اتے غوری سامراج کولوں الگ کرکے ہندوستان وچ ہی اسلامی راج قایم کر لیا سی جدوں کہ غزنوی اتے غوری حاکماں نے ہندوستان نوں صرف لٹیا اتے برباد ہی کیتا سی۔ اس طرحاں بھاویں کتبدین ایبک نے ہندوستان وچ اک آزاد راج قایم کر لیا سی پر سی ایہہ وی بدیشی اسلامی سامراج۔ کیونکہ کتبدین ایبک اتے اس دے پچھوں دے سلطان باہروں ہی آئے سن۔ اس اسلامی سامراج نے ضرور ہندوستان دی اوÎتر-مغربی سرحد نوں مضبوط کیتا سی پر ایہہ اس کرکے سی کہ اس طرحاں کرن نال ایہناں دے قابل اتے قندھار وچلے اپنے ہتّ سرکھات ہندے سن۔ اسلامی سامراج دی مضبوطی نے اسلام دی ہی چڑھت کیتی سی تے جاں پھر عربی رہتل اتے ساہت دی۔ اس اسلامی چڑھت نے ہندوستانی رہتل اتے ساہت نوں ختم کیتا سی۔ اس طرحاں سلطاناں دا اتے مغلاں دا مضبوط سامراج صرف بدیشی رہتل نوں ہی پرچارن وچ لگا ہویا سی۔ ایہہ اسلامی راج ہندوستان وچ گیارویں صدی وچ شروع ہویا اتے 1750–55 تک رہا سی۔ اس ویلے پنجاب وچ گرو نانک اتے گرو گوبند سنگھ جی دے ساجے ہوئے خالصے نے ایسا سیاسی انقلاب لیاندا ہویا سی کہ اس نے پہلاں پنجاب وچوں مغل سامراج نوں ختم کیتا سی اتے پھر افغانی سامراج نوں ختم کیتا سی۔
خالصے دے جدوجہد دوران وی بھاویں باہرلے حملہ آور پنجاب اتے ہندوستان اوÎپر حملے کردے راے سن۔ 1738–39 وچ نادر شاہ نے حملہ کیتا سی۔ اس ویلے پنجاب دا گورنر زکریا خان سی۔ ایہہ زکریا خان سکھاں نوں تاں دباؤن وچ دن-رات لگا رہندا سی پر جدوں نادر شاہ اتھے آیا تاں ایہہ اس دے ساہمنے پانی دی جھگّ وانگ بیٹھ گیا سی۔ نادر شاہ نے پنجاب نوں وی جی بھر کے لٹیا سی اتے ہندوستان نوں وی۔ اس نے جان ویلے مغل بادشاہ احمد شاہ کولوں ہندوستان دے اوہ کھیتر اپنے ناں کروا لئے سن جہڑے سندھ دریا توں پرے سن۔ ایہہ کافی وڈا کھیتر سی۔ ڈیرہ غازی خان، ڈیرہ اسمٰعیل خان، پشاور آدی علاقے اس پاسے ول سن۔ محمود غزنوی نے گیارویں صدی وچ پنجاب نوں کھوہیا سی پر اس نوں سلطاناں نے پھر توں ہندوستان نال جوڑ لیا سی۔ اس توں بعد نادر شاہ دی ایہہ کھوہ سی جس نے پھر توں ہندوستانی حداں نوں کھورا لاؤنا شروع کر دتا سی۔ نادر شاہ بنیادی روپ وچ شیعہ مسلمان سی پر اوہ لوڑ مطابق سنی وی بندا رہا سی۔ ہندوستان دے اسلامی راج نوں اس نے شیعہ نفرت کارن ہی برباد کیتا سی۔ اپروکت سندھ پار دے علاقیاں توں علاوہ پنجاب دے بہت ہی زرخیز چار پرگنیاں گجرات، سیالکوٹ، پسرور اتے اورنگ آباد دا سالانہ معاملہ وی (20 لکھ روپئے) اس نوں دینا کیتا گیا سی۔ 5
اسے ہی ویلے خالصے نے وی اپنی پتر-زمین نوں بدیشی سامراج کولوں آزاد کرواؤن دا جدوجہد شروع کیتا ہویا سی اس لئی حکومت نے تاں بھاویں اپنا فرض نہیں نبھایا پر گرو دے خالصے نے اپنا فرض نبھا دتا سی۔ جدوں نادر شاہ دلی دی لٹّ نال واپس مڑ رہا سی تاں جیوں ہی اس نے پنجاب دے دریاواں نوں پار کرنا شروع کیتا سی تاں پہلوں ہی تاک وچ کھڑے خالصہ جتھیاں نے اس دی فوج نوں لٹنا شروع کر دتا سی۔ جدوں فوج دریا پار کردی سی تاں خالصہ جتھے اچانک حملہ کردے سن۔ پار کر چکی فوج واپس نہیں آ سکدی سی اتے پچھے رہی فوج مقابلہ نہیں کر سکدی سی۔ سٹے وجوں پنجاب دے رستے وچ نالے تاں خالصے نے بدیسی حملہ آور کولوں لٹیا مال واپس کھوہ لیا سی نالے قید کیتے عورتاں-آدمیاں نوں وی چھڈوا لیا سی۔ 6 اس ویلے دیاں خالصے دیاں جھڑپاں نوں دیکھ کے ہی نادر شاہ نے زکریا خان کولوں پچھیا سی کہ ایہہ آدمی ہن کون؟ زکریا خان نے جواب وچ دسیا سی کہ ایہہ لوک گھوڑیاں دیاں کاٹھیاں اوÎپر ہی سوندے ہن اتے جنگلاں وچ رہندے ہن۔ ایہہ لوک گروآں دی بانی دا سمرن کردے ہن اتے امرتسر دے سروور وچ نہا کے بل حاصل کردے ہن۔ ایہہ اپنے گرو توں سوا ہور کسے اگے وی اپنا سیس نہیں جھکاؤندے۔ نادر شاہ نے ایہہ سن کے جکریا خان نوں تاڑنا کیتی سی کہ ایہناں لوکاں توں خبردار رہو۔ کسے دن ایہہ اس دھرتی دے حاکم بن سکدے ہن۔ 7
نادر شاہ دے حملے توں بعد احمد شاہ ابدالی نے حملے کرنے شروع کیتے۔ اس نے 1751–52 وچ تیجی وار حملہ کیتا۔ اس ویلے میر منوں پنجاب دا گورنر سی اتے احمد شاہ دلی دا مغل بادشاہ سی۔ اس وار اس نے میر منوں اتے مغل بادشاہ نوں ہرا کے ستلج تک دا سارا پنجاب ہندوستان نالوں توڑ کے اپنے افغان سامراج وچ ملا لیا سی۔ 8 ایہہ پہلا موقع سی جدوں سندھ توں لے کے ستلج تک دا وڈا کھیتر ہندوستان نالوں توڑیا گیا سی۔ اتھے ابدالی دا حکم چلدا سی۔ پھر 1761 وچ پانیپت دی تیجی لڑائی وچ مراٹھیاں نوں ہرا کے احمد شاہ ابدالی بھاویں سارے ہندوستان دا ہی مالک بن گیا سی پر اس نے ہندوستان وچوں مغل سامراج اتے مراٹھا راج نوں ختم نہیں کیتا سی۔ اوہ صرف ستلج تک ہی ہندوستانی علاقہ لے کے مطمعن سی۔
خالصے دا جدوجہد اس ویلے وی چلدا سی۔ بھاویں ابدالی نے 1761 وچ مراٹھیاں نوں ہرا کے سکھاں نوں وی ہراؤنا چاہیا سی اتے 1762 وچ وڈے گھلوگھارے دے روپ وچ سکھاں دا نقصان وی بہت تکڑا کر دتا سی پر ابدالی سارا زور لا کے وی سکھاں نوں مراٹھیاں وانگ ہرا نہیں سکیا۔ مراٹھے تاں پانیپت وچلی ہار توں بعد اوÎٹھّ ہی نہیں سکے سن پر سکھاں نے تاں وڈے گھلوگھارے توں صرف اٹھ مہینیاں بعد ہی ابدالی نوں امرتسر دے استھان تے ہرا دتا سی۔ گھلوگھارے توں تن سالاں بعد سارے پنجاب وچ ابدالی فوجاں نوں کڈھ کے خالصے نے اپنا راج قایم کر لیا سی۔ ایہہ 1765 دا سال سی اتے اتھوں ہی خالصے دی دین شروع ہندی اے۔
1765 وچ اجے احمد شاہ ابدالی مریا نہیں سی سگوں اس توں بعد دو تن وار پھیر اوہ پنجاب وچ آیا سی۔ اس لئی اس ویلے پنجاب وچ اپنا آزاد راج قایم کرن دا مطلب سی کہ پنجاب نوں افغان غلامی وچوں آزاد کروا لیا سی۔ ایہہ شروعات سی اپنے دیش نوں آزاد کرواؤن دی اتے ایہہ خالصے دی حصول سی۔ خالصے دا ایہہ راج 1799 ای۔ تک تاں سکھ مسلداراں دی اگوائی ہیٹھ قائم ہونا شروع ہو گیا سی۔ خالصے دے راج وچوں افغانی ادھیکاریاں نوں کڈھ دتا گیا سی۔ بھاویں احمد شاہ ابدالی دے مرن بعد وی اس دا پتر تیمور شاہ اتے پوترا شاہ زمان پنجاب وچ آؤندے راے سن پر اوہ پنجاب وچلے خالصہ راج نوں کوئی نقصان نہیں پہنچا سکے سن۔
1799 وچ لاہور نوں سمچے خالصہ راج دی [[راجگڑھ]] بنا کے اک نویں دور دی شروعات کر دتی گئی سی۔ ایہہ نویں دور دی شروعات ہندوستان دے کھسے ہوئے علاقیاں نوں واپس لین دی سی۔ پہلاں تاں اوہناں حاکماں نوں ختم کیتا گیا جہڑے اجے تک افغانی سامراج دا تھم بنے ہوئے سن۔ جویں کہ قصور، ملتان، جھنگ-سیال دے حاکم۔ پھر اوہناں صوبیاں نوں افغانی سامراج نالوں توڑ کے واپس لیا گیا جہڑے پہلاں وکھ-وکھ سمیاں توں ہندوستان نالوں توڑ لئے گئے سن۔ 1835–36 تک اٹک، پشاور، ڈیرہ غازی خان، ڈیرہ اسمٰعیل خان اتے مانکیرا-ہزارارا آدی سارے علاقے واپس لے لئے گئے سن۔ کشمیر دے پورے صوبہ نوں افغانی سامراج وچوں کڈھ لیا گیا سی۔ جموں اتے کانگڑے سمیت ساریاں اوہ پہاڑی ریاستاں، جہڑیاں افغانی غلامی نوں قبول کرن وچ سبھ توں ودھ تیار سن، نوں واپس آزاد کروا لیا گیا سی۔ جلال آباد ورگا اہم شہر جہڑا بالکل قابل دے نیڑے سی، وی خالصہ راج وچ ملا لیا گیا سی۔
1838–39 وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ، انگریز حکومت اتے شاہ شجاہ درمیان اک معاہدہ ہوئیا سی۔ اس نوں تنّ-پکھی معاہدہ کیہا جاندا اے۔ 9 اس مطابق شاہ شجاع نوں کابل دے تخت اپر بٹھایا جانا سی۔ فوجی مدد مہاراجہ رنجیت سنگھ اتے انگریزاں دی ہونی سی۔ وڈی مدد مہاراجے دی ہونی سی۔ اس بدلے اک تاں شاہ شجاہ نے اوہ سارے علاقے چھڈنے سن جناں نوں مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اپنی بادشاہت وچ ملا لیا سی مطلب کہ خالصہ راج نوں مانتا دینی سی۔ دوجا ہر سال نیت کیتا نذرانہ مہاراجہ نوں دینا سی۔ تیجا، جدوں وی کدے مہاراجے نے پشاور جاں جلال آباد جانا سی تاں شاہ شجاہ دے وڈے پتر نے اوہناں دی حضوری وچ پہنچنا سی۔ اس طرحاں اس معاہدہ نال اوہ سارا چکر پٹھا مڑ کے پورا ہو چکیا سی جس نال خالصے نے افغانستان توں اپنے کھسے علاقے واپس لینے شروع کیتے سن۔ ستّ-اٹھ صدیاں توں ہندوستان دے ہندے اپمان دا بدلہ لیا جا چکیا سی۔ کتھے قابل دا بادشاہ ہندوستان دی قسمت گھڑدا سی اتے کتھے 1839 تو بعد پنجاب دا سکھ مہاراجہ کابل دے بادشاہ دی قسمت نوں گھڑ رہا سی۔ ایہناں نکتیا نوں ساہمنے رکھ کے ہی خالصے دی دین دی گل نوں بیاننا چاہیدا اے۔
مہاراجہ رنجیت سنگھ بارے لکھن والے اتہاسکاراں وچ نریندر کمار سنہا بڑے مشہور اتہاسکار ہوئے ہن۔ ایہناں نے لکھیا اے: ''رنجیت سنگھ دیاں پرمکھّ پراپتیاں وچ سبھ توں وڈی حصول ایہہ سی کہ اس نے افغانستان دے خلاف اپنی بادشاہت دا پوری سفلتا سمیت پربندھ کیتا سی۔ اسیں جاندے ہاں کہ کسے ویلے افغانستان وی ہندوستان دا حصہ سی پر ہندوستان نے اس نوں ہمیشہ لئی گوا دتا سی۔ ہندوستان نے اپنے اوÎتر-مغربی کھیتر، پنجاب اتے کشمیر وی گوا لینے سن پر ایہناں علاقیاں وچ سکھاں اتے رنجیت سنگھ دیاں جتاں نے ایہناں نوں بچا لیا سی۔ ایہہ سچی گل اے کہ جیکر رنجیت سنگھ دا راج نہ ہندا تاں گھٹوں-گھٹں اوÎتر-مغربی کھیتر اتے کشمیر افغانستان دا حصہ بن جانے سن۔ "
خالصہ-افگان جدوجہد (1748–1799 ) دوران کجھ اک گلاں نوں اسیں نظر انداز کر جاندے ہاں۔ ایہہ گلاں بڑا ہی بھاوپورت اتے مطلب بھرپور پچھوکڑ رکھدیاں ہن۔ اک گل ول خاص دھیان دین دی ضرورت اے۔ اوہ ایہہ کہ احمد شاہ ابدالی دے دو پوترے سن: شاہ زمان اتے شاہ شجاہ۔ دوویں ہی اس توں پچھوں وارو-واری افغانی سامراج دے بادشاہ بنے سن۔ شاہ زمان 1793 توں لے کے 1801 تک سی اتے شاہ شجاہ 1803 توں لے کے 1809 تک سی۔ شاہ زمان نے وی پنجاب اوÎپر دو حملے کیتے سن اتے پنجاب نوں لٹیا سی۔ ایہی شاہ زمان جدو 1801 وچ تختوں لاہیا گیا سی تاں اس دیاں دوویں اکھاں کڈھ کے اس نوں انھاں کر دتا گیا سی۔ پھر بھاویں 1803 وچ اس دا چھوٹا بھرا شاہ شجاع کابل دا بادشاہ بن گیا سی پر جدوں اس نوں وی 1809 وچ تخت توں لاہ دتا گیا سی تاں ایہہ دوویں بھائی مہاراجہ رنجیت سنگھ دی شرن وچ آ گئے سن۔ کجھ سماں ایہہ دوویں بھائی پنجاب وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ پاس پناہ گیر بن کے رہندے رہے سن۔ آخر وچ ایہہ سوچ کے کہ دوناں بھائیاں نوں اکٹھیاں نوں اتھے نہیں رہنا چاہیدا سگوں اکلے-اکلے ہو کے اک نوں انگریزاں پاس اتے اک نوں سکھ مہاراجے پاس رہنا چاہیدا اے۔ ایہہ شاہ زمان لدھیانہ وکھے انگریزاں پاس رہن لگ پیا سی اتے شاہ شجاہ مہاراجے پاس ہی رہندا رہا سی۔ شاہ زمان 1814 وچ مر گیا سی اتے اس نوں فتح گڑھ صاحب (سرہند) وکھے دفنایا گیا سی۔ اس طرحاں اتہاس نے تصویر دے دوویں پاسے ہی ایہناں حاکماں نوں دکھا دتے سن۔ جس پنجاب نوں ایہہ لٹیرے لٹدے تے برباد کردے رہے سن انت نوں ایہہ اسے پنجاب وچ پناہ گیر بن کے آئے سن اتے اخیر نوں پنجاب دے وچ ہی ایہہ دفنائے گئے سن۔
شاہ شزاہ نوں بھاویں انھاں نہیں کیتا گیا سی۔ پر جیکر مہاراجہ رنجیت سنگھ اس نوں عطا محمد دی قید وچوں نہ چھڈوا کے لیاؤندا تاں انھاں اس نوں وی کر دتا جانا سی۔ کوہنور ہیرا جس نوں نادر شاہ ہندستان دے مغل بادشاہ احمد شاہ کولوں کھوہ کے لے گیا سی اوہی کوہنور ہیرا اس شاہ شجاہ پاس سی۔ مہاراجے نے اسے طرحاں اس کوہنور ہیرے نوں شاہ شجاہ کولوں واپس لیا سی جس طرحاں نادر شاہ نے احمد شاہ پاسوں اتے ابدالی نے نادر شاہ کولوں لیا سی۔ مطلب کہ ہندوستان دی جائداد نوں مہاراجہ رنجیت سنگھ نے واپس لے لیا سی۔
انت وچ سٹے دے طور تے کیہا جا سکدا اے کہ خالصے دی ہندوستان نوں جو دین اے اوہ تریخی، جغرافیائی اتے تہذیبی اے۔ خالصے نے صدیاں بھر توں قائم ہوئی غلامی نوں ختم کیتا سی۔ جہڑے کھیتر پہلاں ہندوستان نالوں توڑ کے افغانی سامراج نال ملا لئے گئے سن اوہناں نوں پھر توں خالصے نے واپس لے لیا سی۔ جو قیمتی اتے تریخی وستاں ہندوستان توں کھوہ لئیاں گئیاں سن اوہناں نوں خالصے نے پھر توں لے لیا سی جویں کہ کوہنور ہیرا اتے سومناتھ دے دروازے۔ اس سبھ کجھ توں علاوہ خالصے نے ہندوستان دی پرانے رہتل نوں قائم کرن دی پوری-پوری کوشش کیتی سی۔ ہندوستان دے مول-واسیاں نوں پھر توں سماجی طور تے ابھارن دا بیڑا چکیا سی۔ گرو گرنتھ صاحب دے روپ وچ اک ایسا پوتر گرنتھ ہندوستانیاں نوں دتا سی جہڑا مولک روپ وچ ہندوستانی سی۔ ایہہ پکھ ایسے ہن جنہاں بارے اجے تک کجھ وچاریا ہی نہیں گیا۔
ایہہ وی گلاں وچارن والیاں ہن کہ اکت گلاں دے مقابلے تے جیکر بھارت دیش ولوں خالصے نوں دتی گئی دین بارے سوچیا جاوے تاں پتہ لگیگا کہ بھارت نے خالصے نوں کجھ وی نہیں دتا۔ اج دا بھارت، پنجاب دی قیمت تے آزاد ہویا دیش اے۔ اج دے بھارت نے پنجاب نوں ختم کرکے آزادی حاصل کیتی اے۔ پنجاب جہڑا یگاں-یگانتراں توں پنج دریاواں دی دھرتی دے طور تے اپنی ہوند رکھدا آ رہا سی موجودہ بھارت دے لیڈراں نے اس نوں کھنڈت کر دتا اے۔ خالصے نے ہمیشہ دیش دی اکھنڈتا نوں قایم رکھیا اے پر موجودہ بھارتی لیڈراں نے اس نوں کھنڈت کر دتا اے۔ اج بھارتی پربھوستا دے ساہمنے پنجاب اپنی ہوند گوا رہا پرتیت ہندا اے جدوں کہ پنجابی پربھوستا نے بھارت نوں تکڑا کیتا سی۔
جٹاں دی تریخ
جٹاں دی تریخ
جٹاں دی تریخ بوہت پرانی اے ۔
سندھ چ جٹاں دی حکومت
چچنامہ تے تاریخ سندھ موجب سندھ دا پہلا
بادشاہ دوا جی سی۔ ایہہ رائے جٹ سی۔ رائے جٹّ
سندھ وچ ایران توں
آئے سن۔ رائے
خاندان نے سندھ اتے 137 سال راج کیتا سی۔ اس خاندان دی اک
بیواہ رانی نال ہیر پھیر تے گھٹیا سازش کرکے چچّ
براہمناں نے جٹاں توں راج کھوہ لیا سی۔ چچّ براہمن جٹاں نال بہت ہی گھٹیا ورتاؤ
کردے سن۔ جٹاں نوں دشمن سمجھ کے اوہناں تے بہت پابندیاں لا دتیاں سن۔ بہتے
جٹّ ہندو دھرم
چھڈّ کے بدھ مت دے
پیروکار بن گئے سن۔ جٹّ براہمنواد دے خلاف سن۔ چچّ براہمناں نے 650 عیسوی وچ جٹاں
توں دھوکھے نال نوجوان رانی توں اپنا بڈھا شوہر مروا کے راج حاصل کیتا سی۔ براہمن
راجے دا بھیتی تے وزیر سی۔ جٹّ وی براہمناں توں بدلہ لینا چاہندے سن۔
محمد بن قاسم دا سندھ اتے حملہ
جد عربی حملہ
وار محمد
بن قاسم نے 712 عیسوی وچ سندھ تے حملہ کیتا تاں جٹاں دے کئی مشہور
تے وڈے قبیلیاں نے محمد بن قاسم نال باعزت سمجھوتہ کیتا۔ قاسم نے جٹاں نوں پگڑیاں
تے تلواراں بھینٹ کرکے اوہناں دا بہت ہی مان ستکار کیتا۔ جٹاں دی مدد نال ہی قاسم
جت گیا۔ نمک حرامی چچّ براہمناں دا انت بہت ہی برا ہویا سی۔ قاسم نے سندھ فتح کرکے
جٹاں تے وی ززیاں لا دتا۔ قاسم دی مذہبی پالیسی کارن جٹّ اسدے وی خلاف ہو گئے۔
آپسی فٹ کارن جٹّ قبیلے بہت ہی کمزور ہو گئے۔ اس ویلے ملتان وی
سندھ راج وچ شامل سی۔ عرباں دے حملیاں مگروں محمود نے بھارت اُتے 16 حملے کیتے۔
اخیرلا حملہ 1026 عیسوی وچ صرف جٹاں اتے ہی سی۔ راجے بھوج پرمار نے گوالیئر دے
علاقے وچ محمود غزنوی نوں ہراکے واپس بھجا دتا سی۔ اس دی لٹّ دا کجھ مال وی کھوہ
لیا سی۔ پرمار راجپوت وی ہندے ہن اتے جٹّ وی ہندے ہن۔ ایہہ مالوے دے مہان سوربیر
جنگجو سن۔ 1192 عیسوی وچ جدوں رائے پتھورا چوہان محمد غوری ہتھوں ہار گیا تاں
بھارت وچوں راجپوتاں دا بول بالا وی ختم ہو گیا۔ اس ویلے جٹاں نے ہانسی دے کھیتر
وچ خونی بغاوت کر دتی۔ اس ویلے کتبدین ایبک نے جٹاں نوں ہراکے ہانسی تے اپنا قبضہ
کر لیا۔ جٹاں دا بہت مالی تے جانی نقصان ہویا۔ نومبر 1398
وچ تیمور کرنال توں
ٹوہانا تک دے جنگلاں والے علاقے وچوں گزریا۔ اس علاقے دے جٹّ کھاڑکو تے دھاڑوی سن۔
جٹاں نوں دباؤن لئی تیمور دیاں
فوجاں نے دو ہزار جٹّ قتل کر دتا۔ اس ظالم تے لٹیرے تیمور نے جٹاں نوں سبق سکھاؤن
لئی ایہناں دا بہت ہی جانی تے مالی نقصان کیتا۔ 1530 عیسوی وچ سلطان محمد
بن تغلق نے سنام تے سمانے دے کھیتر وچ منڈہار، بھٹی تے منہاس
وغیرہ جٹاں دا بہت نقصان کیتا کیونکہ فصلاں نہ ہون کارن جٹّ سورمے مالیا دین توں
باغی ہو گئے سن۔
جٹ راجے
10. اورنگزیب دی
کٹڑ پالیسی توں تنگ آ کے کجھ جٹّ مسلمان بن گئے سن۔ کجھ جٹّ سندھ دے علاقے توں
اٹھکے بھرتپر دے علاقے وچ آ کے وس گئے سن۔ بھرتپر دا راجا چودھری سورج ملّ بہت
طاقتور تے بااثر سی۔ بھرتپر تے دھولپر دیاں ہندو ریاستاں جٹاں دیاں ہی سن۔ پنجاب وچ
وی رنجیت
سنگھ تے اعلیٰ سنگھ وغیرہ مہان جٹّ راجے ہوئے ہن۔
پنجاب چ جٹ
11ویں صدی دے شروع وچ جٹّ پنجاب دے کافی حصے وچ پھیل چکے سن۔ پنجاب وچ
بہتے جٹّ پچھم ولوں آ کے آباد ہوئے ہن، کجھ جٹّ مشرق ولوں وی آئے سن۔ رگویدک،
مہابھارت تے پراناں دے ویلے وی کافی جٹّ پنجاب وچ آباد سن۔
11. کے۔ آر۔ قانوںگو دے مطابق رگوید قالین ویلے وچ یدو سپت سندھو
پردیش وچ رہندے سن۔ جٹاں دے کئی گوت یدوبنسی ہن۔ سکندر دے حملے ویلے 326 مشرق
عیسوی وچ پنجاب وچ سینکڑے جٹّ قبیلے اک ہزار سال توں آزاد رہِ راے سن۔ جٹّ
سوربیراں نے اپنے دیش دی رکھیا لئی ہمیشہ ہی اگے ودھ کے بدیشی حملہ آوراں دا پورا
مقابلہ کیتا سی۔ ساڈے اتہاسکاراں نے جٹاں دی بہادری ول دھیان نہیں دتا اتے جٹاں
دیاں قربانیاں دا ملّ وی نہیں پایا۔
جٹاں دی تریخ
سر ابٹسن جس نے 1881 عیسوی وچ پنجاب دی مردمشماری کیتی سی اوہ جنرل
کننگھم دے وچار نال سہمت اے کہ جٹّ انڈو؟ستھیئن نسل وچوں سن۔ ستھیئن اک پرانا مدھ
ایشیائی دیس سی جتھے ہن دکھنی یورپ اتے پرانا ایشیائی سوویت روس بنیا ہویا اے۔
ایتھے ستھیئن اتھوا ساکہ قوم دا راجا سی۔ جیٹی جاتی وی ساکہ قوم دا اک فرقہ سی
جہڑا مدھ ایشیا وچ سائر دریا دے دہانے تے ارال ساگر دے مغربی تٹّ لاگلے علاقے وچ
آباد سی۔ عیسیٰ توں اٹھ سو سال پہلاں کم، ورک، دہیا، منڈ، میڈز، مان، بینس، وینوال
وغیرہ کئی جٹّ قبیلے اس کھیتر وچ قابض سن۔ کجھ جٹّ ویدک دور وچ بھارت وچ وی پہنچ
چکے سن۔ بدیشی اتہاسکاراں مطابق رگوید دی
رچنا 1000 1500 ق م دے
لگبھگ ہوئی اے۔ کئی اتہاسکار رگویداں دا سماں 2000 سال ق م دے لگبھگ
دسدے ہن۔
مڈھلے علاقے
12. پرانے ویلے وچ جٹّ کیسپیئن
سمندر دے کھیتراں توں لے کے ملتان تک
آؤندے جاندے رہندے سن۔ سر دریا اتے آمو دریا دے
وچکارلے کھیتراں وچ جٹاں نوں ماسہ گیٹ وی کیہا جاندا سی۔ ماسہ گیٹ دا مطلب مہان
جٹّ ہن۔ جٹّ، جاٹ، جوت، جٹیہ، گوٹ، گوتھ، گیٹے، جیٹی، جیٹے، جٹی، جٹ، جٹو وغیرہ
اکو ہی جاتی اے۔ وکھ وکھ دیساں وچ اچارن وکھ وکھ اے۔ یونانی شبد جیٹے سنسکرت دے
شبد جرتا نال ملدا جلدا اے۔ ہن ایہہ شبد ہولی ہولی تتبھو روپ وچ بدلکے جٹّ جاں جاٹ
بن گیا اے۔ وچکار
ایشیا توں کئی جٹّ ایران تے بلخ دے کھیتر وچ
آئے۔ پھیر ایہناں ہی کھیتراں تے کجھ سماں راج کرکے آخر بھارت وچ پہنچ گئے۔ مہان
ودوان تے کھوجی سر ابٹسن دے وچار ہن کہ بھاویں جٹّ بھارت وچ
ہولی ہولی آئے، اوہ اس نسل وچوں ہن جس وچوں راجپوت ہن۔ ایہہ نتیجہ اس نے دوواں
قوماں دی اکو جہی جسمانی تے چہریاں دی بنتر توں کڈھیا اے۔ جٹاں تے راجپوتاں دے
بہتے گوت سانجھے ہن۔ پرمار جٹّ وی ہن اتے راجپوت وی ہن۔ جگدیو پرمار نوں کجھ
اتہاسکار جٹّ لکھدے ہن اتے کجھ راجپوت دسدے ہن۔ سندھ اتے راجپوت؟آنے دے مدھ وچ
پنواراں دا راج امرکوٹ کھیتر اتے وی سی۔ اس کھیتر وچ ہمایوں دے
ویلے تک پنواراں دا راج رہا سی۔ راجے جگدیو پنوار نے دھارا نگری مالوا کھیتر
اتے وی کجھ سماں راج کیتا سی۔
راجپوت دی اصل
13. اک جاٹ اتہاسکار رام سروپ جون نے اپنی کتاب 'جاٹ اتہاس'
انگریزی دے پنہ 135 اتے لکھیا اے، انگریز لکھاریاں نے راجپوتاں نوں بدیشی
حملہ وار لکھیا اے جہڑے بھارت وچ
آ کے وس گئے سن، ایہہ بھارت دیش دے لوک نہیں ہن۔ مگر راجپوتاں دے گوتاں توں صاف ہی
پتہ لگدا اے کہ ایہہ لوک اصل کشتری آریہ ہن۔ جہڑے بھارت دے وغیرہ نواسی ہن۔
ایہہ راجپوت کہاؤن
توں پہلاں جٹّ اتے گجر سن۔ جٹاں اتے راجپوتاں دے کئی گوت مدھ ایشیا اتے
یورپ دے لوکاں نال وی رلدے ہن۔ اس کارن بدیشی اتہاسکاراں نوں ایہناں بارے بھلیکھا
لگ جاندا اے۔ مہان یونانی اتہاسکار تھسیڈڈس نے اعلان کیتا سی کہ ایشیا اتھوا یورپ
وچ کوئی ایسی جاتی نہیں سی جہڑی ستھیئن جٹاں دا کھڑ کے مقابلہ کر سکے۔ اک
وار سکندر
اعظم نے وی 328-27 بی۔ سی۔ سوگدیانا تے
حملہ کیتا سی۔ ایہہ ستھیئن دیس دا اک صوبہ سی۔ جس اتے جٹاں دا راج سی۔ سکندر جیون
وچ پہلی وار جٹاں توں اس لڑائی وچ ہاریا سی۔ اک وار جٹاں نے یونان تے حملہ
کرکے ایتھنز وی
جت لیا سی۔ جٹّ مہان سوربیر جودھے سن۔ دسویں صدی وچ سپین وچ اخیرلا جٹّ بادشاہ
الوارو سی۔ ایہہ پرانے گیٹی جاتی وچوں سی۔ کرنل جیمج مطابق جٹّ سورمیاں نے ادھے
ایشیا اتے یورپ نوں جڑوں ہلا دتا سی۔ پرانے ویلے وچ جٹاں توں ساری دنیا کمبدی سی۔
جٹّ اپنی فٹ کارن ہی ہارے سن۔ جٹّ تلوار چلان تے حل چلان وچ ماہر ہندے سن۔ زوزپھ
ڈیوٹ کننگھم نے وی لکھیا اے، اتری تے مغربی ہند وچ جٹّ محنتی اتے ہلواہک
منے جاندے ہن جہڑے لوڑ پین اتے ہتھیار وی سنبھال سکدے ہن اتے ہل وی واہ سکدے ہن۔
جٹّ ہندوستان دی
سبھ توں ودھیا پینڈو وسوں کہی جا سکدی اے۔
14. بدیشی اتہاسکاراں مطابق جٹاں دا پرانے تے مڈھلا گھر ستھیئن دیس
سی۔ ایہہ مدھ ایشیاں وچ اے۔ ستھیئن دیش ڈینیوب
دریا توں لے کے دکھنی روس دے پار تک کیسپیئن ساگر دے مشرق
ول آمو دریا تے سر دریا دے
گھاٹی تک، پامیر پہاڑیاں تے تارس ندی دی گھاٹی تک وڈا کھیتر وچ پھیلیا ہویا سی۔
ستھیئن کھیتر دے جٹّ آریہ بنس وچوں ہن۔ بھارت دے راجپوت وی آریہ بنس وچوں ہن۔
ایہناں وچ ہون بہت ہی گھٹ ہن۔ راجپوت اکھواؤن توں پہلاں ایہہ جٹّ اتے گجر سن۔
جٹاں، گجراں، اہیراں، سینیاں، کمبواں، کھتریاں، راجپوتاں اتے دلتاں دے کئی گوت
سانجھے ہن۔ جٹّ کئی ذاتیاں دا رلیا ملیا بھائی چارا اے۔
جٹاں دا راجپوتاں وچ رلاء
15. اٹھویں نوویں صدی وچ پرانک دھرمی براہمناں نے صرف راجپوتاں نوں
ہی خالص کھتری منیا سی۔ راجپوت دور وچ صرف راجپوتاں دا ہی بول بالا سی۔ اس ویلے جو
دل ایہناں دے ساتھی اتے معاون بنے، اوہ وی سبھ راجپوت اکھواؤن لگے جویں سنیارے،
گڈریئے، ونجارے اتے اؤر وغیرہ اس ویلے ہی کئی جٹّ قبیلے وی راجپوتاں دے سنگھ وچ
شامل ہوکے راجپوت اکھواؤن
لگ پئے سن۔ راجپوت پرانک ہندو دھرم نوں منن والے تے براہمناں دے پجاری سن۔ پاننی
عیسیٰ توں 500 سال پہلاں ہویا اے۔ اس دے ویلے وی سندھ تے پنجاب وچ کئی جٹّ قبیلے
وسدے سن۔ جٹّ پشو پالک وی سن۔ گٔو تے گھوڑا رکھدے سن۔ اک ہتھ وچ تلوار ہندی سی،
دوجے ہتھ وچ حل دی مٹھی ہندی سی کیونکہ جٹّ کھاڑکو کرسان قبیلے ہندے سن۔ بدیشی
حملہ آوراں ایرانیاں، یونانیاں، بختاریاں، پارتھیاں، ساکا، کشان تے
ہوناں وغیرہ نال وی کجھ جٹّ قبیلے آئے اتے بھارت وچ سدا لئی وس گئے۔ کجھ جٹّ قبیلے
مدھ ایشیا وچ ہی ٹکے راے۔ کجھ یورپ تے مغربی ایشیا ول دور تک چلے گئے۔ مغربی
ایشیا، یورپ تے مدھ ایشیا وچ ہن وی بھارتی جٹاں نال رلدے؟ملدے گوت ہن جویں مان،
ڈھلوں تے گل وغیرہ۔ جرمن وچ مان، بھلر تے ہیراں نال رلدے ملدے گوتاں دے لوک ہن وی
وسدے ہن۔ جرمنی وی آریہ نسل وچوں ہن۔ تھامس مان یورپ دا مشہور لکھاری سی۔ ڈاکٹر
پی۔ گلز مہان اتہاسکار ہن۔ بی۔ ایسّ۔ داہیا اپنی کھوج بھرپور کتاب 'جاٹس' وچ لکھدا
اے کہ راجپوتاں دے بہتے اہم قبیلے مدھ ایشیا توں کافی پچھوں آئے ہن۔ جدوں کہ جٹّ
قبیلے بھارت وچ ویدک دور وچ
وی سن۔ جٹّ وی راجپوتاں وانگ چندربنسی تے سورج بنسی ہن۔ جٹاں دے کجھ گوت شوبنسی
ہن۔ کجھ کشپ تے ناگ بنسی ہن۔ جٹّ قومانتری جاتی اے۔ سائر دریا توں لے کے جمنا،
راوی، سندھ تک جٹّ سبھاء تے سبھیاچار رلدا ملدا اے۔
یورپ چ جٹ دے رشتے دار
1853 عیسوی وچ پوٹ نے پہلی وار ایہہ اصول کیتا سی کہ یورپ دے روماں
جپسی بھارتی جٹاں دی ہی اک شاخاں اے۔ جپسی فرقے نوں جوٹ جاں جاٹ وی آکھیا گیا اے۔
ایہناں دی بولی وی پنجابی اتے ہندی نال رلدی ملدی اے۔ ایہہ مسلماناں (محمود غزنوی)
دے حملیاں ویلے پنجاب اتے ہریانے وچوں گئے ہن۔ کجھ اتہاسکاراں مطابق روماں جپسی
راجستھان دے جاٹ ہن۔ کدے یورپ دے ڈینمارک علاقے نوں جٹّ لینڈ کیہا جاندا سی۔ جٹّ
سورمیاں نے دو ہزار سال مشرق عیسوی بھاری حملہ کرکے سکینڈینیویا وی جت لیا سی۔ اس
ویلے جٹاں دا یورپ وچ وی بول بالا سی۔ پنجاب وچ بہتے جٹّ بھٹی، پرمار، چوہان اتے
طور وغیرہ وڈے قبیلیاں وچوں ہن۔
16. بھارت وچ 800 توں 1200 عیسوی وچکار کئی ذاتیاں تے اپ-جاتیاں دا
اساری ہویا سی۔ کئی ذاتیاں تے اپ ذاتیاں دا اساری نویں پیشے اپناؤن نال ہویا۔ جویں
نائی، ترکھان، چھیمبے، جھیور تے سنیار وغیرہ۔ چھیمبے ٹانک کشتری، جھیور کشیپ
راجپوت تے سورنکار میڈ راجپوت ہندے ہن۔ ترکھاناں، نائیاں تے چھیمبیاں دے بہت گوت
جٹاں نال رلدے ہن۔ دلت ذاتیاں دے وی کافی گوت جٹاں نال رلدے ہن۔ بھارت وچ جٹّ
پنجاب، ہریانہ،راجستھان، اتر
پردیش دے مدھ
پردیش وغیرہ وچ دور دور تک آباد ہن۔
1901ء دی لوک گنتی
1901 عیسوی دی جنآبادی مطابق ہندوستان وچ جٹاں دی کل گنتی نوں کروڑ
دے لگبھگ سی جنہاں وچوں 1/3 مسلمان، 1/5 سکھ اتے 1/2 ہندو سن۔ ہریانے وچ پرانے جاٹ
اتہاس نال متعلق پندراں دے لگبھگ کھوج بھرپور نویاں کتاباں لکھیاں گئیاں ہن پر
پنجاب وچ جٹّ اتہاس، نکاس تے جٹّ گوتاں بارے پنجابیاں وچ اجے تک کوئی کھوج بھرپور
بہترین کتاب نہیں لکھی گئی اے۔
17. جٹّ ہندو، مسلم،
سکھ تے بشنوئی وغیرہ کئی دھرماں وچ ونڈے گئے ہن۔ پر خون تے سبھیاچار سانجھا اے۔
جٹّ زبان دا رکھا تے دلّ دا صاف ہندا اے۔ جٹّ اک نڈر جودھا، دیش بھگت فوجی، ہمتی،
محنتی، کھلھدلی، آزاد خیال، کھاڑکو تے بدلہ خور ہندا اے۔ سچا دوست تے پکا دشمن
ہندا اے۔ جٹّ سبھیاچار دا پنجاب دے پنجابی سبھیاچار تے وی بہترین اثر پیا اے۔ جٹاں
دیاں وکھ وکھ اپ ذاتیاں وکھ وکھ قبیلیاں وچوں ہن پر پچھوکڑ تے سبھیاچار سانجھا اے۔
مینوں آس اے کہ میری ایہہ کھوج کتاب پنجاب دے تریخی ساہت وچ اک نگھر وادھا کریگی۔
اس وچ ودھ توں ودھ نویں تے ٹھیک جانکاری دتی گئی اے۔ پنجاب دے جٹاں دا اتہاس بھارت
دے اتہاس وچ اک خاص تھاں رکھدا اے۔ جٹّ کئی ذاتیاں دا رلیا ملیا بہت وڈا بھائی
چارا اے۔ بہتے جٹاں دا سر لمبا، رنگ صاف، اکھاں کالیاں، نکّ درمیانہ تے چہرے تے
وال بہت ہندے ہن۔ ایہہ اک وکھری ہی جاتی اے۔
پنجاب ونڈیا گیا
پنجاب ونڈیا
گیا، اس دے لوک ونڈے
گئے اتے پنج دریاواں
دا پانی ونڈیا
گیا۔ چار چفیرے
بیدوشیاں دا خون بہہرہا سی۔ پنجاب
نوں ونڈن والے
14-15 اگست 1947 نوں آپو-اپنے راجگڑھاں (دلی اتے راولپنڈی) وچّ روشنیاں
کر رہے سن، خوشیاں
منا رہے سن
پر پنجاب،
پنجابی اتے پنجابیت
دے جھنڈابردار واہگے
دی سرحد ‘تے کھڑے
کدے دلی دیاں
روشنیاں ولّ دیکھ
رہے سن تے کدے راولپنڈی
دیاں روشنیاں ولّ۔
ڈاکٹر. سکھدیال
سنگھ
پنجابی صوبے مطلب حال بھارتی پنجاب دا رقبہ پنجاہ ہزار کلومیٹر توں تھوڑھا جیہا ہی ودھ اے۔ ایہہ صوبہ جغرافیائی (اصلی) پنجاب دے پنجویں کو حصے جڈا کو اے۔
جغرافیائی پنجاب کسے صوبے جاں ریاست دا ناں نہیں اے۔ پنجاب اپنے-اپنے وچ اک دیش اے۔ پنجاب تہذیبی ملک اتے رہتلاں نوں جم دین والی سرزمین دا ناں اے۔ اس دا ایہہ سبھیاچار عالمی پدھر تے پسر چکیا اے اتے عالمی نوں ‘ہڑپا سبھیتا’ دے ناں ہیٹھ اپنا ترقی دکھا چکیا اے۔ اجے سندھ گھاٹی دی رہتل پنپنی وی شروع نہیں سی ہوئی جدوں ہڑپا رہتل عالمی پدھر اتے ترقی یافتہ ہو چکی سی۔ ہڑپا قدرت پنج دریاواں دی سرزمین اپر پھیلی ہوئی رہتل سی۔ ایہہ سندھ گھاٹی رہتل توں اک یگ اگیتی سی۔ ہندوستان نے سندھ گھاٹی رہتل وچوں جم لیا سی جدونکھ پنجاب، پنجابی اتے پنجابیت اس توں اک یگ پہلاں اپنی ہوند قایم کرکے عالمی پدھر اپر پھیل چکی سی۔ اک یگ ہزار سال دا وی ہو سکدا اے اتے اس توں گھٹ-ودھ وی۔ ایہہ ضروری نہیں کہ پنجاب اتے پنجابی حال گورمکھی لپی دے لباس وچ ہی ہندے۔ ایہہ تاں یگاں-یگاتراں بعد پنجابی رہتل نوں مڑ ابھارن دا اک اپاء سی جہڑا سکھ لہر نے مہیا کیتا سی۔ ہڑپا دا پنجابی سبھیاچار اپنی لپی وچ سی۔ ہڑپا لپی اج دی گورمکھی نالوں کتے زیادہ ترقی یافتہ سی۔ ہڑپا لپی سکیاں، موہراں اتے گرنتھاں وچ سی۔ ہڑپا دی بدقسمتی ایہہ سی کہ اس نوں ایران توں آؤن والے آریہ قبیلیاں نے بری طرحاں کچل دتا اتے ایہہ مڑ اپنے پیراں تے کھڑی نہیں ہو سکی۔ یگاں بعد پنجابی بولی سکھ لہر نے گورمکھی لباس وچ پھر اپنے پیراں تے کھڑی کیتی۔ سکھ لہر نے گورمکھی راہیں ہڑپا رہتل دے گواچ چکے عکس نوں پھر توں ابھارن دا جھنڈا چکیا سی۔
پنجاب کسے صوبے جاں ریاست دا ناں نہیں اے۔ ایہہ اپنے آپ وچ اک دیش اے۔ اس دا اپنا آزاد سبھیاچار اتے روایتاں ہن۔ اسے کارن پنجاب اپر جدوں وی ہندوستانی سمراٹاں دا راج قائم ہندا رہا اے، اوہناں نے پنجاب دے آزاد رتبے نوں سٹّ ہی ماری اے۔ پنجاب نوں صرف پنجابی حاکماں نے ہی آزاد رتبہ دوایا اے۔ پنجاب دا سماجی پکھ وی سمجھنا چاہیدا اے۔ سکھ دھرم نوں دھارن کرن توں پہلاں لوکاں دے بہت وڈے حصے نے اسلام نوں دھارن کر لیا سی۔ گرو ارجن دیوَ جی نے سبھ توں پہلاں جٹاں نوں سکھ دھرم وچ لیاندا سی۔ گرو تیغ بہادر جی نے تاں مالوے اتے بانگر علاقے دے ایسے طوفانی دورے کیتے سن کہ اتھوں سروریاں دا پوری طرحاں صفایا کر دتا سی۔ سروریئے صوفیاں وانگ ہی اسلام نوں پرچارن والی اک سمپردا سی۔ پنجاب دے دوریاں نوں دیکھ کے کشمیری طبقہ وی گرو تیغ بہادر جی ول دیکھن لگ پیا سی۔ اوہ گرو تیغ بہادر جی دی حضوری وچ اکٹھے ہونے شروع ہو گئے سن۔ پنجاب وانگ گرو جی نے کشمیر دے دوریاں دا وی پروگرام بناؤنا شروع کر دتا سی۔ اس کارن مغل حکومت نے پہلاں گرو ارجن دیوَ جی اتے پھر گرو تیغ بہادر جی نوں شہید کر دتا سی۔ اتری بھارت دے غیر-اسلامی سماج نوں سنبھالن لئی ایہہ بہت وڈی قربانی سی۔ غیر-اسلامی حاکم پنجاب اتے کشمیر نوں چھڈّ چکے سن۔ اوہناں دیاں نگاہاں وچ سرسوتی اتے گھگر ندیاں ہی ہندوستان دی مغربی سرحد سن۔
ہڑپا رہتل دے خاتمے توں بعد پنجاب نے مڑ اپنی آزاد ہستی نوں پورس دے ویلے ابھاریا سی۔ 327-28 پو۔ای۔ وچ پورس پنجاب دے قبیلیاں دا سردار سی۔ اس نے پنجاب وچ اپنی بادشاہت قایم کیتی ہوئی سی۔ جدوں یونان دا بادشاہ سکندر عالمی نوں فتح کردا ہویا ہندوستان ول ودھ رہا سی تاں اوہ جہلم دریا دے کنڈھے تے آ کے رک گیا سی۔ جہلم پورس دے راج دی مغربی سرحد سی۔ پورس نے سکندر دا ڈٹ کے مقابلہ کرن دی کوشش کیتی پر اس دے گوانڈھی راجاں نے جاں تاں سکندر نال میل-ملاپ کر لیا جاں نرپکھّ رہے۔ اس ساری چال دے موڈھی کوٹلیا اتے چندر خفیہ موریا سن۔ کوٹلیا اتے چندر خفیہ موریا سمیت امبھی راجے سکندر نال مل گئے سن۔ اوہناں نوں پورس کنڈے وانگ رڑکدا سی۔ اوہ نہیں سی چاہندے کہ پورس مضبوط ہووے پر اوہناں دی چال پٹھی پے گئی سی۔
پورس نے درڑھ نشچا کیتا ہویا سی کہ اوہ حملہ آور نوں کسے وی قیمت تے جہلم پار نہیں کرن دیویگا۔ کوٹلیا اتے چندر خفیہ موریا سکندر نال مل چکے سن۔ اس کرکے اوہناں نے سکندر نوں صلاحَ دتی کہ جہلم نوں ہیٹھاں جا کے پار کیتا جاوے۔ جہلم نوں کافی دور ہیٹھاں جا کے پار کر لیا گیا۔ سکندر اتے پورس دی زبردست لڑائی ہوئی۔ اس لڑائی وچ پورس دا سبھ توں پیارا اتے وڈا پتر سنگھر ماریا گیا پر اس نے شام ہون تک ڈٹ کے مقابلہ کیتا۔ سکندر پہلے دن دی دو پہراں دی لڑائی وچ ہی دشمن دا ملیاگوشت کر دندا سی۔ دو پہراں دی لڑائی تک اوہ دشمن اپر فتح حاصل نہیں کر سکدا سی تاں اوہ اس نال بناں جھجک سمجھوتہ کر لیندا سی۔ ایہی حالت پورس نال ہو رہی لڑائی دی ہو گئی سی۔ سکندر نے دوپہر ڈھلن توں بعد اپنے-اپنے پورس دے ہاتھی ساہمنے جا کے اچی آواز وچ کیہا، ‘پورس توں میرا دوست ہیں۔ میں تیرے نال سمجھوتہ کرنا چاہندا ہاں۔ توں ہی پنجاب دا بادشاہ ہیں۔ آ رل کے عالمی نوں فتح کریئے۔” آخر کجھ ویلے دی بحث دوستی وچ بدل گئی۔ کوٹلیا، چندر خفیہ اتے امبھی دیاں یوجناواں ناکام ہو گئیاں سن۔ سکندر اتے پورس نے پنجاب توں اگے مگدھ راج نوں جتن دیاں سکیماں بنائیاں۔ بدقسمتی نال یونانی فوج بغاوت کر گئی اتے سکندر نوں بیاس دریا توں ہی واپس مڑنا پیا اتے پورس پھر اپنے ہی بلبوتے پچھے اکلا رہِ گیا۔ بھارتی اتہاسکاراں نے ہمیشہ پورس نوں انگولیاں کیتا اتے اس دے مقابلے تے کوٹلیا اتے چندر خفیہ نوں ابھاریا اے۔ سکندر دے معاملے وچ ایہناں دی پنجاب نال غداری نوں اکا ہی نظر انداز کرکے ایہناں نوں بھارت دے اسریئے دے روپ وچ ساہمنے لیاندا اے۔ کوٹلیا اتے چندر خفیہ نے آخرکار پورس نوں دھوکھے نال مروا دتا سی۔ ایہہ لمی چوڑی کہانی اے۔ پورس دے راج نوں کجھ ویلے لئی اس دے چھوٹے پتر ملّ کیتو (ملکیت) نے سمبھالیا سی پر اوہ وی اپنے راج-دور دے دوجے سال وچ ہی پرشیا دے دارا چوتھے دی مدد کرن گیا جنگ وچ ماریا گیا سی۔ ملّ کیتو دی بیواہ رانی نوں کوٹلیا دی صلاحَ نال چندر خفیہ نے بندی بنا لیا سی۔ اس طرحاں پنجاب چندر خفیہ موریا دے راج دا حصہ بن گیا۔
بابر دے مغل سامراج دی قیام دے نال ہی پنجاب وچ سکھ دھرم دی شروعات ہو گئی سی۔ سکھ دھرم نے پنجاب دی دھرتی تے ایسا انقلاب لیاندا سی کہ لوک جہڑے ہر حملہ آور دے اگے جھک جاندے سن، پھر توں تلواراں پھڑ کے حملہ آوراں خلاف کھڑے ہو گئے۔ گرو نانک دے سکھ انقلاب نوں ساڈے مذہبی ٹھیکیداراں اتے گرو دی گولک اپر اپنا پیٹ پالن والے کجھ سنتاں-مہنتاں نے کرمکانڈ والا بنا دتا اے کہ اج دے گرسکھ نوں کجھ سمجھ نہیں آ رہا کہ گرو نانک دی سکھیا کی اے۔ دس گرو صاحبان راہیں سرجے گئے سکھ انقلاب دا سٹہ ایہہ ہویا سی کہ گرو گوبند سنگھ جی دے جوتی-جوتی سماؤن پچھوں بندہ سنگھ بہادر نے خالصے دی واگڈور سنبھال کے بہت وڈے حصے وچوں مغل سامراج نوں جڑھاں توں اکھیڑ دتا سی۔ ایہہ 1709-10 دا سماں سی اتے گیارویں صدی وچ محمد غوری دے حملیاں توں شروع ہو کے پہلا موقع سی جدوں بدیشی سامراج نوں الٹا کے پنجاب دی دھرتی تے اتھوں دے لوکاں دا راج قائم کیتا گیا سی۔ ایہہ کم بندہ سنگھ بہادر نے کیتا سی۔ بندہ سنگھ بہادر نے خالصے دا راج جاں دوجے شبداں وچ اتھوں دے لوکاں دا راج قائم کرکے، ترنت ہی جاگیرداریاں اتے بسویداریاں توڑ کے اتھوں دے کمی لوکاں نوں ونڈ دتیاں سن۔ پنڈاں دے کمی لوک وہیراں گھتّ کے بندہ سنگھ بہادر کول پہنچدے سن اتے اس کولوں زمیناں دے پٹے، پنڈاں دیاں چودھراں اتے گھوڑ سواراں دیاں ٹکڑیاں لے کے آپو-اپنے پنڈاں نوں مڑدے سن۔ اس ویلے دیاں خفیہ مغل رپورٹاں اس طرحاں دیاں خبراں نال بھریاں پئیاں ہن جنہاں وچ دسیا ہندا سی کہ پنڈاں دے کمی اتے کرتی لوکاں دیاں وہیراں بندہ سنگھ بہادر پاس پہنچ رہیاں ہن۔ ایہہ بندہ سنگھ بہادر دا خالصہ انقلاب سی۔ اج دے کجھ سکھ سیاستدان اپنی سیاست دی سفلتا نال اپنے دھیاں-پتاں نوں پالدے ہن پر گرو گوبند سنگھ اتے بابا بندہ سنگھ بہادر نے اپنے پتراں نوں عامَ لوکاں لئی قربان کر دتا سی۔
اس ویلے دا بادشاہ بہادر شاہ اپنیاں ساریاں مہماں چھڈّ کے پہنچ گیا سی۔ اس دے نال ہی راجپوتانے دے سارے راجپوت راجے، مراٹھے، ہریانے اتے یو۔پی۔ دے جاٹ لیڈر پہنچ گئے سن۔ اوہناں نے بندہ سنگھ بہادر دیاں لوک-فوجاں نوں چارے پاسیاں توں گھیر لیا سی۔ آخر اس خالصہ انقلاب نوں کچل دتا گیا۔ بندہ سنگھ بہادر اتے اس دے 780 ساتھیاں نوں جیوندیاں نوں پکڑ لیا گیا سی پر بندہ سنگھ بہادر اپنی اتے اپنے پتر دی شہادت دے کے حکومت نوں آخری وار وی مات پا گیا سی۔
مغل سامراج پھر توں پنجاب وچ قایم ہو گیا سی۔ 1739 وچ پنجاب اتے ہندوستان اپر نادر شاہ نے حملہ کیتا سی۔ اس نے سارے اتری بھارت نوں لاہور توں لے کے دلی تک تحس-نحس کر دتا سی۔ ساریاں ہندوستانی طاقتاں، سمیت دلی دے مغل بادشاہ، اس دے ساہمنے ہتھ جوڑ کے کھڑھیاں سن پر خالصہ پنتھ پنجاب وچ دریاواں دے کنڈھیاں تے کھڑھا نادر شاہ دے مڑن دی اڈیک کر رہا سی۔ جیوں ہی نادر شاہ دلی نوں لٹّ کے واپس آ رہا سی تاں خالصہ جتھیاں نے اس دی فوج نوں ہر دریا دے کنڈھیاں تے لٹّ لیا اتے اس دی قید وچوں ہندوستانی عورتاں تے آدمیاں نوں چھڈوایا سی۔ جس طرحاں بابر دے حملے ویلے گرو نانک کھڑھا بابر نوں ونگار رہا سی، اسے طرحاں نادر دے حملے ویلے وی اکلا خالصہ ہی اس دے گھوڑیاں دے سماں ہیٹھ انگیار وچھا رہا سی۔ اپنی اس طرحاں لٹّ ہندی دیکھ کے نادر شاہ بھچکا رہِ گیا سی۔ اس دے پنجاب دا گورنر زکریا خان سی۔ اس نے زکریا خان توں پچھیا کہ ایہہ لٹّ مار کرن والے کون ہن؟ ایہناں گلاں نوں مسلمان لکھاری احمد شاہ بٹالوی نے وی لکھیا اے۔ اوہ لکھدا اے کہ زکریا خان نے جواب دتا کہ ایہہ سکھ ہن، گرو نانک دا ناں لیندے ہن، امرتسر دے سروور وچ اشنان کر کے طاقت حاصل کردے ہن۔ نادر شاہ نے پچھیا کہ ایہہ رہندے کتھے ہن؟ دسیا گیا کہ ایہناں دا گھر-گھاٹ کوئی نہیں اے۔ حکومت نے ایہناں نوں کٹمار کے پنڈاں تے شہراں وچوں کڈھ دتا اے۔ ہن تاں ایہہ گھوڑیاں دیاں کاٹھیاں تے ہی رہندے ہن۔ جنگلاں دے جھنڈ ہی ایہناں دیاں بستیاں ہن۔ نادر شاہ نے ترنت کیہا کہ ‘تاں پھر ایہناں توں بچ کے رہِ۔ جے ایہناں تے ترنت قابو نہ پایا تاں ایہہ اس دھرتی دے مالک بن جانگے۔’ نادر شاہ جیسے مہاں-دھاڑوی دیاں اس طرحاں دیاں ٹوکاں صرف ایہو ہی درسا رہیاں ہن کہ جدوں سارا ہندوستان حملہ آوراں اگّ جھک گیا سی تاں خالصہ اپنی ماں-زمین (جاں پتر-زمین) دے ہوئے اپمان دا بدلہ لے رہا سی۔
نادر شاہ دے حملے توں پنجاب دے علاقیاں نوں توڑن دی گل شروع ہو گئی سی۔ نادر شاہ نے پہلی وار پنجاب دے چار پرگنے، جنہاں نوں اس ویلے دی بولی وچ ‘چار محل’ کیہا جاندا سی، مغل بادشاہ کولوں اپنے سامراج وچ ملاؤن دی لکھتی پروانگی لے لئی سی۔ اس دے نال ہی اس نے جہلم اتے سندھ دے وچکارلا دواب وی لکھتی روپ وچ لے لیا سی۔ ایوں ہندوستان دے اپنے حاکماں نے ہی دیش دی مغربی سرحد نوں سنگیڑنا شروع کر دتا سی۔ اس حساب نال ہندوستان دی مغربی حد سندھ دریا نہیں سی سگوں جہلم بن گیا سی۔
نادر شاہ توں بعد احمد شاہ ابدالی نے ہندوستان اپر حملے 1747–48 توں لے کے 1767–68 تک جاری رکھے سن۔ ایہناں دے سٹے وجوں ستلج تک دا سارا علاقہ افغان سامراج وچ ملا لیا گیا سی۔ احمد شاہ ابدالی ویلے ہندوستان دی مغربی سرحد سندھ اتے جہلم نہیں سگوں ستلج دریا سی۔ ستلج توں لے کے سندھ دریا تک دا وڈا کھیتر ہندوستانی حاکماں نے اپنے ہتھاں نال لکھ کے افغان سامراج نوں دے دتا سی۔ اس لئی اکلا مغل بادشاہ (احمد شاہ) جاں مغل اہلکار ہی ذمہ وار نہیں سن سگوں مراٹھا لیڈر وی انے ہی ذمہ وار سن۔ ابدالی دے پچھلے حملیاں ویلے مراٹھے ہی اتری ہندوستان دے مالک سن پر اوہ 1761 وچ پانیپت دی تیجی لڑائی وچ ایہہ سبھ چھڈّ چکے سن۔ مڑ کے اوہناں نے ایہہ علاقے واپس لین دی کوشش ہی نہیں کیتی۔ اس وڈا کھیتر وچ ستلج توں لے کے سندھ دریا وچکارلا سارا پنجاب کشمیر سمیت لیہ اتے لداخ اتے سندھ صوبہ دا علاقہ وی شامل سی۔ ایہہ وڈا کھیتر ہندوستان کولوں کھوہ لیا گیا سی۔
ہندوستان دیاں ساریاں طاقتاں احمد شاہ ابدالی ساہمنے ہار منّ چکیاں سن۔ مراٹھیاں نے احمد شاہ ابدالی دی این منّ کے اپنا راج-حصہ سنبھال لیا سی۔ ابدالی ہندوستان وچ رہنا نہیں سی چاہندا پر اوہ ہندوستان نوں ایسی طاقت حوالے کرنا چاہندا سی جہڑی ابدالی نوں اپنا سپریم لارڈ سمجھ کے راج کرے۔ مراٹھے اس کم لئی تیار ہو گئے سن۔ مراٹھیاں ولوں ابدالی ہیٹھاں رہِ کے راج کرن دی گل نال ابدالی دا اک کم تاں پورا ہو گیا سی پر اوہ اس دے نال-نال پنجاب وی اپنی وشواس-پاتراس دھر نوں سونپنا چاہندا سی تاں کہ اوہ ہندوستان وچ آؤن لئی پنجاب وچوں دی سرکھات لنگھ سکے۔ سن 1764–65 تک ابدالی نوں ایہہ پتہ لگ چکیا سی کہ پنجاب نوں صرف سکھ سنبھال سکدے سن۔ اس لئی ابدالی دیاں ساریاں کوششاں سکھاں نوں اپنے ول کھچن لئی لگ گئیاں سن۔ سن 1765 وچ جدوں ابدالی ستویں وار لاہور آیا تاں اس ویلے سردار لہنا سنگھ بھنگی لاہور دا حاکم سی۔ ابدالی نے لاہور دے نامور وسنیکاں نوں اکٹھا کرکے پچھیا کہ لاہور دا گورنر کس نوں بناؤنا چاہیدا اے۔ سارے وسنیکاں نے اک رائے نال کیہا کہ اتھے لہنا سنگھ بھنگی راج کردا رہا اے۔ کسے وی شہری نوں اس توں کوئی وی شکایت نہیں اے۔ اس دے راج وچ پہلی وار لاہور نواسیاں نوں سکھ-شترقی دا سماں ملیا اے۔ ایہہ سن کے ابدالی نے کیہا، ”جاؤ، لہنا سنگھ بھنگی نوں سمجھا-بجھا کے اک وار میرے کول لے آؤ۔ میں اس نوں اپنے ولوں لاہور دا گورنر بنا دیاںگا۔”
لاہور دے وسنیک ابدالی ولوں دتے تحفیاں نال لہنا سنگھ بھنگی دی بھال کردے ہوئے اس کول پہنچ گئے سن۔ یاد رہے جدوں ابدالی لاہور پہنچیا سی تاں لہنا سنگھ بھنگی وی باقی سکھ سرداراں سمیت لاہور چھڈّ کے ابدالی توں انی دور چلے گئے سن جتھوں تک اوہ سمجھدے سن کہ اتھے تک پہنچ کے ابدالی اوہناں اپر کوئی تکڑی کاروائی نہیں کر سکدا سی۔ سکھ سرداراں وچ انی طاقت نہیں سی کہ اوہ ابدالی دا تازادم مقابلہ کر سکن۔ جدوں ابدالی تھکّ اتے اکّ جاندا سی تاں ہی اوہ ابدالی اپر گریلا حملے کردے سن۔ ایہہ سکھاں دی یدھ-پالیسی سی۔ لاہور واسی لہنا سنگھ بھنگی کول گئے۔ اس نوں ابدالی ولوں بھیجے گئے تحفے (سکے میوے اتے گرم شال) دتے تے ایہہ وی دسیا کہ ابدالی نے اس نوں لاہور دا گورنر بنا دینا اے۔ لہنا سنگھ بھنگی نے ایہہ جواب دتا سی: ‘خالصے نے جو کجھ لینا اے اوہ ادور پرکھ توں لینا اے۔ اسیں تاں بھجے ہوئے چھولے اتے مسیاں روٹیاں کھا کے پلے ہاں، جنگلاں وچ رہِ کے جیون بتیت کیتا اے۔ ایہہ میوے تے گرم شال ساڈے کسے کم دے نہیں۔ ابدالی نے جو کجھ دینا اے، اوہ ادور تخت صاحب پہنچ کے دیوے۔ اتھے سربتّ خالصہ فیصلہ کریگا کہ ابدالی دیاں پیشکشاں دا کی کرنا اے۔ میں اکلا اس بارے کجھ نہیں کہہ سکدا۔’
ایہہ پیش کش ناکام ہو جان توں بعد ابدالی پنجاب نوں اسے طرحاں چھڈّ کے ہی واپس چلیا گیا سی۔ خالصے نے اس دے جان توں بعد پھر سارے پنجاب نوں پہلاں وانگ ہی روک لیا سی۔ اس توں پتہ لگدا اے کہ ہندوستان دی کسے وی طاقت نوں ستلج توں لے کے سندھ دریا تک دے وڈا کھیتر دی پرواہ نہیں سی۔ صرف سکھ اپنے دیش نوں سندھ دریا تک اپنا سمجھدے سن۔ اوہ اتھے کسے وی غیرملکی حاکم دا راج نہیں چاہندے سن۔ اوہناں دا نشانہ پنجاب نوں آزاد کرا کے اتھوں دے لوکاں دا راج قائم کرنا سی۔ اوہناں ساہمنے بندہ سنگھ بہادر دا قایم کیتا ہویا راج اک ماڈل دی طرحاں سی۔ ابدالی آخر بے بسی دی حالت وچ پنجاب نوں للچائیاں اکھاں نال دیکھدا ہویا مر گیا سی۔ اس نے مراٹھیاں نوں ہرایا سی پر پنجاب وچوں سکھاں نے ابدالی نوں بھجا دتا سی۔
ابدالی توں بعد اس دے پتر تیمور شاہ اتے اس دے پوترے شاہ زمان دے حملیاں دی گل بڑی دلچسپ اے۔ دلی دا مغل بادشاہ عالم تیمور دا سالا سی۔ اوہ چاہندا سی کہ تیمور شاہ دلی پہنچ کے اس دیاں دشمن طاقتاں نوں سبق سکھائے۔ اس دے بدلے اوہ بھاویں اتھوں کجھ وی لے جاوے۔ اس مقصد لئی تیمور شاہ نے قابل توں چل کے دلی پہنچن دیاں تن کوششاں کیتیاں پر اوہ پنجاب وچوں نہیں لنگھ سکیا کیونکہ خالصے نے کیہا ہویا سی کہ پنجاب خالصے دا اے۔ اتھوں دی کوئی دھاڑوی جاں حملہ آور نہیں لنگھ سکدا۔ سن 1793 وچ تیمور شاہ مر گیا سی اتے اس دا پتر شاہ زمان قابل دا بادشاہ بنیا۔ اس نے وی تن وار اپنے مامے شاہ عالم دی مدد کرن لئی دلی پہنچنا چاہیا پر اوہ وی پنجاب وچوں لنگھ کے دلی نہیں پہنچ سکیا کیونکہ پنجاب وچ خالصے دیاں مسلاں دا راج سی۔ آخری وار شاہ زمان نے وی کوشش کیتی سی کہ سکھ لیڈر اس پاس آؤن اتے اوہ سکھاں نوں پنجاب سونپ دیویگا۔ دوجے پاسے سکھ لیڈر وار وار کہہ رہے سن کہ اوہناں نے پنجاب نوں پہلوں ہی اپنی ہمت نال روکیا اے، ہن اوہ سانوں کی دیویگا۔ اس ویلے سکھ لیڈر مہاراجہ رنجیت سنگھ سی۔ اس نے شاہ زمان نوں لاہور قلعے دے سمن برج ہیٹھ کھلو کے کیہا سی، ”اے ادبالی دے پوترے تینوں خالصے دا لیڈر للکار رہا اے۔ جاں تاں باہر نکل کے دو-دو ہتھ کر، نہیں تاں جدھروں آیا ہیں اودھر نوں ہی چلا جا۔” اس طرحاں دیاں گلاں سکھ لیڈر اس ویلے کر رہے سن جدوں ہندوستان دیاں ساریاں طاقتاں- مراٹھے، راجپوت، رہیلے، مغل آدی بالکل ہار چکیاں سن اتے ہندوستان دے پنجاب، کشمیر اتے سندھ کھیتراں نوں بھلّ چکیاں سن۔
افغان سامراج دی قبر تے خالصے دا راج اساریا گیا سی۔ سن 1799 وچ لاہور جت کے مہاراجہ رنجیت سنگھ نے باقاعدہ روپ وچ خالصے دے راج دا اعلان کر دتا سی۔ جیوں جیوں خالصہ راج پھیل رہا سی تؤں تؤں افغان سامراج سنگڑ رہا سی۔ اخیر 1815–16 وچ احمد شاہ ادبالی دے دوویں پوترے شاہ زمان اتے شاہ سزا خالصے دی شرن وچ آ گئے سن۔ شاہ زمان نوں 1801 وچ تخت توں لاہ کے دوویں اکھاں توں اننھا کر دتا گیا سی۔ تن کو سالاں بعد شاہ سزاہ قابل دا بادشاہ بن گیا سی۔ ایہہ شاہ زمان دا چھوٹا بھرا سی پر 1808 وچ اس نوں وی تخت توں لاہ دتا گیا سی۔ آخر ایہہ دوویں بھرا بچدے-بچاؤندے مہاراجہ رنجیت سنگھ دی شرن وچ آ گئے سن۔ اتہاس نے اپنا پورا چکر کٹّ لیا سی۔ تن وار پنجاب وچ حملہ آور وجوں آیا شاہ زمان 1815 وچ پنجاب وچ ہی شرن لین لئی مجبور ہو گیا سی۔ ایہہ سبھ خالصے دیاں پراپتیاں سن۔ جہڑا کوہنور ہیرا سن 1739 وچ مغل بادشاہ کولوں نادر شاہ کھوہ کے لے گیا سی اوہی کوہنور ہیرا احمد شاہ ادبالی کول ہندا ہویا پہلاں تیمور شاہ، پھر شاہ زمان اتے پھر شاہ سزاہ پاس پہنچ گیا سی۔ جدوں شاہ سزاہ مہاراجہ رنجیت سنگھ دی شرن وچ آ گیا تاں کوہنور ہیرا مڑ مہاراجہ رنجیت سنگھ پاس پہنچ گیا سی۔
مہاراجہ رنجیت سنگھ ولوں سن 1799 وچ قایم راج سن 1839 تک پھیلدا اتے پرسدا ہویا قابل-قندھار تک پہنچ گیا سی۔ پنجاب اتے ہندوستان دا اوہ کھسیا ہویا وڈا کھیتر، جس نوں ہندوستانی طاقتاں اکا ہی وسار چکیاں سن، خالصے نے پھر توں افغان سامراج کولوں کھوہ کے واپس لے لیا سی۔ اس واپس لئے ہوئے علاقے وچ خالصے نے اپنی اگوائی ہیٹھ ہندوستانی لوکاں دا ہی راج قائم کیتا سی۔ خالصہ راج دیاں مغربی حداں سندھ دریا توں وی پرھے چلیاں گئیاں سن۔ سن 1839 وچ ترے-پکھی سندھی راہیں قابل دے تخت تے شاہ سزاہ نوں بٹھایا گیا سی۔ اس اپر شرط لائی گئی سی کہ اوہ ہر چھماہی پنجاب دے مہاراجے نوں نذرانہ پیش کریا کریگا اتے قابل وچ پئی ہر چیز واپس لاہور بھیجیگا جہڑی کدے ہندوستان وچوں لٹّ کے لیاندی گئی سی۔ اسے شرط ماتحت قابل توں سومناتھ مندر دے دروازے موڑے گئے سن۔ ایہہ چاندی دے دروازے سن۔ بھاویں باقی واپس لیاندیاں گئیاں چیزاں-وستاں دی اج سانوں پوری جانکاری نہیں ملدی پر مہاراجہ رنجیت سنگھ نے کنور نونہال سنگھ دی ڈیوٹی لگا دتی سی کہ اوہ شاہ سزاہ دے تعاون نال قابل دے خزانے وچ پئیاں اوہناں ساریاں وستاں دی لسٹ تیار کرے جہڑیاں ہندوستان وچوں لٹّ کے لجائیاں گئیاں سن۔ ایہناں وستاں بارے ریکارڈ سمبھالے نہیں جا سکے کیونکہ 1839 وچ ہی مہاراجہ رنجیت سنگھ دی موت ہو گئی سی۔ مہاراجے دی موت نال لاہور وچ گڑبڑی پھیل گئی سی۔
کنور نونہال سنگھ شاہ سزاہ نوں قابل دے تخت اپر بٹھاؤن لئی گئی فوج دا سپہ سالار سی۔ قابل وکھے سارا کم بڑے یوجنابدھّ طریقے نال ہو رہا سی کہ پچھے لاہور وکھے مہاراجہ رنجیت سنگھ ادور چلانا کر گئے۔ مہاراجے دے ادور چلانے نال ساری سکیم ہی ٹھسّ ہو گئی سی۔ کنور نونہال سنگھ نوں قابل توں لاہور واپس آؤنا پیا سی۔ اوہ وستاں تاں واپس منگواؤن دا انتظام کر لیا گیا سی پر بعد وچ ایہناں نوں سمبھالیا نہیں جا سکیا سی۔ کجھ گلاں تاں ترے-پکھی سندھی (1839) وچ ہی لکھ کے پوریاں کر لئیاں سن پر کجھ گلاں لکھت وچ نہیں آ سکدیاں سن۔ کجھ گلاں ایسیاں ہندیاں ہن جنہاں نوں تکڑا جرنیل جاں تکڑی دھر اپنے-اپنے ہی کروا لیندی اے۔ مطلب ایہہ اے کہ خالصے نے ہندوستان نالوں کھواے گئے علاقے دے نال-نال اوہ وستاں وی واپس لے لئیاں سن جنہاں نوں حملہ آور ہندوستان وچوں لٹّ کے باہر لے گئے سن۔ ایہناں وچ کوہنور ہیرا اتے سومناتھ دے دروازے پرمکھ سن۔ کنور نونہال سنگھ نوں صرف اٹھ-نوں مہینے خالصہ دربار وچ حکومت کرن دا موقع ملیا سی کیونکہ کنور نونہال سنگھ، مہاراجہ کھڑک سنگھ دے ہندیاں ہی خالصہ دربار دے ریجینٹ بن گئے سن۔ کنور نے اپنے اٹھ-نوں مہینیاں دی حکمرانی دوران ہی ایشیا نوں فتح کرن دے منصوبے بناؤنے شروع کر دتے سن۔ اس دی سوچ وچ ہندوستان دا تخت ‘تخت-اے-تاؤس’ وی سمایا ہویا سی جس نوں نادر شاہ اپنے نال ایران لے گیا سی۔ کنور نونہال سنگھ نے قابل مہم توں پریرنا لے کے ایران وچ وی مہم لجان دا من بنا لیا سی تاں کہ ہندوستان دے تخت ‘تخت-اے-تاؤس’ نوں وی واپس لیاندا جاوے پر عمر نے وفا نہیں کیتی۔ چھیتی ہی کنور دی اک حادثے وچ موت ہو گئی سی۔
خالصہ راج اپنے-اپنے وچ اک کرشما سی۔ سارے خالصہ راج، جس دیاں حداں ستلج توں لے کے سندھ توں پرھے قابل-قندھار نال جا لگیاں سن تے جس وچ کشمیر، لداخ، تبت دا وی علاقہ سی، سکھاں دی گنتی مساں-مساں دس فیصدی ہی سی۔ پھر وی سکھاں نے ہوراں نوں ایہہ احساس نہیں سی ہون دتا کہ خالصہ راج اک فرقے دا راج اے۔ خالصہ راج نوں سارے اپنا ہی راج سمجھدے سن۔ اصل وچ پنجاب دے اتہاس وچ پہلی وار پنجابی قوم ہون دا احساس بھریا گیا سی۔ ایہہ خالصہ راج دی وڈی حصول سی۔
کجھ کارناں کرکے سن 1849 وچ خالصہ راج ختم ہو گیا سی۔ ایہہ بہت وڈا دکھانت سی۔ جو پنجاب 1947 تک بنیا رہا سی، اس وچوں انگریزاں نے کئی صوبے (جویں کہ جموں-کشمیر اتے اتر-مغربی سرحدی صوبے) الگ کر دتے سن، پھر وی اوہ بہت وڈا سی۔ ایہہ پنجاب وی جمنا توں لے کے سندھ دریا تک دا سی۔ ایہہ خالصے دی ہی دین سی۔ انے وڈے پنجاب نوں پہلاں ہندوستان دی کوئی وی طاقت قایم نہیں کر سکی سی۔ سن 1849 توں بعد سکھاں دی طاقت ختم ہو گئی سی۔ اس لئی ہن اوہ پنجاب نوں بنا کے رکھن وچ ذمہ وار دھر نہیں سن کیونکہ اوہ پنجاب دی کل آبادی وچ مساں-مساں پندراں کو فیصدی ہی سن۔ جدوں تک خالصے دی ذمہ واری سی خالصے نے اس نوں پورا کرکے دکھا دتا سی۔ خالصے دی اگوائی ہیٹھ پنجاب اتی وڈا ملک دے روپ وچ عالمی دے نقشے تے ابھر آیا سی۔ پنجاب عالمی پدھر تے سبھ توں پہلاں ہڑپا رہتل اتے دوجی وار پورس ویلے ابھریا سی۔ تیجا سماں خالصے دا سماں سی جدوں پنجاب قومانتری پدھر تے ابھریا سی۔ ایہہ پوری اک صدی دا سماں سی۔ دل خالصہ سن 1748 وچ بنیا سی اتے اس نے اسے ویلے توں ہی آزاد پنجاب دا اعلان کر دتا سی۔ سن 1849 وچ خالصے دا راج ختم کر دتا گیا سی۔ پنجاب دی اس اک صدی دیاں پراپتیاں نے ریکارڈ توڑ دتے سن۔ سن 1947 تک پنجابی لوک ایہناں پراپتیاں دے سر تے ہی جؤندے آ رہے سن۔
سن 1947 دی ساری لڑائی کانگرس اتے مسلم لیگ نے لڑی سی۔ کانگرس بھاویں باہری سروپ وچ دھرم نرپکھّ پارٹی سی پر اصل وچ اجیہا نہیں سی۔ مسلم لیگ تاں پورے روپ وچ ہی فرقو پارٹی سی۔ سٹے وجوں سن 1947 وچ پنجاب نوں بری طرحاں فرقہ پرستی وچ ونڈ دتا گیا سی۔ ہندو-سکھ، مسلماناں دے ہتیارے بن گئے سن اتے مسلمان، ہندو-سکھاں دے۔ اس لوکتنتری اصول اگے سکھ صرف فیسدیاں دے چکر وچ ہی الجھ کے رہِ گئے سن۔ پنجاب ونڈیا گیا سی، اس دے لوک ونڈے گئے سن اتے پنج دریاواں وچ پانی دی تھاں بیدموضوعاں دا خون وہِ رہا سی۔ پنجاب نوں ونڈن والے 14-15 اگست 1947 نوں آپو-اپنیاں راجدھانیاں (دلی اتے راولپنڈی) وچوں روشنیاں کر رہے سن، خموضوعاں منا رہے سن پر پنجاب، پنجابی اتے پنجابیت دے جھنڈابردار واہگے دی سرحد تے کھڑے کدے دلی دیاں روشنیاں ول دیکھ رہے سن تے کدے راولپنڈی دیاں روشنیاں ول۔
پنجاب ونڈیا گیا سی۔ ادھے توں وی زیادہ پنجاب پاکستان نوں مل گیا سی۔ غیر-پنجابی کھیتراں دا پنجاب وچ رلیواں ہی اپنے-اپنے وچ اک دکھانتک کانڈ سموئی بیٹھا سی۔ سن 1858 وچ جدوں ہندوستان وچ انگریزاں خلاف فوجی ودروہ ہویا سی تاں پنجاب دیاں ریاستاں نے انگریزاں دی مدد کیتی سی۔ اس ودروہ نوں کچل دتا گیا سی۔ ودروہ کچلن توں بعد مددگار دھراں نوں بکھششاں کیتیاں گئیاں سن اتے بغاوت کرن والیاں دھراں نوں رگڑا لایا گیا سی۔ حال ہریانے دے بانگر علاقے نوں دکھنی ہریانہ کیہا جاندا اے۔ ایہہ سارا بغاوت کرن والیاں ریاستاں دا علاقہ سی۔ ایہناں ریاستاں نوں توڑ کے پنجاب دیاں اوہناں ریاستاں نوں دے دتا گیا سی جنہاں نے انگریزاں دی مدد کیتی سی۔ ایہہ سارے علاقے غیر-پنجابی سن۔ نہ ایہناں دی بولی اتے نہ ہی سبھیاچار پنجابی سی۔ ایہہ علاقے سن 1858 وچ پنجاب دیاں ریاستاں نال ملائے گئے سن۔ ایوں ایہہ پنجاب دا حصہ بن گئے سن۔ اس طرحاں جے خاص پنجاب دی ہی گل کرنی ہووے تاں سن 1947 وچ پنجاب دا صرف تیجا حصہ ہی بھارت نوں ملیا سی، دو تہائی پنجاب، پاکستان وچ رہِ گیا سی۔ پاکستانی پنجاب وچوں ہندو اتے سکھ پوری طرحاں کٹّ اتے لٹّ کے کڈھ دتے گئے سن۔
پنجابی بولی اتے سبھیاچار پنجاب وچوں ہی غائب ہونا شروع ہو گیا سی۔ اس خطرے توں بچن لئی پنجابی صوبے دی منگ اٹھی۔ پنجابی صوبے دی منگ مطابق پنجاب وچوں غیر-پنجابی سبھیاچار والے کھیتر کڈھنے سن۔ باقی دے پنجاب نوں پنجابی بولدا اتے پنجابی سبھیاچار والا منّ کے پنرگٹھت کرنا سی۔ پنجابی صوبے دی منگ شرومنی اکالی دل نے کیتی سی اتے اس ولوں کیتی پنجابی صوبے دی تجویز مطابق پنجاب وچ اس دا 65 فیصدی علاقہ رہنا سی اتے پینتی فیصدی نکل جانا سی پر اکالیاں دی اس منگ دے جواب وچ مرکزی سرکار نے اس بنیاد اتے پنجاب نہیں بنایا۔ 65 فیصدی علاقہ پنجاب وچوں کڈھ دتا گیا اتے صرف 35 فیصدی علاقہ پنجاب نوں دتا گیا سی۔
سن سنتالی دی ونڈ ویلے سکھاں نے پوری کوشش کیتی سی کہ پنجاب دی ونڈ نہ ہووے پر اوہ گھٹّ-گنتی ہون کرکے اس نوں روک نہ سکے۔ کانگرس اتے مسلم لیگ نے پنجاب نوں لیرو-لیرو کر دتا سی۔ 1947 توں پچھوں وی سکھاں نے بھارتی پنجاب وچ پنجابی بولی اتے پنجابی سبھیاچار نوں قایم رکھن دی بڑی کوشش کیتی سی پر ایہہ گل منی نہیں گئی۔ آخر پنجابی صوبے دی منگ اٹھائی گئی۔ اس منگ نوں اس طرحاں منیا گیا کہ پنجاب وچوں دو صوبیاں (ہماچل پردیش اتے ہریانہ) دا کھیتر کڈھ دتا گیا، اس دا راجگڑھ چنڈی گڑھ کڈھ دتی گئی اتے تقریباً تیجا حصہ پنجابی صوبے دے روپ وچ چھڈّ دتا گیا سی۔ پنجابی صوبہ تاں اوہ کھیتر اے جہڑا ہریانہ اتے ہماچل پردیش بناؤن توں بعد بچیا اے۔
جدوں وی پنجاب دنیا دے نقشے تے ابھریا، اس نے بھارتی اپ-براعظم دی رکھیا ہی کیتی سی۔ باہرلے دشمناں نوں اس نے روکیا سی پر بھارت اتے پاکستان بنن مگروں پنجاب لیرو-لیرو ہویا اے۔ پنجاب نال ایہہ کروپی کیوں واپری اے؟ کی کدے پنجاب دا انّ-پانی کھان والے لوک اس بارے سوچنگے؟
سبسکرائب کریں در:
اشاعتیں (Atom)
سیتھیاں دا جغرافیائی کھلار
۷۶۰۰ میل (۱۲٬۲۳۱ کلومیٹر) دے نال، سیتھی گھمدے پھردے سن تے ۷ويں تے تیسری صدی ق م دے درمیان حیرت انگیز ۱٫۵ ملین میل² (۲٫۴ ملین ک م²) علاقے...
-
مہاراجہ رنجیت سنگھ سرکار خالصہ جی مہاراجہ پنجاب مہاراجہ رنجیت سنگھ راج ویلہ 12 اپریل 1801ء توں 27 جون 1839ء تا...
-
لہور پاکستان دا دوجا بڑا شہر تے انتظامی لحاظ نال صوبہ پنجاب دا راجگڑھ اے۔ پاکستان چ لاہور اک تریخی،تجارتی تے رہتلی تھاں دی حیثیت رکھدا ...
-
پنجاب اک وڈی جغرافیائی تھاں دا ناں ایہ جیڑی پاکستان تے بھارت وچ اے۔ پنجاب شبد دا مطلب پنج دریاواں دی تھاں اے۔اس شبد دی سب توں پہلی ورتوں...
